|  | 

تاريح

2-جاھان سوعىسىنا قاتىسقان قىتاي قازاقتارى تۋرالى

57736458_1350618821768368_9147609878905225216_n

بىرەۋ بىلسە بىرەۋ بىلمەس، 2- جاھان سوعىسىنا قاتىسقا قىتاي قازاقتارى دا بولعان. سوعىسقا قاتىسۋىنىڭ تاريxي سەبەبى بىلاي بولدى. 1933-جىلى شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەت باسىنا شىڭ شىساي كەلدى. شىڭ بيلىككە كەلە سالىسىمەن سوۆەت-شىڭجاڭ قارىم-قاتىناسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەردى. سوۆەتتىڭ اۋە كۇشتەر قورعانىس ارميا بازاسى شىعىس شىڭجاڭنىڭ قۇمىل قالاسىنا ورنالاسىپ ىشكى قىتايمەن رەسمي بايلانىس ۇزىلگەندى. تاعى سوۆەتتەن ەكى جۇزگە تارتا ءار سالانىڭ ماماندارى ءۇرىمجى، التاي، قۇمىل، قۇلجا، شاۋەشەك تب قالالارعا كەلىپ قىزمەت جاسادى. 1934-35 جىلدان باستاپ ماسكەۋ، تاشكەن، الماتى، قازان قالالارىنا ارت-ارتىنان ءۇش دۇركىن وقۋشى جىبەردى. 1934-1939 جىلدار اراسىندا سوۆەتتەر وداعىندا وقىپ ءبىلىم العان شىڭجاڭدىق وقۋشىلاردىڭ سانى 300′دەن استى. مۇنىڭ دەنى قازاقتار ەدى. 1939-جىلى 2-جاھان سوعىسى تۇتانىپ شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى سول جىلى سوۆەتكە جىبەرمەكشى بولعان وقۋشىلاردىڭ وقۋ باعدارلاماسىن كۇشىنەن قالدىرادى. ەستەرىڭىزدە بولسا تاريxشى، عالىم نىعىمەت مىڭجان ءوز بيوگرافياسىندا ايتقانىنداي ءدال وسى جىلى “سوۆەتكە شىعىپ وقۋ ورايىنان ايرىلىپ قالعان” ەدى. شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى وقۋ باعدارلاماسىن توقتاتىپ قانا قويماي سول جىلى سوۆەتتە ءبىلىم الىپ جاتقان وقۋشىلاردى جاپپاي شىڭجاڭعا كەرى قايتارىپ الادى. بۇل سوۆەت-شىڭجاڭ قارىم-قاتىناستارىنىڭ ۋشىققان تۇسى ەدى. ءدال سول كەزدە ءبىربولىم الماتى، ماسكەۋ جانە تاشكەندە ءبىلىم الىپ جاتقان شىڭجاڭ قازاقتارى شىڭ شىسايدىڭ “ەلگە قايتارۋ” ناۋقانىنا مويىنسۇنباي ءبارى الماتى قالاسىندا جينالىپ ءوز ەرىكتەرىمەن سوعىس مايدانىنا تىزىمدەلىپ قازاق سسسر-دىڭ اسكەر قاتارىنا الىنعان ەكەن. تاياۋدا سول تۋرالى دەرەكتەر تاۋىپ الدىم. سوعىس مايدانىندا شىڭجاڭ قازاقتارىنان سيلانىپ اسكەري شەن-شەكپەن العاندارى دا، جارالانىپ ەمدەلگەندەرى دە بولعان ەكەن. ءبىر قىزىق دەرەك، 1944-جىلى سوعىس اياقتالار تۇستا ولاردى ماسكەۋ الماتىعا جيناپ “شارقي تۇيكىستان” پروەكتىسىنە سالىپتى. ولار الماتىدا “التاي، تارباعاتاي، ىلە مەن ءۇرىمدى، ەرەنقابىرعا، ءتاڭىرتاۋدىڭ گەوگرافيالىق، ەتنيكالىق جانە ساياسي ەرەكشەلىگى” تۋرالى ءدارىس بەرگەنگە ۇقسايدى. ماسكەۋ ەۋروپا سوعىس مايدانىنان قايتقان قازاقتار مەن “تۇركىستان لەگيونىنان” قايتقان قازاق اسكەرلەرىن الماتىعا جيناپ “شارقي تۇركىستان” پروەكتىسىنە قاتىستىرىپتى. قازاقستاندىق مايدانگەردىڭ ناقتى قانشاسى “شارقي تۇركىستان رەسپۋبيليكاسى” ءۇشىن التاي، تارباعاتاي مەن ىلەدە سوعىسقانىن قازىرشە انىقتاي المايمىز. بۇل تاقىرىپقا ارنايى پوست جازامىن، سول كەزدە تىڭ ويلاردى ايتايىن.

قىم-قۋىت دۇنيە! ەۋروپا سوعىس مايدانىنان ورالعان قىتاي قازاقتارىن “شارقي تۇركىستان ءۇشىن كۇرەس” مايدانى كۇتىپ تۇردى. ماسكەۋ، سونداي-اق التاي، شاۋەشەك، قۇلجادان استىرتىن ادام اكەپ وتكىزىپ الماتىدا، تاشكەندە ءۇش ايلىق، التى ايلىق ستراتەگيالىق كۋرستارعا دايىندادى. سول تۇلعانىڭ ءبىرى گەنەرال دالەلقان سۇگىرباەۆ ەدى.

2-جاھان سوعىسىنا قاتىسقان قىتاي قازاقتارى تۋرالى دەرەك شىڭجاڭدا نەگە ايتىلمادى دەپ سۇراۋىڭىز مۇمكىن. ونىڭ باستى سەبەبى، ء1950′دىڭ سوڭى 1989′دىڭ باسىنا دەيىن قىتاي-سوۆەت قاتىناستارى وتە تومەنگى دەڭگەيگە ءتۇستى. سول سەبەپتى سوۆەت قۇرامىندا ءجۇرىپ ەۋروپا مايدانىندا قان كەشىپ سوعىسۋ- قىتاي ءۇشىن تومپاق ەدى. تاپتىق كۇرەسكە الىنىپ اۋىر جازاعا ۇشىرايتىن.

ال، كەلەسى كەزەكتە ءبىز قىتايدىڭ اسكەري وقۋ ورنىندا وقىپ كەيىن قىتاي-جاپون سوعىسىنا قاتىسقان قىتاي قازاقتارى بولعان با نەمەسە نان كين، گانسۋ ھام ۇرىمجىدەگى اسكەري جوعارى وقۋ ورنىن تاۋىسقان قىتاي قازاقتارىنىڭ 40-جىلدارداعى تاعدىرى نە بولدى، ولار نە ءۇشىن ەۋروپا مەن اقش-قا اسكەري ءبىلىم الۋعا شىعا المادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيمىز. بۇل تاعى “شارقي تۇركىستان مەن چين تۇركىستان ايقاسىنا” اپارايىن دەپ تۇر. قوش، نەكەرەك، قازىرشە وسى!

Eldes Orda

kerey.kz

Related Articles

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • باقسىلار ينستيتۋتى

    ساراپتاما (وقىساڭىز وكىنبەيسىز) ءبىرىنشى، ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە. ەكىنشى، ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ،

  • شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى

    شاعىن ساراپتاما 1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. 1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى. 1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: