ÜLKEN KÜNÄ?!
kerey.kz
Arıstanbek Mwhamediwlı
Är wlttıñ qay kezeñde bolmasın aldında twratın wlı
mindetteriniñ eñ bastısı – öziniñ isin, ömirin jalğastıratın
salauattı SANALI WRPAQ tärbieleu. Bolaşaq qoğam ielerin jan-
jaqtı jetilgen, aqıl-parasatı mol, mädeni, ğılımi örisi ozıq etip
jetildiru – ağa buınnıñ qoğam aldındağı zor borışı. Demek bizder
wrpaq aldındağı borışımızdı ötey otırıp, olardıñ bolaşağın
bwlıñğır emes, jarqın etu üşin, kelesi bir qadam – moyındarına
eşqanday QARIZ qaldırmauğa tiistimiz!
Osı küni QARIZ MÄSELESİ elimizdegi kürdeli mäselelerdiñ
birine aynaldı. Rasında, qarızdıñ qay türi de oñay emes.
Wlttıq bank derekterine säykes, qazaqstandıqtar ekinşi deñgeyli
bankterge 6 trillion teñge qarız eken. Sonda jan basına şaqqanda
är qazaqstandıq orta eseppen 900 mıñ teñgeden asa (!) bereşek degen
söz. Meyli avtokölik aluğa, meyli käsip aşuğa bolsın, äyteuir bank
qızmetine jüginip, ösimaqımen nesie almağan azamattı tabu qiın
büginde… Eñ soraqısı, biz «qarızğa» ömir süruge äbden boy aldırdıq-
soñğı bir jılda halıqtıñ qarız alu qarqını 15 payızğa artqan!
Tarihta «besinşi ädil halifa» atanğan Omar ibn Abdulazizdiñ
ömirinen alınğan bir mısal esime tüsip otır:
Ayt küni qarsañında Omar halifağa balası kelip:
– Äke, kiimim tozdı, mağan jañasın äperiñiz, – deydi.
Ol kezde mwsılmandardıñ ämirşisi atanıp, el basqarıp
twrğan Omar öte ädil jäne adal adam bolğanı belgili. Özi
qarapayım twrmıs keşken jäne artıq tiını bolmağandıqtan,
qazınaşını şaqırıp alıp:
2
– Mağan kelesi aydıñ jalaqısı esebinen qarızğa aqşa ber, –
depti.
Sonda qazınaşı twrıp:
– Ua, mwsılmandardıñ ämirşisi! Eger siz kelesi ayğa deyin tiri
bolıp, ömir süretiniñizge kepildik berseñiz, men sizge qazınadan
qarızğa aqşa bergizeyin, – deydi.
Mına sözden şoşıp ketken halifa sonda:
– Onday kepildi Alla bermese, men qaydan bere alamın? Onda
sen qarız jazba, men almaymın, – degen eken.
Bwdan soñ ol balasına:
– Öziñniñ jaña kiimderiñ üşin äkeñ tozaq otına kirsin
demeseñ, rayıñnan qayt, – depti.
Rasında, büginge deyin marqwmdı jerler kezinde onıñ
janazasın şığarıp bolğan molda: «Bwl kisiniñ moynında qarızı bar
ma edi? Alaşağı bar adam aytsın!»–deydi. Sol kezde «Mende qarızı
bar edi» degen bireuler şıqsa, onı sol jerde ne balaları, ne
tuıstarı öteydi nemese qayırlı adamdar «Qarızın keşirdik» dep
borışkerdi bosatatın ğwrıp bar. Mwnıñ bäri soqır senim emes, «kisi
aqısı kiside ketpeydi» degen tüsinikten.
İzgi adamdar bir-biriniñ qarızın keşirip jiberetin bolsa,
bank jüyesi kisi qaytıs bolğanda onıñ nesiesin balasına ne
mwrageriniñ moynına jazadı.
Bizde ipotekalıq qana emes, twtınuşılıq nesieniñ özi
«keşirilmeytinin», äkeden balağa nemese marqwmnıñ otbasına
qaldırılatının körip jürmiz. Sonda bizdiñ bügin twtınuşılıq nesie
alu turalı şeşimimiz küni erteñ balamızdıñ ömirine tikeley äser etui
mümkin ekenin nege oylamaymız?
Biz bwl jerde käsip aşu üşin ne üy salu üşin alınğan nesielerdi
söz etip otırğan joqpız. Sebebi nesieniñ türi köp. Käsip aşıp, özin de,
özgelerdi de jwmıspen qamtimın degen adamnıñ aldına qoyğan
3
maqsatı bölek. Banktiñ özi odan äueli biznes josparın swrap, barlıq
täuekelin eskeredi.
Bizdiñ qabırğamızğa batatını – sayda sanı, qwmda izi
joq, birkündik maqtan üşin, bir jayılatın dastarqan üşin,
tüptiñ tübinde «elden qalmas üşin», «ağayın-tuıstan, qwda-
jegjattan wyat bolmas üşin» qarızğa belşeden batudıñ qajeti
bar ma?
Üylenu toyı degen ne, qazir qwndız jağalı ton, soñğı
ülgidegi teledidar, komp'yuter, qalta telefonı sekildi
twrmıstıq zattardıñ özin barınşa qımbat alıp, sol üşin
3-4 jıl boyı bankke qarız bolıp jüru el işinde etek jayıp
keledi eken. Eñ ökiniştisi sol, bäsekeniñ jeteginde avtokölik
alu üşin, şetelderge barıp demalu üşin de qarızğa belşeden
batudı şığardı.
EÑ BASTISI – QARIZ TÄUELDİLİGİ RUHANI
PSIHOLOGIYALIQ TÄUELDİLİKKE ALIP BARADI. Biz osını
eskeruden qalıp baramız!
Osındayda kemeñger Wlı oyşılımız Abaydıñ mına sözderin
eske alamız:
Payda oylama, ar oyla,
Talap qıl artıq biluge.
Artıq ğılım kitapta,
Erinbey oqıp köruge.
Bos maqtanğa salınıp,
Beker kökirek keruge.
Qızmet qılma oyazğa,
Janbay jatıp sönuge.
Qalay sabır qılasıñ,
Jazıqsız künde söguge?
Önersizdiñ qılığı –
4
Tura sözin ayta almay,
Qit etuge bata almay,
Qorlıqpenen şiruge.
Az aqşağa jaldanıp,
Önbes iske aldanıp,
Jol taba almay jüruge…
Wlı Abay tağı bir tuındısında jürektiñ asıldığı men näziktigin
jırlap:
Jürekte qayrat bolmasa
Wyıqtağan oydı kim türtpek?
Aqılğa säule qonbasa,
Hayuanşa jürip küneltpek, –
dey kele adamnıñ adamdığı, ğwlamalığı, kisiligi tek bir ğana «aqıl
men seziminde» deydi. Jan men tän malda da bar, adamzat seniminiñ,
yağni jürektiñ qalauınşa jürse, sonıñ tilegenin istese, eşqaşan
qatelespes edi degendi aytadı.
Japon halqınıñ qarız-nesie mäselesine közqarası tipti
basqaşa. Bir kezde samuraylıq filosofiyanı ömirlik ereje etken
japondıqtar qarız mäselesine öte saq qaraytın. Daydodzi YUdzan
Sigesuki «SAMURAYDIÑ KODEKSİ» atındağı kitapta bılay deydi:
«Samuray wdayı, kündiz-tüni mınanı esinde wstauı tiis –
jañajıldıq tağamnan auız tiyu üşin qolına tayaqşa alğan tañğı
sätten bastap, eski jıldıñ soñğı tünine deyin, QARIZIN öteu
kezinde – ol öletinin este wstauı tiis». Sol siyaqtı, bizdiñ ata-
babalarımız moynındağı borıştı öteudiñ auırlığın öz janın
amanatqa qaldırudan kem sanamağan. Söz basında keltirgen Halifa
Omardıñ önegesi siyaqtı kisi aqısın jeuden, qarızın ötey almay köz
jwmudan, ösimqorlıqtan qattı qorıqqan. Sol sekildi Protestanttıq
dini nanımdı sanağa meylinşe siñirgen nemister QARIZDI ÜLKEN
5
KÜNÄ SANAYDI. Damığan memleketterdiñ qay-qaysısı bolsa da, osı
wstanımda!
Borışker demekşi, bıltır şilde ayında bankter men
mikronesie wyımdarına qarız qazaqstandıqtardıñ sanı 4,58
million edi. YAğni eldegi ekonomikalıq belsendi, eñbekke
jaramdı halıqtıñ teñ jarımı bankterge qarız degen söz.
Orıs aqını Nikolay Nekrasov bank jüyesin bılay dep
sınağan eken: «Bankir – kün şığıp twrğan kezde sizge qolşatır
berip, jañbır sirkirey bastağanda onı tartıp alatın adam». Älgi
«Kepilsiz nesie!», «Komissiyasız!», «Jalaqığa deyin!» degen türli
aldamşı jarnamalarmen arbap şaqırıp alıp, mikronesieni
moyınıñızğa «ilip» jiberetin, keyin bergen qarajatın eki-üş ese etip
qaytarudı talap etetinderdi däl sipattap twrğan joq deñizşi! Däl özi
emes pe!
Francuzdar qarız turalı bılay deydi: «Dosıña qarız berseñ,
dosıñnan da, aqşañnan da ayırılasıñ». Osığan wqsas maqal orıs
halqında da bar: «Eger dosıñdı joğaltqıñ kelse, oğan qarızğa
aqşa ber» deydi. «Qarız alğan adam – kedey, al qarızın
qaytarmağan adam – tügi joq beyşara» deydi qazaq mäteli.
Bwl sözdiñ mağınasın aşıp jatudıñ özi artıq.
BİZDİÑ BAR IQILASIMIZ WRPAQ TÄRBIESİMEN
BAYLANISTI BOLUI KEREK! ARMAN-TİLEGİMİZ – PERZENTTERİMİZ
ÖZDERİN TOLIQANDI AZAMAT SEZİNİP, QWLDIQ
PSIHOLOGIYADAN BOYLARIN AULAQ SALIP, EL IGİLİ ÜŞİN
JWMIS İSTEGENİ!
Iä, qarız alu – tığırıqqa tireludiñ bası ekenin eşkim joqqa
şığarmaydı. Qarap twrsaq, arğı-bergi filosof, oyşıl, ziyalı qauım
ökilderiniñ bäri däuletti bolu üşin adam eñ äueli şamadan tıs,
qajetsiz şığındardan saqtanu qajettigin aytadı. Ejelgi grek oyşılı
Demokrit mwnı bir-aq auız sözben: «Tilekke kedey bay boladı».
6
Bwdan da tereñirek qozğasaq, QARIZ ALUDIÑ ASTARINDA QWLDIQ
SANA-SEZİMNİÑ SIPATI BAR. Sebebi qarız aluşı qarız beruşige
täueldi bolatını bir bölek, adam öz talap-tileginiñ qwlı degen söz.
YAğni bir sättik tilektiñ jetegimen wzaq uaqıtqa, keyde tipti ömirlik
borışkerlik qamıtın moynına kigenin sezbey qaladı. Mwnday adam
öz arman-maqsattarı üşin emes, moynındağı qarızın öteu üşin
jantalasıp jwmıs isteydi.
SONDA QARJILIQ-MATERIALDIQ TÄUELDİLİK ADAMDI
MORAL'DIQ-PSIHOLOGIYALIQ TÄUELDİLİKKE WRINDIRADI.
Ağılşın jazuşısı Bernard Şou: «Qarız degen kez kelgen
basqa qaqpanğa wqsaydı: oğan tüsu oñay, biraq odan şığu öte
qiın» dep qısqa-nwsqa suretteydi.
Al francuzdıñ äygili jazuşısı Viktor Gyugo bwl mäseleni
jete taldap, bılay degen: «Qarız – qwldıqtıñ bası, tipti
qwldıqtan da jaman, sebebi qarız beruşi qwlielenuşiden de
soraqı: ol sizdiñ täniñizge ğana emes, sizdiñ abıroy-bedeliñizge
de ielik etedi jäne orayı kelgende abıroyıñızdı ayranday
töge aladı». «Qarız alu qwldıqqa jeteleydi» degendi francuz
jazuşısı Tristan Bernar da qwptaydı. Viktor Gyugo tağı bir
sözinde: «Qarız aluşı – qarız beruşiniñ qızmetşisi» degen.
Bwl qisınğa salsaq, qazir qanşama adam bankter men
mikronesielik wyımdardıñ qwlı bolıp jür büginde?
Endeşe bankterge qwl bolğanşa, qarjılıq-materialdıq
jağdaydı köterip, twrmıstı jaqsartu üşin eñbek etken abzal ğoy.
«Qarızı joq adam eñ bay adam» degen söz el auzında jür emes
pe? Djon Rokfeller bay boludıñ naqtı jolın körsetip ketken:
«Eger aqşañ az bolsa, käsip aş. Eger aqşañ mülde joq bolsa, şwğıl
türde däl qazir kiris iske!». Eşkim de qarız batpağına batıp jürip,
arman-maqsatına qol jetkizgen emes.
7
Osı orayda, «Baylarda bala joq, olarda mwrager bar» deytin
evrey halqınıñ wrpaq qamın oylaytın strategiyası nazar audaruğa
twrarlıq. Bwl halıq älemniñ qay tükpirinde twrsa da, baquattı twrmıs
keşuiniñ sırı nede ekenin zertteuşiler äli naqtı ayta almaydı.
Bälkim, onıñ sırı bala kezden ünemşildikke üyrenu, eñbekqor bolu
men wrpaq aldındağı jauapkerşilikti sezinude bolar? Onıñ üstine,
«Eger altın men kitaptı tüsirip alsañ, äueli kitaptı köter»
deytin evreyler bala tärbiesinde paydalı bilim alu mäselesin
birinşi kezekke qoyadı. YAğni baquattılıqqa, baylıqqa wmtılğanımen,
olar üşin bilim, ruhani tärbie jäne otbası qwndılıqtarı bärinen
joğarı twr.
Pragmatikalıq ağılşındar aqşanı qayda jwmsau kerektigin
onsız da jaqsı biledi: «Bilim aluğa jwmsalğan aqşa tekke
ketpeydi». Bwl sözdiñ mağınasın aşıp jatudıñ özi artıq.
«Ülken şığındardan qorqudıñ qajeti joq. Wsaq-tüyek
şığındardan qorqu kerek» degen Djon Rokfeller. «Ülken
şığındar» degen käsip bastau, käsiporın aşu siyaqtı nätijesinde kiris
keltiretin şığındar bolsa, «wsaq-tüyekter» däl bizdiñ bügin
twtınuşılıq maqsatta alıp jürgen, ömirlik maqsatımızğa
jatpaytın, tükke twrmaytın zattarğa jwmsağan aqşa ekenine dau joq.
Bendjamin Franklinniñ tağı bir sözi bılay deydi: «Jwmıs
istep tapqan aqşañnan bir pens kem jwmsa». Qarapayım äri däl
aytılğan aqıl! Qarjılıq sauattılıq ısırapqorlıqtan arıludan
bastaladı. Franklin bwdan äri «Eger bay bolğıñ kelse, aqşa
tabudı ğana emes, onı ünemdeudi de üyren» dep beker aytpağan
bolar? «Sarañ bolmaudıñ özi – baylıq, ısırapqor bolmaudıñ
özi – kiris» deydi rim oyşılı Mark Tuliy Ciceron.
BASQAŞA AYTQANDA, BİR KÜNDİK QIZIQQA ÄUES BOLMAY,
WZAQ MERZİMDİ STRATEGIYA WSTANUĞA ÜYRENGEN JÖN.
8
Bwl mäseleniñ ekinşi bir wşığı halıqtıñ psihologiyalıq-ruhani
jağdayına tireledi. Qarız tügili, kez kelgen «almaqtıñ salmağı bar»
deydi dana halqımız. Qarız mäselesi eñ aldımen twtınuşılıq
psihologiyamen tığız baylanıstı.
F.Nicşeniñ «Zaratustra osılay dedi» degen kitabında
mınanday söz bar: «Tömende de, joğarıda da – qaratabandar!
Büginde «kedey» ne, «bay» ne! Men olardıñ arasında ayırma köruden
qaldım» deydi. Pende aqşasımen emes, işki düniesimen, ruhani
qazınasımen bay ekenin esten şığara bastadıq…
Psiholog Voyceh Eyhel'berger bir swhbatında soñğı
jıldarı Pol'şada öz-özine qol saluşılardıñ köbeyuin eñ aldımen
qisapsız qarız aluşılardıñ sanı artuımen baylanıstıradı. YAğni
ol eldegi suicidtardıñ sanınıñ ösuin jeke azamattardıñ
nesieleriniñ kürt artuınan köredi. Bwl tolıqqandı zerttelgen däyek
bolmasa da, oylandıratın jayt ekeni anıq.
Dana halqımız öz janın «amanat» dep sanağan. YAğni
Jaratuşınıñ amanatqa – uaqıtşa saqtauğa bergen janın özine de
telimegeni. Sol üşin özine de, özgege de qastıq jasaudan tıyılıp,
adal ömir sürudi parız sanağan… Al biz bwl iirimi tereñ
dünietanımnan jerip, bir kündik qızıqqa bola ömirimizdi,
densaulığımızdı, adami kelbetimizdi, keyde tipti otbası
tınıştığın da bezbenge salıp, «qarızğa» ömir süruden qorıqpauğa
aynaldıq…
Eger bwl mäseleni jete oylanıp, jiti zerttemesek, qoğamdı
işinen iritetin äleumettik dertke aynalu qaupi öte zor.
Äygili filosof Aristotel' bwl twjırımdı quattay tüsedi:
«Bireuler mäñgi ömir süretindey dünie jinaydı, al bazbireuler däl
qazir öle qalatınday aqşasın şaşadı». Kez kelgen närsede şek
boluı tiis.
9
Psihologtar ünemi qarızğa belşesinen batıp jüretin
adamdardı araqqa ne esirtkige täueldi adamdarmen teñestiredi. YAğni
öz qarjılıq äleuetin esepke almay, nesiege ömir süretin adam öziniñ
şın jağdayın körmeydi, qiyalındağı illyuziya äleminde ömir süredi.
Bwl orayda «NESIEGE TÄUELDİLİK» degen termin şığarsaq ta
boladı. Köbine mwnday adamdar däl qazir «qalap twrğan» zatına qol
jetkizbese, ömiri toqtap qalatınday ne bar qızığınan
ayırılatınday küy keşedi. Olar üşin däl qazirgi sättegi qalauın
jüzege asıru mañızdı. Al onıñ saldarın oylauğa qabileti jetpeydi.
Eñ soraqısı, «nesiege täueldi» adamdar özgeler bwlarğa äldene tiis
siyaqtı sezinedi, yağni otbası, tuıstarı, körşisi, memleket… bwlarğa
kömek qolın sozıp, qarız bere twrsa degen tilek. Olar qarız aludan
qorıqpaytını siyaqtı, üstin-üstin qarız swraudan wyalmaydı.
Joğarıda aytqan «Zaratustra osılay dedi» degen kitapta
adamnıñ äbden azıp-tozğan, ruhani-psihologiyalıq-moral'dıq
qwldırauğa tüsken sipatı beriledi. «Atı joq adam» dep atalğan adam
keypindegi maqwlıq Zaratustrağa bılay deydi: «Basqalar ne sözimen
ne közqarasımen mağan qayır-sadaqa tastauşı edi – mwnı özderi
ayauşılıq tanıtu der. Biraq men sadaqanı qabıl alatınday siñiri
şıqqan kedey emespin, – sen mwnı bildiñ, – men tipti öte baymın,
mına orasan äri qorqınıştı, swrıqsız äri sipattauğa kelmeytin
qalpıma baymın! O, Zaratustra, seniñ wyatıñ oyattı meni!
Ayauşılıq bildiruşilerdiñ arasınan äreñ degende sıtılıp şığıp,
seni, «Ayauşılıq bildiru – beymazalıq» dep üyretuşini tabu üşin
jolğa şıqtım!». Bwl filosofiyalıq şığarmanıñ aytar oyı
astarlı. Kemeldenuge bet alğan adam da, qwldırau jolına tüsken
adam da eñ aldımen özine özi ğana kömektese aladı. Abay aytqan
«Tolıq adam» bolu, Zaratustra izdegen «Kemel adam» bolu üşin ärkim
öz boyındağı kemşiliktermen, pendeşiliktermen küresui kerek.
10
BİRAQ MWNDAY KÜRES JOLINA TÜSU ÜŞİN ADAMĞA ÄUELİ
PSIHOLOGIYALIQ JÄNE RUHANI BOSTANDIQ QAJET.
Basqanıñ qajettiligin öteu üşin kündiz-tüni jwmıs isteytin, özgege
täueldilikten tüni boyı wyıqtamaytın adamda aqıl-oy, sana
bostandığı qaydan bolsın? Qarap twrsaq, ADAM bolu – ERKİN bolu –
BAQITTI bolu bir-birine tığız baylanıstı qwbılıstar eken.
Endeşe pendeşilik osaldıqtan, nesieden, twtınuşılıq qwldıqtan
qwtılayıq!
QAZAQSTANNIÑ ÄRBİR TWRĞINI – TÄUELSİZ ERKİN ELDİÑ
AZAMATI!
kerey.kz
Pikir qaldıru