|  |  |  |  | 

Köz qaras Mädeniet Ruhaniyat Äleumet

Qazaq tili tek kedeylerge kerek…  

afd5b52e179b70d2232d1632953dc5ab_XL
    Elimizdegi jalpı  otbasınıñ sanı 2,3 mln-nan astam desedi.Jariyalanğan derekterge süyensek olardıñ  seksenge tayauı  älemdik bahuattı baylarmen teñese  alatın şamalı  eken.Jalpı wlttıq burjuylardıñ  negizi qalanğan tärizdi.Ekinşi jağınan kedeyler de olarğa say, qalıspay ösipti.Bilikti uälidiñ  sözine qarağanda äleumettik jağınan az qam-tılğan otbası- 600 mıñğa tayau körinedi.Olardı taqır kedeyge sanaytındar da bar eken.
Qazaq qoğamınıñ ötken tarihına  köz jügirtseñiz,ölkemizde,jalpı aumaqta, tınıştıq ornap,adamdar alañsız ömir sürip, tirlik keşken, «qoy üstine boz torğay jwmırtqalağan da», aştıqtan qırılıp-joyılıp,tentirep bezip,auıp-köşip,zar eñiregen zaman  da bolıptı. Biraq,qay-qaysısı da wzaqqa sozılmaptı.Elbasına jaqsılıqtı ornatıp,basın biriktirip,memleket  qwrıp,halıqtıñ äl-auqatın qalpına keltirude, handardıñ,bilerdiñ,swltandardıñ,batırlardıñ,oyşıl-ğwlama aqılmandardıñ , küres-kerlerdiñ,qayratkerlerdiñ salihalı sayasatı şeşuşi röl atqarıptı.Al,qırılıp joyılu,tentirep bezu,basqanıñ qol astına enip,bodandıqqa aynalu jaularımızdıñ jımısqı sayasatı,wlı derjavalıq şovinistik piğılı arqılı jüzege asqan.Onıñ
özi qazaq halqınıñ qajırlı küresi,wltjandılıq ruhınıñ otbwrqaqtay atılğan tegeuirine tap bolıp,wzaqqa bara almağan,qanşa qiın bolsa da,äjeptäuir uaqıtqa sozılsa da,äyteuir arnasına tüsip,täuelsizdik eriksiz el qolına tigen.Qazaq halqı täuelsizdik üşin bir sät te bos otırıp,uaqıt ötkizbegen.Qalıptı tirlik jasau üşin eş uaqıt ta küressiz qarap jatpağan. Osığan say qazaq qoğamında,bay da,kedey de ğwmır keşken-di.Qazaq bayların:atalı bay,arqalı bay,sasıq bay,sarañ-qarau bay,jaña bay  -dep,ajıratqan.  Al,kedeylerdi:keudeli kedey,kemşin kedey,taqır  kedey-dep bölgen.Bügingi tañda,qazaqtıñ joğarıda atalğakn baylarınıñ biri de joq,tek jaña baylar ğana bar.Käzirgi jaña baylar:
jılpos baylar,jımqırğış baylar,jantıq  baylar-dep atalıp jür. Ata-babasınan qalğan däuletti kapital  boldırıp, onı narıqqa salıp,ösirgen,tabısın dorbalap otanı-mızğa tasıp ırıs jinağan biri de joq.Qazaqtıñ baylığın menşiktep alıp, onı öndirip,öñdep      satıp,osı negizde payda tapqandar.Keybiri halıq däuletin öte jasırın jolmen jımqırğandar.Qalğanı ağa-kökesi,tamır-tanısı arqılı,kreditke qolı jetip,  şamalı bolsa da ismerlikke,iskerlikke töselgender..Qazaqtıñ atımtay jomarttarı jotalı baylar men keudeli kedeylerde köp bolğan.Bügingi jomarttar atımtaylığınan göri auız basarlığı artıqtau bolıp baradı.Eger jalpaq jwrt olardıñ «däuletine» barlığı birigip talasa qalsa, ayırlıp qalatının biledi,ärine.Irıstıq ahualı osınday dengeydegi qoğamda,bügingi jağdayda, otbasına kedeyşiliktiñ ornauına  mümkindik tuğan.Kedeyşilik ornauınıñ bastı sebebi-qazaq otbasınıñ köbiniñ däuleti sarqılıp,ırısı sualğan. Qarapayım otbası-ne jer baylığına,ne mal baylığına,özen-köl,öndiris-ceh,zavod-fabr-ikağa, qalada da,auılda da ie emes. Janın jep,eki qolğa bir kürek taba almay keybiri ielik etpek twr ğoy « menşik  ielerinen» jwmıs swrap,jalınıp,qolı jetkeni ğana jaldanıp jür. Kedeylik otbasınan asıp,kedey auıldar payda bolğan.Bir kezde onday  auıl-dardı,keleşegi joq auıl atap,jan-jaqtı kömek berudi josparlap,bağdarmalar qwrğan,  soñında wmıt qalğan.Birerin köşirip te jibergen(Osığan deyin 97 auıldı joyğan.).Bügingi künderi osınday  auıl sanı 400-den asadı.Olar,käzirgi şaqta tolıq joyıluğa jospar-lanıp otır.Osı auıldardıñ balaları men jastarınıñ oqıp bilim aluı,damıp jetilui aytpasa da tüsinikti.Auıldı aytpağannıñ özin de qalala da kedey otbası  sanı künnen künge qosılıp keledi.Erli- baylı ekeui de,tırmanıp eñbek istep,jwmıs jasasa da,tapqan tabısı otbasın asırap-bağıp,kiindiririp- işindiruge jetpeytin bolğan. Aytalıq; A.Jünisov bwlay deydi: «Men kommunaldıq şaruaşılıqta santehnik slesar' bolıp isteymin,Äyelim,bol'nicada sanitarka.Üylengeli on jeti jıl boldı. Üş balam bar. Üşeui  de mektepte oqidı.Basımda baspana joq,päter jaldap twramın.Baspana kezegine twrğalı 14 jıl boldı.Äzirge, baspana satıp alatın jağday joq.Äleumettik  nemese  ataulı kömekke eşqaşan ilikken emespin. Jalaqımen üpi-täpi,onı sozıp jürip  äreñdep kün köremin.Qımbatşılıq pen tarifterdiñ wlğayuına say,keyde baspananıñ jaldau  aqısın töley almay qalamın.Balanıñ ülkeni wl.Ol üylenem dese ne istey ekenmin –dep  wayımdaymın.Balalar, JOO –nı twrğoy kollejdiñ özin  tölemmen oqitın jağday tusa  qaytemin?» Bwl jalğız  ğana adamnıñ  uayım-qayğısı emes. Bügingi qarapayım qazaq otbasına ortaq tauqımet.Baspananıñ joqtığı,mektepti balaları tölep oquı,jalaqınıñ mardımsız boluı,däuletiniñ sarqıluı,ırıstıñ halıq qolınan  ketip,at töbelindey azğana adamdarğa tiesili boluı,kedeyliktiñ keñ etek aluına mümkindik tuğızğan.Osınıñ bärin közimen körip,bilip otırğan auıldıq,audandıq basşılardıñ,därmensizdigi,  sılbırlığı kedeylikti öte wlğaytıp jibergen.Jalpı kedeyliktiñ keñ  etek alıp,olardıñ obalın moynına alatın bastı twlğalardıñ,biliktkgilerdiñ,basşılardıñ ar aldında,zañ aldında,halıq aldında esep beretin küni de tım alıs emes şığar!Bwl jolğı keley-şilik,sırtqı ıqpaldıñ äserinen emes,naqtı özimizdiñ,sayasatımızdıñ salğırtığınan boldı.
Qolında jiırmaday wsağı ,eki siırı bar,auıl twrğını ne bir toqtısın,ne tanasın erkin satıp,bala-şağasın kez-kelgen uaqıtta kiindire alu mümkindigi käzir joq bolğan.Malın talay ötkelekten ötkizip,onıñ jartı qwnın jwmsap jürip äzer  sata alatın bolğan.Jwmıstağılardıñ jalaqısı, äsirese, mektep,balabaqşalardıñ tehnikalıq  persenaldarı respublikadağı eñ tömengi jalaqı alıp kelgen. Mäselen bir ministrdiñ jalaqısı –mekteptiñ sıpıruşıları men tazalauşılarınıñ 100-ine jetedi,bir depudattıñ aylıq jalaqısın 10 mwğalim bölip aladı.Jalpı Respublikada eñbek qaqı , jalğan aqığa aynalıp, şendi-şekpendiler byudjettiñ  aumaqtı böligin ielenetin jalaqı alatın därejege jetken.Jalpı bidjetten jalaqı alıp,oğan jarmaspaytın şeneunik, basşı,lauazımdı twlğa joq.Sayasi partiyadan bastap,äleumettik –azamattıq wyımdardıñ barlığı soğan täueldi,jalaqıların sodan aladı.Mwnday jağdayda ädildik,teñdik turalı aytudıñ özi daurıqpa nasihatqa aynalıp,qarapayım halıqtıñ mwñ mwqtajı joqtausız qalıp,olardıñ  hal ahualı künnen künge tömendegen.Mwnıñ bäri büginderi bilikke de,jalpı jwrtqa da,aşıq-ayqın bolğan,aytılıp,jazılıp,tolıq rastalğan däyekter. Meniñ aytarım:osı kedeyşiliktiñ bir kesiri turalı.Otbasınıñ qoğam aldında atqaratın köp mindetteriniñ bastısı –wrpaq tärbieleu.Kedeyşilik ornağan otbasılar osı mindetin orındauğa därmensiz qalıp,jalpı jastardıñ tärbiesi jwrt uısınan şığıp ketken. Basqanıñ bärin qayteyin,meniñ kereñ qalğır qwlağım, ömirimde bwrın-soñdı estimegen jamandıqtı estip,qolıma qalam wstattı.Äke-şeşeniñ tirşilikte tapqan tabısı balalardıñ oqıp bilim aluına,damıp jetiluine jetip twru degen kimge bolsa da,qaşan da ülken märtebe,naq ğanibet qoy!
Üyden şığıp,qarttar üyine kele  jatıp,joldan adasıp qalıp,otırğan balalardan:-Osı mañdağı qarttar üyine qalay baramın.Jol siltep, jiberiñder,-dedim. Otırğan onşaqtı baladan bireui de eşteme dep til qatpadı.Qabat üylardiñ oñ jaq bwrışınıñ şetinen şığa kelgen,swñğaq boylı jas öspirim, qasıma jetip kelip,sälem berip:-Mına otırğandar bizdiñ qalanıñ, bahuattı,ağaylardıñ balaları. Olar,ärqaşan,öz ara şet el tilinde söylesedi. Qıtayşa,ağılşınşa,orısşa, arabşa,   japonşa bäri zu, ağıp twr.Qazaqşa dwrıstap söyley bilmeydi.Sizdiñ aytqanıñızdı olar tüsingen joq. Jüriñiz,ata,özim jetelep,aytqan jeriñizge jetkizemin…-dep,meni solğa bwrıp jeteley jöneldi.Top balalardıñ ortasınan twra kelgen, tığırşıqtay sarı wl:
-Ey,auılbay! Ataşkağa  bizdi ne dep jamandap barasıñ?Közi aşıq,janqaltasında aqşası bar baqıttı wrpaqtar,el-jer aralap, mädenietke jetken adam,bizdiñ zamanda,qazaqşa söylemeydi. Qazaq tili kedey qazaqtardıñ,auıldıñ tili ekenin  bilgeniñ dwrıs,şibwtım!! Senderdiñ şet tilin oqıp üyrenuge,qarajattarıñ,  däuletteriñ, şamalarıñ jetpeydi. Bäri du küldi.
 « …Tağı bir bayqağanım osı qazaq tili baylarğa qajet emes siyaqtı. Qazaq tili tek qana kedeylerge kerek siyaqtı bolıp körinedi.» (G.Bel'ger) Aytqanıñ aynımay keldi-au!
Meniñ qwlağım şuıldap,közim qarauıtıp,basım aynalıp,belgisiz bir öksik kökiregime tığılıp, jüregim attay tulap,auzım köbiktenip ,tissiz qızıl iegimdi qisaqtatıp şaynap, orındıqqa kelip otıra kettim…Qorğauşı periştem,qwlınım meniñ,birer sağattan soñ üyime jetkizip saldı. Qarttar üyine jete almadım.
Qobdabay   Qabdırazaqwlı                      06.07.2019

Kerey.kz

Related Articles

  • Samat Äbiş qalay “sütten aq, sudan taza” bolıp şıqtı?

    Azattıq radiosı Sayasattanuşı Dosım Sätpaev WQK törağasınıñ bwrınğı birinşi orınbasarı, eks-prezident Nwrswltan Nazarbaevtıñ nemere inisi Samat Äbişke şıqqan ükim “Qazaqstandağı rejim bolaşaqtı oylamaytının körsetti” deydi qazaqstandıq sayasattanuşı Dosım Sätpaev. Sarapşınıñ payımdauınşa, bileuşi “elita” jeke isterimen jäne tasadağıkelisimdermen äure bolıp jatqanda elde tağı bir jaña äleumettik jarılısqa äkelui mümkin faktorlar küşeyip keledi. SayasattanuşıResey öziniñ ekonomikalıq müddeleri men geosayasi josparların keñinen jüzege asıru üşin Qazaqstannıñ işki sayasatına tikeley äser etuge tırısıp jatuı mümkin dep te topşılaydı. PUTIN “QAUİPSİZDİK KEPİLİ” ME? Azattıq: Sonımen wzaq demalıs aldında osınday ülken jañalıq jariyalandı. Meyram aldında, 19 naurızda qazaqstandıqtar mäjilis deputatınıñ postınan Samat Äbişke şıqqan ükim jaylı bildi. Mwnıñ bäriniñ baylanısı bar ma älde kezdeysoqtıq pa? Dosım Sätpaev: Äñgimeni bwl istiñ qwpiya

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • …oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız.

    Äleumettik jelide osı otandasımızdı qızu talqılap jatır eken. Köbi sın aytıp jatır. Video jazbanıñ tolıq nwsqası joq, pikir-talas tudırğan böligi ğana tarap jatır eken. Soğan baylanıstı öz oyımdı ayta ketpekşimin: Birinşi, otandasımızdıñ videosı, fotosı äleumettik jelide jeldey esip tarap jatır. Ol azamattıñ (azamatşanıñ) jeke qwpiyası sanalatın fotosı, video jazbası kimniñ rwqsatımen tarap jatır eken? Öz basım osı posttı jazu üşin ol azamattıñ (azamatşanıñ) videodağı beynesin qara boyaumen öşirip tastaudı jön kördim. Jäne rwqsatınsız foto beynesin jeke paraqşama salğanım üşin odan keşirim swraymın. Dini wstanımı, oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız. Ekinşi, otandasımızdıñ dini wstanımına baylanıstı aytqan sözderi qoğamda qattı pikir tudırğan eken. Tipti onı “wlt dwşpanı”

  • Üş anıq

    Üş anıq: Birinşi, äleumettik jelide post jazu bireu üşin ermek nemese uaqıt ötkizu qwralı boluı mümkin. Olardıñ ortası, şaqıratın qonağı, äñgimesi de bölek degendey. Adamdar äleumettik jelini mädeni ortağa aynaldıruı mindetti emes. Keybir azamattar üşin äleumettik jeli pikir almasu ortası, bilim oşağı, aqparat alu almasu orını. Äleumettik jelide sapalı kontent wsınu, mädeni orta qalıptastıru, ädepti pikir-talas ötkizu twlğalıq damuıña qosımşa äser etedi. Keyde türli ortanıñ adamdarı sapırılısıp aralasıp jatadı. Seniñ wltqa, memleketke degen şınayı küyinişiñnen tuğan dünieñdi ermekke aynaldırğısı keledi. Olarğa da eşkim qoy demeydi, sonday erkin. Bir qarasañ jaqsı, bir qarasañ şınımen ıñğaysız. Öz basım köbiniñ öz oyın aytuına erik beruge tırısamın, auzın qaqpaymın. Öytkeni ol da osı eldiñ

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: