|  |  | 

Tarih Qazaq şejiresi

Kerey men Kereytter qalay bölindi?

Köne türki tilinde «-t» qosımşası «-lar», «-ler» degen mağınada jwmsalğan. Demek,   «Kereyt» — «Kereyler» degen söz. Osınıñ özi-aq Kereyler men Kereytterdiñ tarihi tamırlarınıñ ortaq ekendigin añğartadı.

12 ğasırdıñ ayağında Kereyler (Kereytter) monğoldarğa qarsı küresip, olardan jeñildi. Kereylerdiñ bir böligi Şıñğıs hanğa bağınğısı kelmey, Deşti Qıpşaq dalasına auıp barıp, Joşı wlısına kirdi de, keyinnen Batıy hannıñ Şığıs Europağa jasağan jorıqtarına qatıstı. Özbek handığı twsında Mwhammed Şaybanidıñ Orta Aziyanı jaulap aluına atsalıstı. Olar özderiniñ ejelgi atın (Kereyt) saqtap qaldı. Keyin Kişi jüzdiñ qwramına «Kereyt» degen atpen kirdi.

Kereytterdiñ (Kereylerdiñ) endi bir ülken tobı «Kerey» degen atpen Orta jüzge qosıldı. Osı aytılğandar, Qazaqstannıñ batısındağı, Aral teñizi boyındağı Kereytter Şıñğıs hannıñ Kereylerge jasağan 1203 jılğı jorığınan keyin batısqa bölinip köşkender dep jürgenderdiñ pikiriniñ şındıqqa jaqın keletinin bayqatadı.

Ğalımdardıñ küni büginge deyin basın qatırıp kelgen tağı bir məselesi, «Kereyler monğoltildes bolğan ba, joq əlde türkitides pe» degen saualğa jauap izdeu. Ayta ketken jön, olardı türkitildesterge jatqızatındar arasında Raşid-ad-Din, Əbilğazı, N.A.Aristov, H.Hovors, N.Potanin, M.Tınışbaev, Ə.Marğwlan, S.Amanjolov, M.Mwqanov, S.Kozin tərizdi kisiler  bar bolsa, al olardı monğoltildester dep oylaytındar arasında V.Bartol'd, B.Vladimircev, S.Kiselev, N.Poppe, G.Sanjeev, V.Trepavlov tərizdi ğalımdar bar. Eger añdap qarar bolsaq, alğaşqı toptı qwrauşılardı negizinen ejelgi türkilerdiñ jəne keyingi qazaqtardıñ dəstürli derekterinen, rulıq şejirelerinen birşama nemese jaqsı habardar zertteuşiler qwraytının bayqay alamız. Al ekinşi toptağılar — kerisinşe, dəstürli derekterden alşaq twrğandar. Osınıñ özinen-aq ömir şındığı kimge jaqın ekendigi añğarta tüsedi.

Raşid-ad-Din ertedegi Kereyler qauımınıñ segiz taypadan twrğanın habarlaydı da, olardı kelesi rettik tərtippen ornalastıradı: «kereyt, jarqın, qoñqayt, saqayt, tumaut, albat, haraşin, hirkün». Kereytter osı qwrılğan qauımda üstemdik jürgizuşi taypa bolğan. Eldi basqarıp otırğan handardıñ əuleti solardan şıqqan. Memleket te sol əulettiñ atımen atalğan [3; 24].

Raşid-ad-Din Kereytterdiñ jaylau-qıstaularınıñ Onon, Kerulen, Bwrhan-Haldun, Qalayır, Selenga, Bargudjin-Toqum tərizdi özender men kölder boylarında ornalasqandarın atap körsetedi. Bwl jerlerde monğoltildester de köşip-qonıp jürgen. Eger de Kereytter o bastan-aq monğoltildes bolsa, onda olar osınday aqualda birden-aq monğoldarğa aynalıp ketuleri kerek edi. Alayda olay bola qoymadı. Onıñ sebebi Kereytter türkitildester wrpaqtarı bolatın [2; 4]. Belgili şığıs zertteuşisi Grumm-Grjimaylo Kereyler IX ğasırdan bastap tarihqa əygili bolğan dese, N.Aristov X ğasırda Kereylerdiñ jan sanı 900 mıñ adamğa jetken deydi [1; 159].

N.Aristov Haydu han (Ügedeydiñ nemeresi) əskeriniñ deni Kereyler men Naymandardan twrğanın aytadı (1270–1301). Kereyler bwl kezde Qara Ertistiñ joğarı ağısında twratın. Temir jorıqtarı kezinde (1370–1400) Kereyler Qara Ertisten Alakölge deyin jəne Eren-Qabırğa tauların mekendegenin bilemiz. Joñğarlardıñ küşeyui 1399–1400 jıldarda bastalğanı məlim. Moğolstan hanı Uəyis (1408–1428) joñğarlarmen 61 ret şayqasıp, tek bir ret qana jeñiske jetti. 1420–1430 jıldarı joñğarlar qazirgi Lepsi ueziniñ jerin basıp, Kereylerdi jan-jaqqa bıtıratıp jiberedi.

Kereylerdiñ bwdan keyingi tağdırı Arğındarğa wqsas. Olardıñ Aşamaylı ruı Baraqtıñ Taşkent pen Hodjentke qarsı jorığına (1420 j.) qatıstı. 1723 jılı Kereyler  (Arğındar siyaqtı) basqalarğa qarağanda az şığınğa wşıradı [4; 20–21].

Şejire qazaq işindegi Kereylerdi Bozanjar biden (Aqsaqal) taratadı. Odan Oyıq, Tilik degen eki tarmaq ösip-önedi. Oyıq tarmağı Uaq işine ötip ketedi. Tilik tarmağınan Janşaulı, Qwldaulı, Saujaylı degen üş ata şığadı. Saujaylı atası Kişi jüzdegi Kereytterge qosıladı. Qwldaulıdan Toqımbet, onıñ laqap   atı «Arbalı». Bwlar Aşamaylığa qosılıp ketedi. Janşaulıdan — Aşamaylı, Şömişti, Erşi. Aşamaylınıñ wranı — «Şibay». Tañbası — «Aşamay» 

Etnograf-jazuşı Aqseleu Seydimbek «Abaq Ana jəne Kereyler» jaylı kelesidey derekter keltiredi: «Abaq Wlı jüz Üysin işindegi Sarımırza degen kisiniñ qızı eken. Kereydiñ nemeresi Dana bidiñ balasına Abaq twrmısqa şığadı. Şımır attı bir bala düniege kelgen soñ, Abaqtıñ küyeui qaytıs bolıptı. Jesir qalğan Abaqqa sol kezdiñ əmeñgerlik jolımen Uaqtıñ nemereleri  söz saladı. Alayda söz salğandarğa Abaq jolın berip, Kereydiñ şañırağın qwlatpay, tütinin tütetip otıratındığın aytadı. Osıdan keyin Uaq wrpaqtarı Abaqtı şetqaqpaylap, qağaju körsete bastaydı. Sodan, əbden şıdamı tausılğan, Abaq törkinine köşip ketedi. Törkini Abaqtı qwşaq jaya qarsı alıp, əlpeştep wstaydı. Əsirese jieni Şımırdı Wlı jüz eli erkeletip, betinen qaqpay ösiredi. Bwl kezde toqtasqan Sarımırza qart Şımırğa alaböten bauır basıp, el işindegi toylarda, bas qosularda janınan qaldırmay özimen birge alıp jüredi. Mwndayda Sarımırzanıñ ıqılası tüsken balağa sırt közdiñ de nazarı auıp: «Bwl qay balañız?» — dep swrasa, Sarımırza: «Meniñ Aşamaylı Kereyim ğoy», — dep jauap beretin körinedi. Şımır nağaşısınan jaqsı tərbie alıp, el auzına ilingen azamat bolıp, wrpağı ösip-öngen bir arıs elge aynalğan. Alayda «Şımır» atı wmıt bolıp, nağaşısı Sarımırzanıñ  dualı auzımen aytılğan sözdi bılayğı jwrt ta qaytalap, «Aşamaylı Kerey» dep atap ketip edi deydi. Söytip, odan tarağan keyingi wrpaqtarı da «Aşamaylı Kerey» atanıp ketedi.

Abaq bəybişe betine qarap otırğan jalğız balası Şımırdı jas kezinde oqu oqıtıp, bilim berudi arman etedi. Sol kezde Üysin elinde arğı tegi ne türik, ne özbek Nəzir degen molda bolğan eken. Abaq bəybişe balası Şımırdı qolınan jetelep Nəzirge alıp keledi.  Nəzir  molda mən-jaydı swrap alğan soñ bılay deydi: «Islam dininiñ şariğatı boyınşa jas əyeldiñ nekesiz jüruine bolmaydı, mindetti türde nekelesui kerek. Küyeui joq nekesiz otırğan jas əyeldiñ qolınan tamaq işu de haram. Tipten, onday əyel su alğan bwlaqtıñ eteginde otırğan eldiñ sol bwlaq suımen dəret aluına da bolmaydı, dəreti bwzıladı. Sondıqtan bireumen nekelesuiñ kerek, sonsoñ ğana balañdı Qwday jolımen tərbieleuge boladı».

Nəzir  moldanıñ  mwnday  pətuasınan  keyin  Abaq  ana  əri  oylanıp,  beri  oylanıp  keledi   de: «Moldeke, men mınanday bir oyğa keldim. Men törkin jwrtımda otırmın, söz salatın əmeñgerimniñ joq ekenin bilesiz. Sondıqtan perzentimniñ bolaşağı üşin öziñizdiñ etegiñizden wstasam ba degen oyğa keldim. Alayda bir şartım bar, Sizben nekelesken soñ tapqan wrpaqtı «Kerey» dep atauğa maqwl bolsañız ğana, nekelik parızıma toqtaymın», — degen tilegin bildiredi. Abaq ananıñ bwl tilegin Nəzir molda qabıl alıp, nekelesedi.

Abaq pen Nəzirdiñ arasınan tuğan bala «Kerey» dep ataladı. Keybir şejire dereginde Kereydiñ öñi qara bolğan soñ, onı Qaraqoja (Qwttıqoja) dep te atauşı edi deydi. Erjete kele Kereydiñ qadiri artıp, töñiregi Qara bi dep atap edi degen de söz bar.Mine, osı Kereyden (Qwttıqojadan, Karaqojadan) — Mayqı tuadı. Bwl Şıñğıs han zamanındağı Mayqı bi emes. Mayqınıñ keyingi wrpaqtarınan on eki ata Abaq Kereyler tarap edi deydi»

Qazaq şejiresindegi Abaq Kerey men Aşamaylı Kerey attarınıñ şığu tegin tergegen twstarına üñilsek, Abaqtı Kereydiñ Aqılbay attı wrpağınıñ bəybişesiniñ atı edi degen tüsindirmege jolığamız. Onıñ esimi əueli Appaq eken, kele-kele Abaqqa aynalğan. Qazir «12 ata Abaq» dep jürgen birlestik əu basta sol Abaq bəybişeniñ özi tərbielegen on eki nemeresinen örbigen delinedi. Al Aşamaylınıñ əuelgi atı Ğali eken (endi bir şejirede Aqberdi), əkesi  aşamayğa mingizip barıp kelinşek alıp bergendikten, Aşamaylı atanıptı delinedi.

R.S.Karenovtıñ “Kerey taypasınıñ etnikalıq şığu tegi jəne şejiresi” attı maqalasınan alındı.

Related Articles

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Baqsılar institutı

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

  • Şağın saraptama:Şıñjañ ölkelik ükimeti, şetelge oquşı jiberu jwmısı

    Şağın saraptama 1934-35 jılı jaña Şıñjañ ölkelik ükimeti qwrılğan soñ şetelden oqu, şetelge oquşı jiberu jwmısı keşendi jüzege astı. Sonıñ negizinde ölkelik ükimet Sovet Odağınan oqitın jas talapkerlerge konkurs jariyalap arnayı ükimettiñ oqu stipendiyasın böldi, nätijesinde 1935-39 jıldarı wzın sanı 300-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı. 1935 jıldarı Şığıs Türkistandıq studentterdiñ eñ köp oquğa tüsken bilim ordası- Taşkendegi SAGU edi, atap aytqanda Ortalıq Aziya Memlekettik Universiteti. Taşkennen oqığan Şıñjañdıq studentter Şığıs Türkistannıñ barlıq aymaqtarında türli qızmette jwmıs istedi, olardı keyin “Taşkentşilder” dep te atadı. 1939 jıldan keyin Mäskeu men Şıñjañ ölkelik ükimettiñ arası diplomatiyalıq dağdarısqa wşıradı, sonıñ kesirinen resmi Ürimji Sovet Odağı qwramındağı student azamattardı elge şaqırtıp aldı. Bilim

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: