Türkiyanıñ Altay auılında tamızdıñ 30-ı – jergilikti Jeñis küni tuğan Ömir Özkalpqa ata-anası azan şaqırıp, Zafer (türikşeden “jeñis” dep audarıladı – red.) dep at qoyğan. Biraq üy-işi men qwrdastarı Ömir dep atap ketken. Mektepke barğan kezinde qwjatındağı esimi laqap atınıñ türikşe formasında “Omer” dep jazılıp ketken. Keyin käsip izdep Europağa qonıs audarğan ol Franciya azamattığın alar kezde “Viktor” degen esim jalğap alğan. Mwnıñ da mağınası – “jeñis”.
Qıtayda kommunisterdiñ quğınına wşırap, Gobi men Taklamakan asıp, Kaşmirge ötken qazaqtardıñ wrpağı üşin Türkiyada bilim alıp, Franciyada täjiribe jinap, Germaniyada käsipker atanu ülken bir jeñis ispetti.
TERİDEN KIİM TİGU
Ömir äskeri mindetin Stambul qalasında ötegenin aytadı. Orta mektepten asıp äri oqımağan. 1988 jılı äskerden oralğan soñ jwmıs izdep Europağa attanğan. Franciyağa ornıqqan ülken eki ağasınıñ teriden kiim tigetin käsipornında jwmıs istepti.
- Atalarım Qıtaydan qonıs audarğan ğoy. Alğaş Türkiya jerine kelgende zauıttan şıqqan teriniñ qaldıqtarı tau bolıp üyilip jatatın bolsa kerek. Solardıñ qiındısın alıp, qolğap, qwlaqşın sekildi bwyımdar tikken. Keyin bwl olardıñ käsibine aynalıp ketken. Teri önimderinen kiim tigu önerin Franciyağa kelgennen keyin de jalğastırdıq, – deydi ol.
Ömirdiñ aytuınşa, teriden kiim tigetin cehtar Europada 1990 jıldardıñ ortasına qaray jabıla bastağan. Köptegen qazaq jwmıssız qalğan. Teriden kiim tigetin ismer Türkiya qazaqtarı üşin basında francuz tilin üyrenu qajet emestey köringen. Alayda til bilmeu jwmıssız qalğan qazaqtardıñ basqa qızmetke ornalasuına twsau bolğan. Tuıstarınıñ arasında jwmıssız retinde tirkelip, järdemaqı alıp otırğandarı da bolğan.
Biraq Ömir francuzşası naşar kezde äuejayda jolauşılardıñ jügin tasudan bastap, ğimarattardı boyap, ärleu sekildi qara jwmıstıñ barlığın istegenin aytadı. Bir uaqıt türikterdiñ dämhanasında döner pisirgen. Keyin tilin jetildire kele meyramhanalarda türli tağam dayarlaytın aspazğa aynalğan.
MOZEL' JAĞASINDAĞI QONAQ ÜY
2001 jılı Franciya azamattığın alğan soñ üş jıldan keyin Ömir Germaniyağa Qıtaydıñ Ürimji qalasınan oquğa kelgen Nwrgül esimdi qazaq qızımen bas qosıp, şañıraq kötergen. Qazir Germaniyanıñ oñtüstik-batısındağı Reynland-Pfal'c jeriniñ Hatcenport auılında twradı. 700 twrğını bar auılda basqa qazaq otbası joq.
- Eki saydıñ arasında ornalasqan şağın qalaşıq, janında Mozel' özeni ağıp jatır. Jergilikti jwrt jüzim ösiredi, ataqtı “Mozel'” şarabı bizden şığadı. Bwl özi bir jağı Franciyamen, ekinşi jağı Bel'giyamen şektesken, üşinşi jağı Gollandiyamen tüyisken, Germaniyanıñ şekarasında jatqan auıl. Kel'nge jeñil kölikpen bir-aq sağatta jetemin, – dep sipattadı Ömir qazirgi mekenin.
53 jastağı käsipker qazaq tört jıl bwrın Mozel' özeniniñ jağasında ornalasqan üş qabattı ğimarattı 90 mıñ euroğa aukcion arqılı satıp alıp, qonaq üy men dämhanağa aynaldırğan.
- Basında “üy alamın” degen josparım bolğan edi. Ol kezde Kel'n qalasında twratınbız. Ol jaqta üydiñ qwnı bir million euro twradı. Qazirgi twrıp jatqan jerimizde de [üydi] kem degende 700 mıñ euroğa alasıñ. Mınau bankte kepildikte twrğan ğimarat eken. Eşkim paydalanbağan. Esik-terezesi de joq. İşi qoqısqa tolı bolatın. Sonı jalğız özim eki jıl boyı jöndep, retke keltirdim. Mine, eki jıldan beri sol beynetimniñ zeynetin körip jatırmın, – dedi ol Azattıqqa.
Ömir men Nwrgül keluşilerge aziyalıq tağamdar mäzirin wsınadı. Olardıñ arasında qazaqşa asılğan et pen quırdaq ta bar. Klientteriniñ bir böligi – Sovet odağı qwlağan soñ Qazaqstannan Germaniyağa qonıs audarğan nemister men orıstar.
- Jwbayım Ürimjiden kelgennen keyin arasında wyğırlardıñ da, qıtaydıñ da tamağın jasaydı, – deydi Ömir.
Qonaq üydiñ kire berisi men dämhananıñ işin qazaqşa oyu-örnekpen bezendirgen käspker osılayşa bir jağınan qonaqtardı tartıp, ekinşiden tuğan mädenietin jarnamalaytının aytadı.
- Bükil Europadan men siyaqtı qazaqşa [erkin] söyleytin bir adam tapsañdar quanar edim, – deydi ol quaqılana.
“QAZAQŞA SÖYLEYTİNDER AZAYIP BARADI”
Ömir rasımen de qazaqşa öte jatıq söyleydi. Bwl qabiletin “bala küninde atası bergen tärbieniñ arqası” dep tüsindirdi. Onıñ sözinşe, qazir Europa tügili Türkiyada twratın jas qazaqtar da ana tilin wmıta bastağan. Al Europada qonıstanğan qazaqtardıñ basım böligi “türiktiñ mektebi men meşitinde jinaladı”.
Jastardıñ ana tilin üyrenuine mümkinşilik joq
Üyde tek qazaq tilinde söyleudi talap etetin Ömir qızınıñ “qazaq, nemis, ağılşın jäne francuz tilinde söyleytinin” de söz arasına qıstıra ketti.
- Özim öleñ aytamın, dombıra şertemin. Äkem dombıraşı edi. Ülken ağam da dombıranı jaqsı tartatın. Qazir Europadağı qazaqtardıñ arasında dombıra tartıp, qazaqşa än aytatın buınnıñ soñı biz be dep qorqamın. Öytkeni qazaqtıñ dombırası men küyi tügili tilin biletin adam azayıp bara jatır. Ortasın bılay qoyğanda otbasında ana tilinde söyleytinder az, – dedi ol.
Türkiyada twratın qazaq ğalımı Äbduaqap Qaranıñ dereginşe, şeteldegi qazaqtar Batısqa eki türli toppen barğan. Birinşisi – ötken ğasırdıñ ortasına taman Qıtaydan Türkiyağa auıp barğan qazaqtar. Olardıñ keybiri 1960 jıldardan bastap Türkiya men Europa elderi arasındağı jwmısşı almasu kelisimi boyınşa Wlıbritaniya, Germaniya, Franciya, Şveciya, Gollandiya men Avstriyağa qonıstanğan. Ekinşisi – 1920-1930 jıldarı Qazaqstannan Auğanstan men Iranğa auıp, 1980 jıldarı Europağa ötken qazaqtar.
Qazir Europa elderinde naqtı qanşa qazaq twratının olardıñ özderi de, zertteuşiler de däl aytıp bere almaydı. Tarihşı Gülnär Meñdiqwlova “Europada bes mıñday qazaq bar” dep esepteydi. Düniejüzi qazaqtarı qauımdastığı törağasınıñ orınbasarı Swltanäli Balğabaevtıñ dereginşe, Germaniyada – 300-dey, Franciyada – 200-den astam, Şveciyada – 100-den astam, Avstriyada 20 şaqtı qazaq otbası bar. Europa qazaqtarı eñ köp twratın Germaniyada, Qazaqstannnıñ ol eldegi elşiliginiñ mälimetinşe, bir mıñnan astam etnikalıq qazaq bar.
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru