Qauipsizdik keñesi wjımdıq mwrager bola almaydı

– Dosım, biılğı elimizdiñ sayasi ömirindegi aytulı oqiğalardıñ biri ­– «Qauipsizdik keñesi turalı» zañnıñ qabıldanuı. Qauipsizdik keñesi konsul'tativti-keñesşilik organnan konstituciyalıq organğa aynaldı, al birinşi prezidentke onı ömir boyı basqaru qwqı berildi. Keybir sarapşılar bwdan bilik tranzitine dayındıqtıñ nışanın bayqadı. Sizdiñ oyıñızşa, bwl zañ ne üşin qabıldandı? Mwnıñ astarında ne jatır?

– Bilik tranzitine dayındıq nışandarı «Qauipsizdik keñesi turalı» zañdı qabıldaudan köp uaqıt bwrın bayqalğan. Meniñşe, bilik tranzitine dayındıq 2010 jılı prezidentke wlt köşbasşısı märtebesi berilgen twstan bastaldı. Söytip, Qazaqstan basşısı Ortalıq Aziya elderiniñ arasınan alğaşqı bolıp özine jüyeden joğarı twratın oyınşı märtebesin belgiledi. Sondıqtan  qauipsizdik keñesi – tranzitke dayındıqtıñ jalğası. Äri-beriden soñ, tranzitke dayındıq barlıq salada qatar jürdi. Mäselen, bilik soñğı birneşe jıl işinde sayasi alañdı oppoziciyalıq partiyalardan tügel tazalap şıqtı. Aldımen «Azat» partiyasın twnşıqtırıp, artınşa Qazaqstan kommunistik partiyasın jauıp, oppoziciyanıñ janazasın şığardı. Bilik mwnımen şektelmey, aqparattıq alañdı da tazaladı. «Tribuna» gazeti men Ratel saytın jabu – sonıñ ayğağı. Bank sektorında da bwl bağıtta biraz şarua qolğa alındı. Bwl salanıñ bası-qasında jürgen keybir oligarhtar şettetildi, bankter sanı qısqarıp, qaysıbiri alıp bankke aynaldı. Ol alıp bank prezident otbası müşeleriniñ baqılauında. Ne üşin? Qarjı segmentin uısında wstap, basqaru üşin.

Bwdan bwrınıraq Qazaqstan käsipkerleriniñ wlttıq palatası qwrıldı. Şağın, orta jäne iri käsiptiñ bäri «Atameken» wlttıq palatası töñiregine toptastırıldı. Toqeteri, bilik är salanı osınday oyınşılar arqılı baqılağısı keledi. Sondıqtan qauipsizdik keñesi – tizbektiñ bir buını ğana.

Ras, sarapşılar ortasında qauipsizdik keñesi töñireginde qızu pikirtalas jürip jatır. Qaysıbireuler bwl organ bilik auısqanda procesti baqılaytın wjımdıq mwrager rölin atqaradı dep sanaydı. Qağaz jüzinde bäri tamaşa: qauipsizdik keñesi – konstituciyalıq organ, onıñ 12 müşesi bar, olardıñ köpşiligi küştik qwrılım ökilderi. Bir qarağanda bwl mwragerlikti qamtamasız etetin minsiz mehanizm bolıp körinui mümkin. Alayda, aynalıp kelgende, sarapşılar Qazaqstanğa tän qarapayım närseni wmıt qaldıradı. Bizde memlekettik organdar nemese elitadağı ärtürli toptardıñ basın qosatın kez kelgen qwrılım örmekşi tolğan qwtını elestetedi. Bir qwtıdağı örmekşiler erte me, keş pe, bir-biriniñ közin qwrta bastaydı. Sondıqtan qauipsizdik keñesi wzaq uaqıt boyı wjımdıq mwrager rölin atqaradı dep senu añğaldıq. Äsirese qazirgi prezident bwl organnıñ ömir boyğı birinşi törağası qızmetinen ketken kezde. Bılayşa aytqanda, bükil jüye men tranzitke dayındıq mehanizmi qazirgi prezidentke layıqtalıp jasaldı. Al bwl – taktikalıq qadam ğana. Tranzit mäselesinde şahmattağı tärizdi eki-üş adım alda jüru kerek. Biraq bilik tap bir domino nemese doybı oynağanday taktikalıq twrğıdan ğana oylaydı. Ras, taktikalıq twrğıdan bäri dwrıs: prezidenttiñ wlt köşbasşısı, ömir boyğı senator jäne qauipsizdik keñesiniñ ömir boyğı törağası märtebesi bar. Alayda mwnıñ bäri qazirgi prezident közi tiri kezde ğana jwmıs isteydi. Al bizdi ol sayasi sahnadan ketkennen keyin ne bolmaq degen mäsele tolğandıruı tiis. Biraq mwnıñ jauabı joq.

Prezident sayasi sahnadan ketti dep topşılayıq. Ekinşi prezident bilikke keledi. Ol qauipsizdik keñesiniñ törağası boldı delik. Biraq köp närse: ekinşi prezident kim bolmaq, ol ahualdı baqılauda wstaytın mıqtı twlğa ma, älde älsiz twlğa ma, qauipsizdik keñesiniñ müşeleri onı moyındap, moyınswna ma, älde astırtın söz baylasıp, qarsı äreket ete me – bäri osığan kelip tireledi. Ökinişke qaray, taktikalıq özgerister mwnday swraqtarğa jauap bermeydi. Sarapşı retinde keminde 10-15 jılğa arnalğan sayasi strategiyanı körgim keledi. Biraq bizdiñ sayasi elita naqtı sayasatpen emes, sayasi tehnologiyalarmen ğana aynalısıp otır. Al naqtı sayasat – bwl wzaq merzimge arnalğan bağdarlau. Alayda Qazaqstanda bwl atımen joq.

– Demek, qauipsizdik keñesi tranzit kezinde saqtandırğış rölin atqara almaydı deysiz ğoy?

– Bilik tranziti kezinde köpşilik Qazaqstanda özgerister men reformalar iske asadı dep ümittenedi. Qauipsizdik keñesi sonday reformalardı iske asıra ala ma? Ol, kerisinşe, eskişilik pen konservatizmdi jaqtap, qazirgi kvo-statusın saqtap qaluğa talpınuı mümkin. Al bwl – qazirgi prezident twsında payda bolğan problemalardıñ barlığı sol küyinde şeşilmey qaladı degen söz. Biraq onı qalayda şeşu kerek qoy. Qazirgi memleket basşısı özine täueldi jüye qwrdı, prezident bwl jüyeni baqılap, uısında wstap twr. Desek te, ol bilikten ketken soñ, prezidentke täueldi jüye älsirep, betin jauıp-jasırğan mäselelerdiñ bäri sırtqa şığadı. Mwnday oşaqtar qazirdiñ özinde är jerde jarılıp jatır. Jañaözen, jer mitingileri, şahterler ereuili – sonıñ bir körinisi. Äri bwl jekelegen narazılıq şaraları emes, bwl – qoğamda köp jıldan beri jinalıp, señ bolıp qatqan narazılıq. Qaytken künde de mwrager mwnımen betpe-bet keledi. Kelesi mwrager mwnday mäsele tek jüyeni reformalau arqılı şeşiletinin tüsinbese, onda bükil jüye küyreydi. Mwnday jağdayda eşqanday qauipsizdik keñesi kömektespeydi.

– Kömektespek tügil, kerisinşe, kedergi keltirip jürmese…

– Meniñ qauiptenetinim de osı. Reseydegidey küştik qwrılımdardıñ poziciyası küşeyip kete me dep alañdaymın. Eger küştik qwrılımdar küşeyse, onda qılbwraudı bwray tüsedi. Qazirdiñ özinde küştik qwrılımdardıñ qolına köp ökilettilik ötti. WQK bıltır jäne biıl biraz ökilettilikke ie boldı. Telekommunikaciyalıq jüye, internetti baqılau – tügeldey solardıñ qolında. WQK terrorizm jäne ekstremizm, jemqorlıqqa qarsı küreste qosımşa ökilettilikterge ie boldı. Qısqası, soñğı eki-üş jılda bwl organ qattı küşeydi. Bwl – qauipti ürdis. Öytkeni küştik qwrılımdar reformatorlardan basım tüsse, bwl ahualdı asqındıruı ıqtimal.

Qazaqstannıñ öz Putini şığuı mümkin

– Küştik qwrılımdardağı jeke twlğalarğa köşsek, olar qamsız otırmağan bolar. Özbekstandağı bilik tranziti twtas elitağa sabaq emes pe?  

– Sayasi twrğıdan alğanda meni WQK törağasınan göri onıñ orınbasarı, prezidenttiñ nemere inisi köbirek qızıqtıradı.

– Nege? Ol tipti közge tüspeydi de ğoy.

– Kezinde Putin de közge tüspedi.

– Mäsimovti meñzegenim, Mirziyaev bilikke kele salısımensayasi alañdı özine qauip töndiretin oyınşılardan tazarttı. Söytip, ıqtimal mwragerler sanalğan wlttıq qauipsizdik qızmetiniñ basşısı R.Inoyatov pen vice-prem'er R.Azimovtı otstavkağa jiberdi. Bizde de osınday täuekelder eskeriletini tüsinikti ğoy.

– Bwl – şığıs sayasatına tän närse. Äri osı jayt qauipsizdik keñesine qatıstı joğarıdağı tezisti däleldey tüsedi. Qazirgi prezident twsında jwmıs istep twrğan mehanizmdi erteñgi küni özge oyınşılar saqtap qaladı degenge eşkim kepildik bermeydi. Türikmenstan men Özbekstan bilik tranziti kezinde Konstituciyanı bwzdı. Bizdiñ elita ondayğa barmaydı degenge kepildik joq. Ortalıq Aziyadağı memleketter üşin Konstituciya sayasi damudı belgileytin, bwljımas qwjat emes, şimaylap, qalauınşa özgerte salatın kon'yunkturalıq qwjatqa aynalğan. Qazirgi bilik Konstituciyanı kon'yunkturağa qaray jii özgertip twrdı, kelesi buınğa jaman ülgi körsetti. Osını körip-bilip ösken qazaqstandıq elita üşin Konstituciya qasietti qwjat boludan qalğan. Demek, qalasa olar da bwl qwjattı şimaylap, özgerte saladı.

Küştik qwrılımdarğa kelsek, Ş.Mirziyaev bastapqı kezeñde R.Inoyatovpen kelisimge kelgeni anıq. Biraq eki qoydıñ bası bir qazanğa sıymaydı ğoy. Bwl jağday Qazaqstanda ayna-qatesiz qaytalanadı. Kelesi prezident kim bolsa da,  nömir birinşi bastı oyınşığa aynalu üşin barın saladı. Eşkim de qauipsizdik keñesi tärizdi wjımdıq mwragerdiñ özinen üstinen tönip twrğanın qalamaydı.

– Joğarıda Samat Äbişti meñzediñiz. Mwnı bilik tranzitimen qalay baylanıstırasız?

– Mağan onıñ twlğası qay twrğıdan qızıq? Küştik qwrılımdar ökileti keñeyip, küşeye tüsse, ondağı ıqpaldı twlğalardıñ röli qızıq. Bwl rette «bilik tranziti kezinde prezident otbası qanday röl oynaydı?» degen swraq qoyğan orındı. Özbekstanda bwrınğı prezidenttiñ otbası qanday kep qwşqanın kördik. Mirziyaev Karimovtıñ otbasın äbden älsiretti. Qızı Gul'nara Karimova türmede, al Lola Karimova-Tillyaeva men onıñ küyeui Özbekstandağı biznesterinen ayırılıp qaldı.

Älbette, bizdiñ prezidenttiñ otbası kvo-statusınıñ saqtaluına müddeli. Al bwl – bükil problemalar sol küyinde twmşalanıp, jabulı küyi qaladı degen söz. YAğni sayasi elita üşin twraqtılıq bükil el üşin twraqsızdıqqa aynaluı mümkin. Bwl tığırıqtan şığudıñ jolı qanday? Özgeristerge beyimdelu kerek. Bälkim, prezident otbasınıñ müşeleri ayaqastınan özgeris qajet ekenin tüsinip, reformatorğa aynalatın şığar. Alayda onday jağdayda otbası mwnı nege erterek qolğa almadı degen zañdı swraq tuındaydı. Qısqası, bwl mäselege tereñirek qarap, qanday top konservator, al qanday top reformatorğa aynaluı mümkin ekenin bağamdağan jön. Prezident otbası bilik auısqanda bastı oyınşı bola ma, älde bükil kinä artılatın jazıqtığa aynala ma – mäsele sonda. Otbası bastı oyınşığa aynaludan dämelense,  özgelermen mämilege keluge tırısa ma, älde küştik ädister qoldana ma, bwl da mañızdı. Otbası Özbekstandağıday ıqpaldan ayırılıp, kelmeske ketip, olardıñ ornın jaña elita basuı da ğajap emes. 

Qısqası, bilik tranziti kezinde prezident otbası, oligarhtar men bilikte jürgen 40 jastağı byurokrattardıñ jaña buını jäne ağa buın arasında qarım-qatınas qalay qalıptaspaq – bäri osığan baylanıstı. Bilikte jürgen 40 jastağı sayasatkerlerdiñ eldi basqarsam degen nieti bar, qazir onı aşıq bildirmese de, keyin ambiciyasın körsetedi. Tranzit kezinde aymaqtıq elita qaytpek, bwl da qızıq. Öytkeni aymaqtağı elitanıñ qazirgi ahualğa köñili tolmaydı. Olar köp resurstıñ Astanağa ketip jatqanına narazı. Toqeteri, H sağatında öz oyının bastağısı keletin top köp. Al bwl qanday oyın bolatının döp basıp aytu qiın. Bir belgilisi, negizgi oyınşılar bwl oyındı öz müddesine bwruğa tırısadı. Eñ qauiptisi de osı.

– Osı jılı eldegi tranzit taqırıbına birqatar Batıs basılımdarı köñil böldi. Bwl taqırıp Qazaqstanda da köp talqılandı. Senat spikeri Qasım-Jomart Toqaev BBC-ge bergen swhbatında prezident kelesi saylauğa tüspeui mümkin ekenin aytıp qaldı. Al qazan ayında Finlyandiyağa barğan N.Nazarbaev kelesi saylauğa deyin oylanuğa uaqıt bar dedi, biraq saylauğa tüsetinin joqqa şığarmadı. Osınıñ bäri elde äli şeşim qabıldanbağanın körsete me?

– Toqaev BBC-ge älgi mälimdemeni taban astında suırıp salıp aytpağanı tüsinikti. Toqaev öte saq jäne täjiribeli adam, sol sebepti prezident saylauı tärizdi näzik taqırıptıñ şetin joğarı jaqtıñ maqwldauınsız şığarmaydı. Onıñ üstine bwl mälimdemeni anau-mınau emes, bildey bir halıqaralıq aqparat agenttigine ayttı. Meniñşe, Toqaevtıñ mälimdemesi – qoğamnıñ reakciyasın bayqap, tamırın basıp köru äreketi. Bwl – prezident aynalasında talqılanıp jatqan ıqtimal scenariylerdiñ biri ğana.

Qazir endi prezident aynalasında basqa scenariy – N.Nazarbaevtıñ qatısuımen ötetin merziminen bwrın saylau qızu talqılanıp jatır. Bwl da qoğam tamırın basıp köru. Biraq ağımdağı ahualdı talqılaytın kon'yunkturalıq närse bwl. Tipti Qasım-Jomart Toqaevtıñ mälimdemesi rasqa aynalıp, prezident saylauğa tüspeydi delik. Sonda ne özgermek? Bwl prezident ketkennen keyin ne bolmaq degen bastı swraqqa jauap bermeydi. Tüptep kelgende prezidenttiñ saylauğa tüsu-tüspeui – negizgi mäsele emes. Öytkeni onıñ sayasattağı uaqıtı bitken. Biz qazirgi prezident twsında jasalıp jatqan dünieni emes, ol ketkennen keyin qolğa alınatın dünieni talqılauımız kerek. Sebebi qazirgi prezident saylauğa tüsse de, tüspese de, jüye baz bayağı qalpında qaladı. Al Nazarbaev ketkennen keyin jüye qalay özgermek, mwndağı ıqtimal scenariyler anağwrlım köp, säykesinşe boljam jasau da qiın. Sarapşılar osığan üñilu ornına biliktiñ sayasi tehnologiyaları jeteginde ketti. YAğni osı mäseleniñ bayıbına barudıñ ornına saylau bola ma, bolmay ma, oğan Nazarbaev tüse me, tüspey me degendi talqılap jürgeni. Qazirgi sayasi jüye twrğanda saylau ötkizgennen ne payda? Bwl äri-beriden soñ, saylau qadirin tüsiru. Prezident tipti saylauğa qatıspağan künniñ özinde, sayasattan kete me? Ol ketpeydi, prezident bolmasa da, bastı oyınşı bolıp qala beredi. Tipti prezident «mınau meniñ mwragerim, osığan bäs tigiñder, qoldañdar» dese de, ol mwrager prezidentsiz bilikti wstap twra ala ma degenge jauap joq. Meni bwl rette prezidentten keyin kim kelmek emes, prezident mwragerinen keyin kim kelmek degen swraq köbirek qızıqtıradı.

– Prezident mwragerin belgilegen künniñ özinde, bwl nelikten biliktiñ auısuın qamtamasız ete almaydı?

– Mwrager men mwragerlik eki türli dünie. Biliktiñ mwragerlikpen auısuın mıqtı sayasi instituttar, infraqwrılım qamtamasız etedi. Al bizde mwnıñ biri joq. Prezident ketken soñ, mwragerlik belgili bir kezge deyin saqtalar. Ş.Mirziyaev bwrınğı prezidentten qalğan jüyeni asıp ketse bir jarım jıl boyı wstap twra aldı. S.Jienbekov jartı jıldan keyin-aq bärin özgerte bastadı. YAğni bilikke kelgen adam jüyeni özine layıqtaydı. Biraq mwrager – bwl taktikalıq qadam, qajet deseñiz, jüyedegi eñ osal adam. Al mwragerlik – strategiyalıq maqsat-mindet. Bizde strategiyalıq emes, tek taktikalıq dünieler talqılanadı. Meniñşe, bwl ädeyi jasalıp jatır. Filosof Noam Homskiy qoğamdıq sana men aqparat qwraldarı manipulyaciyasınıñ 10 principin jasap şığarğan. Sondağı bir princip – qoldan problema jasap, onı sätti şeşu arqılı nazardı basqa jaqqa bwru. Bilik osı principti basşılıqqa alıp jürgendey äser qaldıradı. Äyteuir, ayaqastınan aqparattıq ilik payda boladı da, barşanıñ nazarı soğan auadı. Söytip, köpşilik köz aldında twrğan jalğız ağaşqa ğana nazar audaradı da, mwnıñ artında twrğan nu ormanğa közderi jete bermeydi.

Bilikke qauip töndiretin – ünsiz «oppoziciya»

– Bilik halıq nazarın ädeyi basqa jaqqa bwradı dediñiz. Narazılıqtı basu üşin be?

– Iä, öytkeni jwrt bilik üşin qauipsiz dünielerdi talqılağanda, qoğamdağı köñil küydi baqılau oñay. Al halıq bolaşaq turalı tereñ oylap, swraq qoya bastasa, bilik üreyin wşıratın köp mäseleniñ beti aşıladı. Mısalı, biıl prezident joldauların talqılau üşin blogerlerdiñ auzın mayladı. Söytip, bwrın «Nwr Otan» ğana aynalısatın şaruağa endi äleumettik jeliler qosıldı. Alayda joldaudı talqılau – uaqıttı zaya ketiru. Joldau 5-10 jılğa arnalğan strategiyalıq qwjat boluı tiis edi. YAğni bir ret joldau jasap, qalğan uaqıtta onıñ iske asuın baqılasañ jetkilikti. Bizde bolsa jıl sayın jasalatın joldau qağazda qalıp qoyatın bağdarlamalardıñ sanın köbeytip otır. Byurokratiyalıq apparat qağaz bağdarlamalarğa kömilip qalğan. Bölingen aqşanı igeruden basqa qoldarınan tük kelmeydi. Al joldaudı qoldap ketken sayasatkerler, sarapşılar men jurnalisterdiñ birde-biri «Bwl jolğı joldaudıñ mäni ne? Osığan deyingi joldaular orındalıp, qanday da bir özgeriske bastadı ma?» dep swramaydı. Tipti soñğı 10 jılda jasalğan joldauğa üñilip, taldap, «mwnıñ bäri jıldan-jılğa qaytalanatın dünie, joldauda aytılğan mına dünie iske aspay qaldı» deytin ekonomist joq.

Mwndağı aytpağım, aqparattıq, oppoziciyalıq alañdı tazalap bitken bilik endi sarapşılar alañın tazalauğa kiristi. Öytkeni bilik üstirtin taldaytın sarapşılar özine tiimdi ekenin biledi. Endi soğan köp resurs saldı. Biraq bükil alañdı tazalau arqılı halıqtıñ narazılıq köñil küyin baqılaymın deu añğaldıq. Bilik äleumettik jelini jete tüsinbey, bağalamay otır. Bilik äleumettik jelide köp oqırmanı bar qoğamdıq pikir köşbasşıları qoğam pikirin qalıptastıra aladı dep esepteydi. Şın mäninde olay emes. Är qoğamdıq pikir köşbasşısınıñ öz auditoriyası bar äri ol ülken emes. Tipti bükil köşbasşığa bir taqırıp bergenniñ özinde, bwl olar bireudiñ pikirine äser etedi degendi bildirmeydi. Onıñ üstine Facebook-ta otırğan qoğamdıq pikir köşbasşılarınıñ köpşiligi şınayı ömirden alşaq. Sondıqtan onday blogerlerdi paydalanu arqılı bilik halıq nazarın basqa jaqqa bwrıp, narazılıq köñil küyin tömendetemin dep sense, qattı qatelesedi. Kerisinşe, bwl halıqtıñ aşuın tudırıp, narazılıqtı örşite tüsui mümkin. Öytkeni äleumettik jelidegi türli pikirge sın közben qarau basım. Halıq kimniñ kim ekenin birden tüsine qoyadı. Sol sebepti bilik äleumettik jeli arqılı qoğamdıq pikirdi baqılauda wstay almaydı. Bilik mwnı äzir wqpadı. Al tüsingen uaqıtta äleumettik jelilerdi twtas bwğattay saluı ğajap emes.

– Narazılıq köñil küy demekşi, biıl M.Äblyazovtiñ ündeuimen rwqsat etilmegen birneşe miting ötkizuge talpınıs jasaldı. «Qazaqstan demokratiyalıq tañdauı» qozğalısına ekstremistik wyım dep tıyım salınğanına qaramastan, keminde ondağan adam narazılıq şarasına şıqtı. Bwl neni körsetedi? Qoğamdağı narazılıq köñil küy joğarı ma? M.Äblyazov sonday köñil küydi paydalanıp, qanday da bir küşke aynaldıra ala ma?

– Äblyazovtiñ artıqşılığı ne? Ol – sırtta jürip bilikti aşıq sınap jürgen birden-bir adam. Elde oppoziciyalıq sayasatkerler sanı qısqarğan uaqıtta sırtta jürgen bireu ünemi mälimdeme jasap jürse, narazılar soğan moyın bwratını tüsinikti. Öytkeni basqa arna joq. Azdağan adamnıñ narazılıqqa Äblyazovtiñ ündeuimen şığuı bilik üşin qauipti ürdis. Bwl – Qazaqstanda narazılıq bar degen söz, biraq onıñ qanday deñgeyde ekenin biliktiñ özi bilmeydi. Bilik qoğamda narazılıq bolmaşı, bärin baqılauda wstap otırmız dep özin-özi jwbandıradı. Desek te, oppoziciyanı twnşıqtırıp, ahualdı baqılauğa aldıq dep senu añğaldıq. Bilik narazılıqtı tömendetu üşin onıñ sebep-saldarına üñilip, taldau ornına narazılıqtı baqılap, twnşıqtırğısı keledi. Al mwnıñ saldarı auır bolmaq.

Şının aytqanda, elde qarsılıq auandı anıqtay alatın aqparattıq arna qalmadı. Aqparat qwraldarı, sayasi partiyalar, taldau-saraptama ortalıqtarı joq. Tek jalğan, feyk qwrılımdar ğana qaldı. Osılayşa bilik özin-özi körsoqırğa aynaldırdı. Qanday da bir narazılıq oşağı  payda bolsa, biliktiñ özi añ-tañ bolıp eseñgirep qaladı. Jañaözen, jer mitingileri, Denis Tenniñ qazasınan keyingi jağday – bilik üşin kütpegen, oqıs oqiğalar. Bilik är jerde qılañ beretin osınday narazılıq oşaqtarı, sayıp kelgende, bir-birimen baylanıstı,  eldegi bükil qarsılıqtan habar beretin körinis ekenin tüsinbeydi.

Bılayşa aytqanda, narazılıq degen ne? Narazılıq köşege şığatın halıqpen ğana ölşenbeydi. Radikaldı qwrılımdardıñ köbeyui de narazılıqqa jatadı. Resmi statistikağa qarağanda, qamauğa alınıp jatqan terroristik, radikaldı wyım ökilderiniñ sanı köbeyip jatır. Ekinşiden, Qazaqstannan birjolata köşip ketu de narazılıqtıñ bir türi. Qazaqstannan şetelge köşip jatqandar arasında özge wlt ökilderi ğana emes, qazaqtar, qazaq jastarı barşılıq. Narazılıq äleumettik jelige, yağni virtualdı keñistikke oyıstı. Bilikke qarsı jazbalar – sonıñ ayğağı. Qısqası, ärtürli segmentte narazılıq bar, biraq bilik mwnıñ şığu törkini bir ekenin tüsinbeydi. Ört söndiruşige wqsap jekelegen narazılıq oşaqtarın söndirip jürgeni. Qazir bilik üşin narazılıq oşağı – M.Äblyazov. Bükil resurstı soğan jwmıldırğanı sonşa – el işinde Äblyazovsiz-aq mäsele jetip-artılatının, ol künderdiñ küninde Äblyazovsiz-aq jarıluı mümkin ekenine közderi jetpeydi.

– Äleumettik jelide Äblyazovtiñ «Qazaqstan demokratiyalıq tañdauı» qozğalısına qoldau bildirgenderdi bilik qudalap, sottadı. Bilik endi virtualdı keñistiktegi özgeşe oylaumen küreske köşkendey. Mwnıñ artı nege aparıp soğadı?

– Bilik aşıq qarsılığın bildirgen oppoziciya özine qauip töndiredi dep esepteydi. Alayda aşıq sınnan bilik eş qorıqpauı kerek. Bilik üşin aşıq oppoziciya emes, ünsiz, beytarap oppoziciya qauipti. Öytkeni mwnday ünsiz oppoziciya jeme-jemge kelgende, sın sağatında bilikke qoldau bildirmeydi. Sovet Odağınıñ mısalı osını körsetti. Kommunistik partiyanıñ 70-80 millionğa juıq müşesi bolsa da, 1991  jılğı tamız oqiğası, yağni tötenşe jağdaylar jönindegi memlekettik komitet qwrılğanda, olardı eşkim qoldap şıqpadı. Sovet Odağında köp jıldan beri ekioylılıq bolğanın bilik bilmedi. Sırt közge kommunistik partiyanıñ jaqtauşıları bolıp köringen jwrt asüyde olardı ayausız sınap şeneytin. Qazaqstanda osığan wqsas jağday qalıptastı. «Twrmıstıq dissidenttik» bar. Qaysıbireuler tipti «divandağı oppoziciya» sözin qoldanadı. Sonıñ özin köp körgen bilik sol tirkesten «oppoziciya» sözin tübegeyli joyıp, «divandağı» sözin ğana qaldırğısı keledi. Söytip, jwrt endi äleumettik jelide pikirin aşıq bildiruden jasqansın dep işki cenzordı damıtıp jatır. Ol üşin internetti baqılauğa alıp, sayttarğa pikir jazu üşin tirkeluiñ kerek degendey şekteuler qoyıp, zañdı özgertip, qılmıstıq qudalauğa deyin baratın boldı. Al mwnday işki cenzor qarsılıqtı odan sayın örşitedi, işinde bwrq-sarq qaynap jatqan qarsılıqtı şığarmau agressiyağa jol aşadı.  Osınıñ özi jarılısqa aparıp soqtıruı mümkin.

Denis Tenniñ qazası jäne azamattıq qoğam evolyuciyası

– Qarsılıq degennen şığadı, tanımal sportşı Denis Tenniñ qazası qoğamda silkinis tudırdı. Narazılıqtıñ artı işki ister ministrligin reformalau men ministr Qasımovtıñ otstavkasın talap etuge wlastı… 

– Denis Tenniñ qazası osı künge deyin rejimge qatıstı mülde jaq aşpağan, qarsılıq tanıtpağan azamattardıñ da bilikke köñili tolmaytının anıq aşıp berdi. Bwl azamattar erteñgi küni özderi ne bolmasa jaqın tuısı qılmıskerler qolınan qaza tabuı mümkin ekenine köz  jetkizdi. Biraq bilik bwl jolı da bwrıs äreket etip, sayasi tehnologiyalar qoldandı. Halıq işki ister ministrligine ğana emes, twtas jüyege senimsizdikpen qaraytının tüsinbedi. Sayasi tehnologiyalarğa salıp, işki ister ministrligin Gruziya ülgisimen reformalaymız degendey mälimdemeler jasadı. Alayda Gruziyada işki ister ministrligin reformalamas bwrın, bilikti birneşe märte auıstırıp, twtas jüyeni özgertkenin auızğa almadı. Osılayşa narazılıq tolqını basıladı, halıq bärin wmıtadı, sol uaqıtta saylau turalı äñgimeniñ şetin şığarıp, halıq nazarın basqa jaqqa audarıp äketemiz desti. Bälkim, jwrt nazarın basqa taqırıpqa bwrsa bwra alğan şığar. Biraq odan narazılıq tömendemedi ğoy, qayta, kerisinşe, halıq özin tolğandırğan swraqqa jauap almadı, buırqanğan emociyası basılmağan küyi qaldı. Ol bir küni bwrq ete qaladı.

– Al prezident halıq narazılığın basu üşin nege Qasımovtı otstavkağa jibermedi?

– Birinşiden, ol bwl mäselede özine qısım körsetilmeui kerektigin äygiledi. Ekinşiden, prezident kezinde özine adal ekenin däleldegen twlğalardı satpaytının körsetti.  Söytip, özgelerge «mağan adal bolsañdar, senderdi qwrbandıqqa şalmaymın» degendey emeurinin jetkizdi. Erte me, keş pe, Qasımovtı otstavkağa ketiredi, biraq onı bwl oqiğağa qatıstırmaydı. Üşinşiden, prezident üşin küştik qwrılımdardıñ qoldauı mañızdı. Al Qasımov – sol qwrılım işinde jürgen bedeldi twlğa.

– Denis Tenniñ qazasınan keyingi bir top belsendi birigip, işki ister ministrliginiñ reformasın talap etti, tipti öz wsınıstarın dayındap, bilikke jiberdi. Bwl sol kezeñde azamattıq qoğamnıñ oyanğanın körsete me?

– Üş jıldan beri kommunikaciyalarğa qatıstı kitap jazıp jürmin. Sol kitapqa eldegi türli oqiğalardı, onıñ işinde Denis Tenniñ qazasınan keyin örbigen jağdaydı qosa kirgizdim. Osılayşa Qazaqstandağı azamattıq qoğam evolyuciyasın tüsinuge tırıstım. Aytpağım, 90-jıldardağı azamattıq qoğam kelmeske ketti. Sol kezeñdegi ükimettik emes wyımdar, sayasi partiyalar men sayasatkerler qazir joq. Alayda azamattıq qoğam qazir äleumettik jelide qayta tirildi. İşki ister ministrliginiñ reformasın talap etken top nesimen qızıq? Bwl top jadağay sınmen şektelmey, wsınıstarın dayındap, balama bağdarlama wsındı. Äleumettik jelide osınday toptar ayaqastınan payda bolıp, qanday da bir taqırıptı talqılap, qwjat dayındauı – bwl da azamattıq qoğam men eriktilerdiñ evolyuciyası. Sol eriktilerdiñ sayasi mädenieti men taldau, sarapşılıq deñgeyi öskenin körsetedi. Al endi bilik mwnı nege qabıldamadı? Öytkeni biliktiñ özin reformalamay, işki ister ministrliginiñ reformasın iske asıru mümkin emes. Biliktiñ özi, bir jağınan, «bizge mäseleden şığu joldarın wsınıñdar» deydi, biraq, ekinşi jağınan, onday wsınıstarğa qwlaq aspaydı. Sonda qoğamdı jaqsartpaq bolıp izdengen, wsınıs jasağan azamattar sol bilikti qalay qabıldaydı? Osı künge deyin birdeñe özgerer dep ümittengenderdiñ özi oppoziciya qatarına qosılmaq. YAğni bilik özimen äriptestikke wmtılğandardı öz qolımen qarsılasqa aynaldırıp jür.

Mäskeu Astananı geosayasi jalğızdıqqa jıqpaq

– Ağımdağı jıl elimizdiñ köpvektorlı sırtqı sayasatı üşin ülken sınaqqa aynaldı. Kaspiydegi eki porttı Auğanstanğa jük tasımaldau üşin AQŞ-qa beru Reseydiñ aşuın tudırdı. Resey aqparat qwraldarı Qazaqstanğa qarsı nauqan bastap jiberdi. Qazaqstan, bir jağınan, barlıq tarappen dostıq qarım-qatınas wstanğısı keledi, biraq, ekinşi jağınan, Mäskeu Astana Kreml'ge köbirek büyrek bwrıp, adal bolsa dep qıspaqqa alğanday körinedi. Qazaqstanğa köpvektorlıqtı wstanu, rasında, qiındadı ma?

– Ukraina oqiğasınan keyin Qazaqstannıñ sırtqı sayasatı erte me, keş pe, Reseydiñ sırtqı sayasatına qayşı kele bastaytının äldeqaşan bilikke eskerttik. Öytkeni Resey sırtqı sayasatta konfrontaciyalıq, teketireske negizdelgen model' wstanıp otır. Al Qazaqstan äriptestik model' wstanadı. Bwl ekeui wzaq uaqıt boyı qatar jüre almaydı. Qazaqstan elitası Reseydiñ sayasi elitası bizdi teñ äriptes dep qabıldaydı degen qiyaldan arıluı kerek. Resey üşin biz – satelitpiz, kişi inimiz. Tipti Belarus' prezidenti A.Lukaşenko ötkende Reseydiñ Belarus'ti qosıp alu josparı bar ekenin aytıp qaldı. Bwl äbden mümkin. Belarus'te bilik auısqanda Resey ol proceske aralasıp, Belarus'ti Reseyge qosu wranın kötergen ümitkerdi jaqtasa, tañğaluğa bolmas. Onıñ üstine Resey AQŞ pen Franciyadağı saylau procesterine aralastı degen derek bar.

Putinniñ kömekşisi V.Surkov Reseydiñ geosayasi jalğızdığı turalı maqala jariyalağanda, Resey bizdi de sonday jalğızdıqqa itermek ekenin eskerttim. Osı maqaladan keyin Qazaqstan qauiptenui kerek edi. Öytkeni Resey «menimen birge bolmasañ, mağan qarsısıñ» degen sayasat wstanadı. Qazaqstannıñ keybir äreketterine şüyligetini sodan.

2014 jılğa deyin Resey köp düniege köz jwma qarasa, qazir olay emes, birden aşu şaqırıp şamdanadı. Kaspiydegi porttarğa ğana emes, Qazaqstannıñ latın qarpine köşuine de jağımsız reakciya tanıttı. Resey sarapşıları «Qazaqstan Reseyden irgesin aulaq sala bastadı, orıs äleminen ajıradı» degendey pikir ayttı. Qazaqstan qay uaqıttan beri orıs äleminiñ böligi bolıptı? Äri-beriden keyin latın qarpine köşu – işki isimiz.

Toqeteri, sırtqı sayasattağı ahual arı qaray asqına beredi. Qazaqstannıñ köpvektorlı sayasatı aldımen Reseydi, keyinirek Qıtaydıñ köñilinen şıqpay qaladı. Alayda bizde köpvektorlıq sayasatqa balama joq. Bwl – sırtqı sayasatta jetken jetistik, özin-özi aqtağan sayasat.

Sarapşı retinde sırtqı sayasattağı geosayasi qatelikti aytpay ketuge bolmas. Ol – Qazaqstannıñ Euraziya ekonomika odağı, Wjımdıq kelisimşart wyımına müşe bolğanı. Bwl wyımdar bizge äli köresini körsetedi. Äsirese Ukraina oqiğasınan keyin Resey Wjımdıq qauipsizdik kelisimşartı wyımın geosayasi maqsattarına paydalana bastadı. N.Bordyuja osı wyımnıñ bas hatşısı bolğanda wyım müşeleri NATO-ğa qarsı şığıp, Reseydi qoldasın degen mälimdeme ayttı. Al bwl Qazaqstannıñ sırtqı sayasatına qayşı. Keyin Qazaqstan men Qırğızstan Siriyağa äsker jibersin degen wsınıs köterildi. Qısqası, Resey osı wyımğa kirudi Kreml'ge adaldıq dep wğatınday. Bwl azday, Euraziya ekonomika odağı müşelerine de Reseydiñ Batısqa salğan sankciyalarına nege qosılmaysıñdar dep jatıp kelip renjip kinä artadı.  Bwl bizdiñ soğıs emes, onıñ üstine Euroodaq – elimizdiñ bastı sauda äriptesi. Bılayşa aytqanda, biz Resey tap bolğan geosayasi ahualdıñ twtqınımız. Sodan zardap şegip otırmız. Biraq nege Resey tağdırın bölisuimiz kerek? Nege birge jauapkerşilik arqalauımız kerek? Bizdiñ bwğan mülde qatısımız joq. Onıñ üstine bwl  sayasi, ekonomikalıq, imidj twrğısınan mülde tiimsiz. Qayta, kerisinşe, bwdan payda tabayıq. Öytkeni postkeñestik keñistikke qızığuşılıq tanıtqan investorlar qazir ne Qazaqstanğa, ne Özbekstanğa aqşa salmaq. Sondıqtan sankciyalıq soğıstan aulaq jüreyik.

– El jetekşiliginiñ bwl şataqqa aralaspay, Reseyge «joq» deuge sayasi erik-jigeri jete me? 

– Qazirgi jetekşiliktiñ erik-jigeri bwğan jetedi. Qanşa degenmen memleket basşısın Putin qwrmetteydi. Alayda onıñ ornın basatın basşını Putin teñ äriptes dep qabıldaytınına kümänim bar. Onıñ üstine Resey de, Qıtay da qazirgi basşı ketken soñ, osındağı özderiniñ lobbistik toptarına qoldau körsetedi.

– Qoldau körsetu tügil, osındağı procesterge aşıq aralasuı mümkin ğoy…

– Äbden mümkin. Reseydiñ de, Qıtaydıñ da bwl bağıtta täjiribesi bar. Aldımen ekonomikalıq salağa kiredi, artınşa ideologiyağa aralasadı.

– Äñgimeniñ soñında bizdi aldağı uaqıtta ne kütip twrğanına toqtala ketseñiz.

– Bizdi barlıq salada qiındıqtar kütip twr. Eñ aldımen ekonomikalıq segmenttegi qiındıqtı aytar edim, öytkeni ekonomika bäsekege qabiletti emes.  Bilik auısatındıqtan, sayasi segment te qiındıqqa wrınadı. Postkeñestik keñistikte teketires öse bermek, sondıqtan sırtqı sayasattı da biraz sınaq kütip twr. Nazarbaevtan keyin bilikke keletin adam osı qiındıqtıñ bärimen betpe-bet kelmek. Bir jağınan, oğan janım aşidı, sebebi bedeli az, mümkindigi şekteuli bola twra, onı şeşuge tura keledi.

– Aşıq äñgimeñizge köp raqmet.

Äñgimelesken Elnwr BAQITQIZI

zhasalash.kz