اتانتاي ابىز جانە ونىڭ باتىر نەمەرەسى قايداۋىل حاقىندا
kerey.kz
قازاق دالاسىنا جوڭعارلاردىڭ شابۋىل جاساعان مەزگىلى قازاق
باتىرلارىنىڭ دا كوپتەپ دۇنيەگە كەلگەن ءداۋىرى بولدى. بۇل تۋرالى
ش.ۋاليحانوۆتىڭ: «ابىلاي ءداۋىرى – قازاقتىڭ ەرلىگى مەن سەرىلىگىنىڭ عاسىرى»
دەگەن ءسوزى تەكتەن-تەككە ايتىلا سالماعان. (ش.ءۋاليحانوۆ، 5 تومدىق
شىعارمالار جيناعى، //ا.ا. 1984, 1 ت.،432 ب.).
سول داۋىردە تۋعان ايگىلى باتىرلاردىڭ ءبىرى ەر جانىبەك بەرداۋلەتۇلى
(1714-1792) ەدى. جانىبەكتىڭ جاس باتىر اتانا باستاعان كەزىندە دە ونى ۋاق پەن
كەرەيدىڭ ايگىلى باتىرلارىنىڭ تاربيەسىنە العانى جايىندا ءار ءتۇرلى اڭىز بار.
ارعى جاعى ەر كوكشە، ەر قوساي، سارتوقاي، جانات، سامەنبەت سىندى قارت
باتىرلار جانىبەككە اتا جولىنداعى ۇستاز بولعان دەسەدى.
مۇنداعى سامەنبەت باتىر ەسىمى دە جوڭعارعا قارسى سوعىس داۋىرىندەگى
ايگىلى باتىرلاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتالادى. ول 1626 جىلى تۋىلىپ، 1723
جىلدارى سىر بويىنداعى كوكتوبە دەگەن جەردە قايتىس بولعان دەلىنەدى.
سامەنبەت ءۇش ايەل العان ادام ەكەن. بايبىشەسى سۇقسىردان – اتانتاي،
ەسەنتاي، ەسەنباي; ەكىنشى ايەلى تاسبيكەدەن – اقشا، بورتە، قارجاۋ، ەلىباي،
اقسارى، جامان; ءۇشىنشى ايەلى بادامنان – بايىمبەت، قازىبەك تۋادى»
(«اتانتاي شەجىرەسى» 2010 جىل، ءۇرىمجى. 6-بەت). شەجىرە دەرەكتەرى
بويىنشا اتانتاي سامەنبەت باتىردىڭ ۇلكەن ۇلى بولعاندىقتان قارت سارباز
ونى جاۋعا قارسى ۇرىستارمەن قاناتتاندىرىپ باۋلىعان. ءوزى الدىڭعى شەپتە
بولعان كەزىندە بۇكىل اۋىلدىڭ اماندىعى دا اتانتايعا اماناتتالاتىن بولعان.
جازۋشى ءشامىس قۇمارۇلىنىڭ «ەر جانىبەك» رومانىندا ەر جانىبەكتىڭ
دۇنيەگە كەلەر الدىنداعى اناسىنىڭ ءبورى ەتىنە جەرىك بولۋى حاقىندا مىناداي
سۋرەت بەرىلگەن:
«بەرداۋلەت قاديشانىڭ امان-ەسەن بوسانۋىن اسىعا كۇتتى. ايتەۋىر
جىلجىپ قىس ءوتتى، مال تولدەپ مامىر كەلدى، كەڭ تابيعات قۇلپىرىپ، بارلىق
تىرلىك جادىراي باستادى. بەرداۋلەتتىڭ اتانتاي اۋىلىنا بارىپ ءتۇس اۋا
ورالعانى وسى بولاتىن. اۋىلانا جاقىنداعاندا الدىنان قارا بايتالىن
تەكىرەكتەتىپ كىرداۋلەت شىعا كەلدى، ول ادەيى ىزدەپ كەلە جاتقان جانداي
بەرداۋلەتكە تىكە تارتتى. جاقىنداعاندا بايقادى، كىرداۋلەتتىڭ ءوڭى
بوزارىڭقى ەكەن. «مۇنىڭ نەگە ءوڭى قاشا قالدى ەكەن؟» دەپ ويلادى بەرداۋلەت.
سويتكەنشە قارا بايتالىن تەبىنىپ كىرداۋلەت تە ات باسىن ايقاستىرا ۇلگەردى.
– ويباي، بەكە، قاديشا قاتتى اۋرىپ قالدى! – دەدى ول ساسقالاقتاي
سويلەپ،– قاديشا اعاڭدى شاقى دەگەن سوڭ جونەلگەنىم وسى.
– وندا جۇرەيىك، – دەپ بەرداۋلەت جالعىز اۋىز ءتىل قاتتى. ەكەۋى دە ءۇنسىز
اۋىلعا قاراي سارى جەلىسپەن جونەلدى».
دەمەك، وسى سۋرەتكە قاراي وتىرىپ، اتانتايدىڭ ەر جانىبەكتەن اكەلىك
جولدان دا ۇلكەن، اتالىق جولداعى ادام ەكەنىن كورەمىز. اتاپ ايتقاندا،
اتانتاي جانىبەكتىڭ اكەسى بەرداۋلەتكە اعالىق جولداعى ادام دەگەن ءسوز.
اتانتاي تۋرالى تاريحي دەرەكتەردە جازبالار كوپ كەزدەسە بەرمەيدى.
«اتانتاي شەجىرەسىندە» («اتانتاي شەجىرەسى» 2010 جىل، ءۇرىمجى. 6-بەت)
ايتىلۋىنشا: «ءوز كەزىندە مومىن باي ءارى مالىن جاۋدان قورعاعان باتىر
بولىپتى». اتانتاي ۇرپاقتارىنىڭ دەرەگىنە قاراعاندا ول كىسى ات ۇستىندە
ەنشكىمگە ەسە-تەڭدىك بەرمەيتىن باتىر، جۇرتقا اقىل-ناسيقات ايتاتىن دانا
ابىز، جومارت باي بولعان ەكەن.
شىن مانىندە سول ءداۋىردىڭ كوزىمەن قاراعاندا اتقا مىنگەن قازاق
ۇلدارىنىڭ باتىر بولماۋعا قاقىسى جوق ەدى. مالىن باعىپ باي بولۋ ءۇشىن دە
انتالاعان جاۋ، ارىپتالاسقان ۇرى-قارىدان ءوز-ءوزىن قورعايتىن قارۋ-قايراتى
بار ادامدار عانا توپتان دارا كورىنەدى. اتانتاي سامەنبەتۇلىنىڭ دا ءوز
ءداۋىرىنىڭ مىقتىسى بولعانىن كەيىننەن رۋ اتىنا اينالعانىنان-اق ايقىن
اڭعارامىز.
ش.قۇمارۇلىنىڭ «ەر جانىبەك» تاريحي رومانى تاريحتا بولعان
وقيعالاردى نەگىز ەتكەندىكتەن، ءوز كەزىندە قازىنالى قارتتاردىڭ اۋزىنان
الىنعان ونداعى بايانداۋلار شىندىققا ءبىر تابان جاقىن كەلەدى.
جانىبەكتىڭ العاشقى جورىقتا جاۋدى جەڭىپ، ولجالى ورالعان جەڭىستى
ساتىندە، مىناداي ءبىر سۋرەت بار:
«جانىبەكتىڭ باستاۋىندا توبەدەگى توپ ەندى اۋىلعا قاراي اعىلدى.
جانىبەك ءوز ءۇيىنىڭ قاسىنداعى سەرە اعاشقا كەلىپ كوك دونەننەن تۇسكەندە
قاديشا قولتىعىنداعى سارى اعاش تاباعىنداعى اق جارما قۇرتتى جانىبەكتەن
باستاپ، قالىڭ توپقا قۇلاشتاپ تۇرىپ شاشتى.
كارىلەرى دە، بالالار دا شاشۋ تەرىپ مارە-سارە بولدى. اتىن بايلاپ،
ەسىك الدىنا كەلگەن ۇلىنىڭ قاسىنا جەتكەن قاديشا قۋانىشتان كەۋدەسىنەن
شىعا جازداپ، اتقاقتاپ سوققان جۇرەگىن ازەر توقتاتىپ، جانىبەگىنىڭ موينىنان
قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان يسكەدى. اينالاسىن ءاجىم تورلاعان قوس جانارىنان
ساۋلاعان ءموپ-ءمولدىر جاس مونشاقتارى جانىبەكتىڭ شەكپەن شاپانىنىڭ
الدىنا دومالاپ-دومالاپ كەتتى.
– قاراعىم-اۋ، ارۋاق قولداپ، الدىڭ اشىلىپ، ماڭدايىڭ جارقىراپ،
ابىرويمەن ورالعانىڭ ءبارىمىزدىڭ باقىتىمىز عوي، – دەدى قاديشا كەڭكىلدەپ.
ءسويتتى دە جانىبەكتىڭ بەتىنە جاڭا كورگەندەي قادالا قاراپ، جۇپ-جۇمساق
الاقانىمەن اياۋلى ۇلىنىڭ كۇن جالاپ قوڭىرقاي تارتقان ەكى بەتىن سيپاپ-
سيپاپ قويدى. جانىبەكتىڭ قاسىندا كەرەيدىڭ جاباي، جانتاي، شاقاباي،
قوجابەرگەن سياقتى داڭسالى باتىرلارى مەن ۋاقتىڭ بارماق، بايان سياقتى
ايگىلى باتىرلارى بار ەدى. جينالعان توپ باتىرلاردى رەت-رەتىمەن ۇيلەرگە
ءبولىپ كىرگىزىپ جاتىر. باتىرلار كەلگەن سوڭ بۇل اۋىلداعى، ءتىپتى، وسى اۋىلمەن
قاناتتاس وتىرعان اۋىلدارداعى دىردۋ مولىعا ءتۇستى. ارت-ارتىنان مال
سويىلىپ، ەسەلەپ ەت تارتىلدى.
– ءۇي-ۇيدەگى باتىرلار مەن قارتاڭ ادامداردىڭ ءازىلى، ارا-اراسىندا
ايتىلىپ جاتقان باتىرلاردىڭ ەرلىگى – ءبارى-ءبارى دە قاديشانى قايتا ءبىر
جاساعانداي كۇيگە كەلتىردى.
بۇدان بۇرىن قاي-قاشان دا قاديشانىڭ كوڭىلىنىڭ ءبىر جەرى ورتا ءتۇسىپ،
وزىنەن-ءوزى قاراداي جاسىپ، تارتىنشاقتاپ تۇراتىن. بۇگىن كوڭىل – كۇيى دە،
مىنەز-قۇلقى دا شۇعىل وزگەردى. ءوزىنىڭ جەتىم-جەسىر ءتۇتىن ەكەنىن اۋەلى مۇلدە
ۇمىتتى. ءجانىش، مەنەن ۇشەۋىنىڭ اياعى-اياعىنا تيمەي زىر جۇگىرىپ ءجۇر.
جۇرت تەگىس ۇيلەرگە ەندى عانا ورنالاسقان شاقتا اۋىلداعى اتقا مىنەر
كارى-جاستى تۇگەل ەرتىپ ءبىر كوك قاسقا تايىن جەتەلەپ، ا قۇدايلاپ قۇلمانبەت
كاريا جەتتى. ىلە-شالا ونىڭ سوڭىنان وتىزعا تارتا اداممەن ءبىر كوك قاسقا
تايىن جەتەلەپ، اق سارباسىن وڭگەرىپ ارۋاقتارعا سيىنىپ اتانتاي جەتتى.
سوڭىنا الا ءبىر تايىن جەتەلەپ ەسەنتاي دا جەتتى. ەندى ءبىر كەزدە باراق پەن
بوتاقارا دا كەلدى. باسى جانتەكەيدىڭ كاريالارىنان باستالىپ، سوڭى ءتىپتى
اناۋ ارعىن-نايماننىڭ دا ءىشىنارا بايلارىنا دەيىن جانىبەككە امانداسىپ
كەلىپ جاتتى. جارىم ايداي توقتاۋسىز بەل شەشپەي شايقاسقا قاتىناسىپ،
كۇزدىڭ سالقىن جەلدى تۇندەرىن جاپان دالادا وتكىزىپ، تىزەلەرىنەن قان كەشىپ
شارشاپ-شالدىعىپ كەلگەن باتىرلاردىڭ ءبارى دە اۋىل ادامدارىمەن بىرگە
دىر-دۋمانعا كىردى دە كەتتى».
ءبىزدىڭ بۇل وقيعانى ۇزىن-سونار بەرۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى – مۇندا سول
داۋىردەگى ەر جانىبەك اۋىلىنداعى باتىرلار حاقىندا كەڭىنەن كورسەتىلەدى.
اسىرەسە ابىز اقساقالدار سۋرەتى بار. سونداي اق تىلەۋدىڭ ورتاسىندا اتانتاي
ەسىمى اتالادى.
جوعارىداعى باتىرلار شوعىرىن قالىپتاستىرعان اۋىل سۋرەتى «وردىڭ
جولىندا» اتالاتىن «ءونبىرىنشى تاراۋدا» ءتىپتى دە تەرەڭدەي كورىنىس تاۋىپ،
ورعا قاراي كوشكەن ەلدىڭ بەينەسى بىلايشا سۋرەتتەلەدى:
«…جالى ەكى تىزەسىن سوققان ارىستان جال كوك اتقا مىنگەن باراق كاريا
مىناۋ جالپاق قۇمدى ۇلكەنى كەمەشە ءتىلىپ كەلە جاتقان شوعىرى مول كوشتىڭ
ەڭ الدىندا كەلەدى. كاريانىڭ كەۋدەسىن جاپقان اپپاق ساقالى، ءالى ەتى قاشىپ
سىنىن جويماعان الىپ دەنەسىنە بۇرىنعىدان دا ءسۇستى عاجايىپ ايبات بەرگەن
سياقتى، مىناۋ توپ الدىندا ارىستانداي زور تۇلعاسىمەن بۇگىن كوزگە بولەك
ءتۇستى. قارتتىڭ قاتارىندا ۇزىن قوڭىر اتقا مىنگەن، داۋىسى ەرەك زور
بولعانىمەن بويى الاسا جارالعان، شاقشا باتىر اتانعان بوتاقارا كاريا
كەلەدى، ەندى ءبىر جاعىندا تايلاق، ونان قالسا ەسەنتاي باستاپ، اتانتاي،
بازارباي، ءجايلاۋ قوستاعان تاعى ءبىر توپ كەلەدى. بۇل كەرەيدىڭ جانتەكەي دەپ
اتالاتىن ءبىر اتاسىنىڭ كوش شوعىرى ەدى». اتتى ادام ءتۇسىپ سالەم بەرەتىن،
جاياۋلى ادام ايتقان ۋاجىنەن وزبايتىن قارتتار شوعىرىنان تاعى دا اتانتاي
بەينەسىن كورەمىز.
«ەر جانىبەك» رومانىندا جانىبەكتىڭ تىلەنشىگە كەزىگىپ ءسوز قاعسۋىنان
كەيىنگى ءبىر وقيعادا وتكەن-كەتكەندى ەسكە الۋى:
«ەداۋىر جەرگە ۇزاپ كەتكەنەن كەيىن دە جانىبەكتىڭ دە كوزى الدىنان
تىلەنشىنىڭ بەينەسى كەتپەي قويدى. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن اباق كەرەي
ارقالىق، ەدىرەي تاۋلارىن، نۇا وزەنى، دوعالاڭ تاۋى قاتارلى جەرلەردى
مەكەندەپ تۇرعاندا، كەرەيدىڭ اتاقتى بايى اتانتاي قايداۋىل دەگەن ۇلىن
ۇيلەندىرىپ، كەلىن تۇسىرگەندە ۇلان-اسىر توي جاساپ، ارعىن، نايماندى، ءتىپتى
اناۋ كىشى ءجۇز ەلىن دە تويعا شاقىردى. توي اقىرلاسۋعا تاياپ، كوكبار تارتقان
شاقتا، قىمىزعا ابدەن بوگىپ العان جەل جەل وكپە جىگىتتەر اراسىنان جاڭجال
شىعىپ، ارعىننىڭ ءبىر جىگىتى وقىستا مەرت بولدى. مۇندا ءار رۋدىڭ ادامى
جيناقتالعاندىقتان جىگىتتىڭ كىمنىڭ قولىنان ولگەندىگى انىقتالمادى» دەپ
بەرىلەدى دە، وسىدان سوڭ اعايىن اراسىنا ىرتكى ءتۇسىپ، كەرەي ەلىنىڭ بولىنە
كوشكەنى تىلگە تيەك ەتىلەدى.
ارينە، بۇل ارادا ادەبيەتتىك سۋرەتتەۋلەر كوبىرەك بولۋى مۇمكىن دەسەك
تە، اتالعان حيكايا ەل ىشىندەگى ەسكى اڭىزدار مەن شەجىرەلىك دەرەكتەر نەگىزىندە
بەرىلگەن. مۇندا اتانتاي «كەرەيدىڭ اتاقتى بايى» رەتىندە سۋرەتتەلەدى. ءتىپتى
ونىڭ ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ توي جاساۋىنان-اق، جاي عانا ادام ەمەس، التى
الاشقا ماعلۇم ابىز قاريالىعى كورىنەدى. ءارى جوڭعار ءورتى دالانى شارپىپ
تۇرعان تۇستاعى بايلار ارينە، ەل مەن جەردىڭ تىرەگى بولعان. اش-ارىقتىڭ ءىشىپ-
جەمى مەن سوعىس ساربازدارىنىڭ ات-ازىق، قارۋ-جاراعىن اتانتاي سىندى ابىز
قارتتار قامداپ وتىرعان. وسىلايشا، جومارت باي، قايتپاس باتىر، اقىلگوي
دانا بەينەسىندەگى اتانتاي تۇلعاسى بىردەن مەنمۇندالاپ وتىرادى. ونىڭ ەسىمى
تۇتاس ءبىر رۋدىڭ اتىنا اينالادى. ءۇرىم-بۇتاقتارى «اتانتايمىز» دەپ
ماقتانادى.
ەندىگى جەردە اتانتايدىڭ ۇلى (شىن مانىندە نەمەرەسى) قايداۋىل تاريح
ساحناسىندا بوي كورسەتەدى.
روماندا جانىبەكتىڭ قارتايعان شاعىنداعى ءبىر اڭگىمەدە:
«كەلگەن جولاۋشىلاردى باتىر ءداپ باسىپ تاني المادى. ەڭگەزەردەي
قارانى شىرامىتقانداي عانا بولدى. سىرتتا كوپ جۇرگەن باتىرعا توسەكتە
جاتۋ قاتتى اۋىر تيگەن ەدى. قار جاۋعالى جىلى كۇندە ءجيى قاتىناعان جۇرت
اياعى تىيىلىپ، باتىردىڭ ءىشى پىسىپ، كەيدە ءىش قۇستا بولىپ، جاتىپ قالاتىن.
بۇگىن دە ۇيىندە جالعىز بۇعىپ جاتقانى وسى ەدى. قوناقتار كەلىسىمەن توسەگىنەن
ءتۇسىپ، قۇندىزبەن جۇرىنداعان ۇلكەن وقا تونىن جامىلىپ، تورگە كەلىپ
وتىردى.
ءور جاعىندا وتىرعان سەمىزدەن بۇرىن ەڭىس جاعىنداعى ارىق قارا
سۋىرىلىپ سويلەي جونەلدى:
– باتىر اعا، ەسەن-ساۋ وتىرسىز با؟! ءال-قايراتىڭىز جاقسى ما؟!
ۇزىنقۇلاقتان ءسىز سىرقات دەپ ەستىگەن سوڭ كوڭىلىڭىزدى سۇراپ، امانداسقالى
كەلدىك.
– راحمەت! راحمەت! قاراقتارىم! جاستارىڭ ۇزاق بولسىن! قارتتارىڭدى
سوكپەڭدەر، شىنىمدى ايتسام، وزدەرىڭدى تاني العام جوق، – دەدى جانىبەك
باتىر.
ەندى سوزگە ەڭگەزەردەي جۋان جىگىت ارالاستى:
– اناۋ قاندىسۋ جاقتاعى سامىرات اۋىلىنىكىمىز، مەن الگى كولىبايدىڭ
بالاسى بۇلانبايمىن عوي.
– ە –، دەدى جانىبەك قارقىلداي كۇلىپ، – الگى ءوزىمنىڭ بۇلانبايىم ەكەنسىڭ
عوي، بارسىڭ با سەن، قارۋىڭ جويقىن بولعانىمەن، تولعامىڭ تومەن بولعان-اۋ،
كوزگە كوپ كورىنبەيسىڭ عوي، ەلۋگە كەلدىڭ بە؟
– بارمىن، بارمىن ەلۋدەن اسىپ كەتكەلى قاشان، – دەپ كەڭكىلدەي كۇلگەن
بۇلانباي قاسىنداعى جىگىتتى نۇسقاپ، – بۇل ءوزىڭىزدىڭ قايداۋىل دەگەن ءىنىڭىز،
اتانتايدىڭ نەمەرەسى، – دەپ تانىستىردى.
– ەكەۋىڭ دە ءوز ىنىلەرىم ەكەنسىڭدەر، شەشىنىپ، كەڭىپ وتىرىڭدار، – دەدى
جانىبەك» دەگەن جولدار بار.
«ەر جانىبەك» رومانىندا قايداۋىلدىڭ اتانتايدىڭ نەمەرەسى بولسا دا
«اتاسىنىڭ بالاسى» بولىپ، «اتانتايدىڭ ۇلى قايداۋىل» اتالعانىن دا
بايقايمىز.
قايداۋىل باتىر حاقىندا تاريحي دەرەكتەر اسا كوپ بولماسا دا،
جازبالاردا كەزدەسەدى.
جۋرناليست، ادەبيەتتانۋشى بەجەنحان قىدىربايۇلى ءوزىنىڭ «بارلىباي
باتىر» ماقالاسىندا (http://izgilik.blogspot.com):
«جوڭعار حاندىعىنىڭ بيلىگىنە تالاسقان امىرسانانى ويرانداپ قۋىپ
شىققان سوڭ وزىنە قاۋىپ توندىرەر كۇش قالمادى دەپ مولشەرلەگەن دابا شى
(كەي كىتاپتاردا داباتسي دەلىنىپ ءجۇر، موڭعولدىڭ اسكەر باسى) 1754-جىلى 9-
ايدا 30 مىڭ سۇرىپتالعان قولمەن قازاقتارعا قارسى جورىق جاسادى. اياكوز
وزەنىنىڭ نارىن دەگەن جەرىندە ابىلپەيىز سۇلتان قولىمەن جانىبەك قولىنا
كەلىپ توعىسىپ، جاۋعا قارسى اتتاندى، جانىبەك جەكپە-جەككە ءوزى شىقپاقشى
بولىپ ەدى. قاسىنا ەرگەن شاقاباي، ماشان، قوجابەرگەن، جانتاي، جوبالاي
قاتارلى قارت باتىرلار كونبەدى. «كۇنى بۇرىن دايىندالعان باراق باتىردىڭ
نەمەرەسى، ەندى عانا 18 جاسقا كەلگەن بارلىباي، اتانتايدىڭ نەمەرەسى
قايداۋىل، سامەنبەتتىڭ نەمەرەسى اقان، ماشان باتىردىڭ نەمەرەسى جانتورى
بايتايلاق باتىردىڭ ۇلى شوباش، قاراقاس بايقان، … قاتارلى قىرشىندار
ساقاداي سايلانىپ» جاۋعا شاۋىپ، ءۇش كۇن كەسكىلىسكەن سوعىس سالىپ،
داباشىنىڭ 30 مىڭ قولىن جەڭىپ شىقتى. ءىزىن سۋىتپاي قۋا سوققىلاپ، بىرنەشە
جىل تازالاۋ جورىعىن جاساپ، 1757-جىلى جوڭعار شاپقىنشىلارىن باس
كوتەرە الماستاي ەتىپ تۇبەگەيلى جەڭىپ تىندى» دەگەن دەرەك ايتادى.
اتانتاي سامەنبەتۇلىنان – اققوشقار، بۇقار، بايكۇشىك، تولىباي،
يتقارا، سەكسەنباي التى ۇل تۋعان بولىپ، بايكۇشىكتەن قايداۋىل باتىر تۋادى
(«اتانتاي شەجىرەسى» 2010 جىل، ءۇرىمجى. 7-بەت).
دەمەك، قايداۋىل بايكۇشىكۇلى اتانتاي نەمەرەسىنىڭ جانىبەكتىڭ
قارتتىق شاعىندا جالىندى جاس باتىرلاردىڭ ءبىرى بولعانى انىق.
قىتاي مەملەكەتتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، جازۋشى ءشامىس قۇمارۇلى
«شاقاباي باتىر» كىتابىنا كىرگەن «شاقاباي باتىر جانە ونىڭ ءومىرى تۋرالى»
ماقالاسىندا:
«شاقاباي ەسەنتايۇلى، 1688 جىلى تۋىلىپ، 1778 جىلى بۇرىنعى
سەمەي وبلىسىنىڭ اقسۋات دەگەن جەرىندە 90 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن» دەي
كەلىپ:
«ەل اراسىنداعى تاعى ءبىر اڭگىمەدە شاقاباي توقسان جاسقا كەلىپ ەكى كوزى
كورمەي قالعان كەزى بولسا كەرەك. قايداۋىل دەگەن جىگىت كەلىپ:
– «نەمەرەڭىز ىزعۇتتى ەرەن بالۋان ەكەن، كۇرەسكەن بالالاردى تۇگەل
جىقتى»، – دەيدى. سوندا شاقاباي باتىر ءتوردى سيپالاسا قولىنا ءبىر ۋىس اسىق
ىلىنەدى اسىقتى ۇستاپ تۇرىپ:
– «ءتايىر-اي، وندا ەكەۋى دە جىعىلىپتى عوي، ءبىز تۇرەگەپ تۇرىپ
لاقتىرۋشى ەدىك»، – دەپ قولىنداعى اسىقتاردى سىعىپ جىبەرگەندە اسىقتار
ۇگىتىلىپ كەتكەن دەسەدى» دەپ سۋرەتتەيدى. («شاقاباي باتىر» الماتى، «اسىل
كىتاپ» باسپاسى، 2017 جىل).
جوعىرىداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا قايداۋىلدىڭ ىلعىيدا قارت
باتىرلاردىڭ قاسىنان تابىلاتىن جاس سارباز ەكەنى بايقالادى. ونىڭ ەسىمىنىڭ
بىرنەشە ادەبيەتتە كەزىككەنىنە قاراعاندا، ارينە، جاي ادام بولماعانى انىق.
جىل مولشەرىنەن قاراعاندا اتانتاي سامەنبەتۇلى شامامەن 1670-1760
جىلدار جاساعان بولسا كەرەك. «اتانتاي شەجىرەسى» كىتابىندا «90 جاسقا كەلىپ،
قارتايىپ، شقو زايسان اۋدانىنىڭ شالقار دەگەن جەرىندە قايتىس بولىپ، سول
جەرگە قويىلىپتى» دەلىنەدى. شىن مانىندە ەر جانىبەك جانە باسقا
باتىرلارعا قاتىستى بارلىق شەجىرەلەر مەن اڭىز-اپسانالاردا اتانتايدىڭ
سوڭعى ءومىرى حاقىندا ەش دەرەك جوق. 90 جاسقا كەلگەنى راس بولسا وندا جوڭعار
سوعىسى اياقتاعان تۇستا ەلدىڭ قونىستانعان ءوڭىرى بالقاش كولىنىڭ سولتۇستىك
قاپتالىنا تۋرا كەلەدى. ەگەر ودان بۇرىن قايتىس بولسا، وندا ونىڭ سۇيەگى نۇرا
وزەنى بويىندا جاتىر دەۋگە نەگىز بار. جالپى ەسكى شەجىرەلەر بويىنشا وردان
قايتقاننان كەيىنگى جەردە اتانتاي ەسىمى كوپ اتالا بەرمەيدى. شىعىستا جاتقان
قارت باتىر رەتىندە شاقاباي باتىر ەسىمى اتالادى. اتانتاي بولسا شاقابايعا
اكە جولىنداعى ادام.
ال ونىڭ نەمەرەسى قايداۋىل بايكۇشىكۇلى جانىبەكتىڭ قارتايعان
شاعىنداعى ات ۇستىندەگى باتىرلاردىڭ ءبىرى بولسا، جاس مەرزىمى جاعىنان 1735
جىلدار تۋعان بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامعا سايادى. ءبىر قىزىعى «اتانتاي
شەجىرەسى» كىتابىندا قايداۋىل باتىرعا قاتىستى ناقتى دەرەكتەر كەزدەسپەيدى.
اتانتاي جانە ونىڭ نەمەرەسى قايداۋىلدىڭ باتىر بولعاندىعىنىڭ
قاراپايىم مىسالى ونىڭ ۇرپاقتارىنان دا كەزدەسەدى. اسقار تاتانايۇلى،
زاردىحان قيناياتۇلى سىندى تاريحشىلاردىڭ دەرەكتەرىندە اتانتاي رۋىنان
شىققان توپاي باتىر، ساۋداباي زاڭگى سىندى ەرلەردىڭ ەلىن مايلى-جايىرعا
كوشىرگەنى تۋرالى ايتىلادى. «اتانتاي شەجىرەسىندە» دە توپاي سارتۇلىنىڭ
ەرلىكتەرىمەن قوسا «اۋزى دۋالى، ايتقانى ايتقان بويىنشا كەلەتىن، قاسيەتتى دە
كيەلى ادام» بولعاندىعى ايتىلادى. سول وڭىردە اتانتاي رۋىنان كەيىننەن
شىققان وشانباي ۇزاقۇلى، شەتتىكباي بىتىكەۇلى سىندى باتىرلارمەن بىرگە
شەشەن كەشتىك انا، اقىن توعاي مۇقانبايۇلى سىندى تۇلعالار دا وتكەن ەكەن.
بۇدان باسقا باتىر بيقونىس بالابايۇلى، بالۋاندار – ءمارىش بالابايقىزى،
ەلۋباي مۇسابايۇلى سىندى كوپتەگەن كورنەكتى تۇلعالار بولعان. مۇنداي
تەكتىلىلىكتىڭ توركىنى ارينە، سامەنبەت، اتانتاي، قايداۋىل سىندى اتالار
رۋحىنىڭ جالعاسى ىسپەتتى.
اتالىق تارالىم بويىنشا اتانتاي ەسىمى ا.تاتانايۇلى،
ق.جۋسانبايۇلى، ق.ءجانابىلۇلى، ي.قابىشۇلى، ج.ءساميتۇلى، ز.قيناياتۇلى،
ج.شاكەنۇلى سەكىلدى تاريحشىلار مەن جازۋشىلاردىڭ دەرەكتەرىنە، «اباق
كەرەي»، «كەرەي شەجىرەسى»، «جانتەكەي شەجىرەسى»، «اتانتاي شەجىرەسى»، ت.ب.
كىتاپتارىنا كىرگەن.
باي، باتىر، اتىمتاي جومارت اتانتاي بابا سامەنبەتۇلىنىڭ ۇرپاقتارى
قىتاي، موڭعوليا، تۇركيا، قازاقستان سىندى كوپتەگەن ەلدەرگە شاشىراي
قونىستانعان.
بۇگىنگى «رۋحاني جاڭعىرۋ» اياسىندا ءسوز قوزعاعاندا تاريحتا وتكەن
ەرلەردى ۇلىقتاۋ، ولاردىڭ ەسىمىن التىن ارىپپەن كەستەلەۋ بۇگىنگى بۋىننىڭ
مىندەتى. سول سەبەپتى دە اتانتاي ابىز جانە ونىڭ باتىر نەمەرەسى قايداۋىل دا
زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ەرەكشە تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى سانالادى. 2020 جىلى
اتانتاي ابىزدىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 350 جىل، قايداۋىل باتىردىڭ ومىرگە
كەلگەنىنە 285 جىل تولادى. ەلىم دەگەن ەرلەر تاريحىن تۇگەندەۋ – ەرتەڭگى
ۇرپاققا ۇلتتىڭ تاعدىرى مەن تامىرىن تانىتۋدىڭ تاپتىرماس الىپپەسى.
ءجادي شاكەنۇلى
جازۋشى
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ،
ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ