(1456-1697 جج)

بۇگىنگى كۇن تارتىبىندە تۇراتىن ماسەلەلەردىڭ ەڭ مارتەبەلىسى – ۇلت ماسەلەسى. دۇنيە الەمنىڭ ءبىر ۇلكەن مۇيىسىندە قازاق دەگەن ءبىر شوعىر ەتنوس قالىپتاستى. وزىندىك مادەنيەتى مەن  مەنتاليتەتى بار، وزىنە تاعدىردان بەرىلگەن قاسيەتى بار وسى قازاقتار. ۇلى شەجىرەشى مۇحتار ماعاۋين بۇنى «…ەجەلگى تۇرىك جۇرتىنىڭ قىپشاق تەكتەس رۋلارىن بىرىكتىرگەن ۇلى مەملەكەت…» دەدى. كۇرە تامىرى – وڭ قاناتتا اق وردا، سول قاناتتا كوك وردا دەپ اسپەتتەلگەن ۇلت ءوز كەزەڭىندە ەتنيكالىق تۇتاستىقتى تۋ ەتىپ وزىنە ءوزى ەگەلىك ەتتى. ۇلتتى ەشكىم قولدان جاسامايدى. بولشەك ەمەس، وزىنە لايىق تۇتاستىقتى قولدانا بىلگەن ۇلت سول كيەلى وڭىردەگى ىرگەلى شاڭىراقتى اينالا قورشاعان قازاق ورداسىنىڭ قۇرىلىمى ەدى.

بۇگىندەرى سول تاريحتىڭ جاڭا جالعاسى تاۋەلسىز ەل بولىپ بەسىگىن تۇزەدى. دالىرەك ايتساق ءتورت عاسىردان كەيىن «…بۇركەمەلەنىپ باياندالعان ءىستى تەك كۇردەلى دەدۋكتسيا (ويلاۋدىڭ جالپىدان جالقىعا كوشىپ ناتيجە شىعارۋى) جولىمەن ىزدەۋگە بولادى»- دەدى ايگىلى لەۆ گۋميلەۆ ءوزىنىڭ «قيال پاتشالىعىن ىزدەۋ» (1892) اتتى ەڭبەگىندە. سوتسياليزم كوسەمدەرىنىڭ قيالي ساندىراعى بويىنشا بارىنشا بۇركەمەلەنىپ باياندالىپ، شەتتەتىلىپ، كەسىلىپ تىيىم سالىنىپ كەلگەن قازاق تاريحى جاقىن ۋاقىتتان بەرى جاڭا سانادا جاندانا باستادى.

(1456-1697 جج)

بۇگىنگى كۇن تارتىبىندە تۇراتىن ماسەلەلەردىڭ ەڭ مارتەبەلىسى – ۇلت ماسەلەسى. دۇنيە الەمنىڭ ءبىر ۇلكەن مۇيىسىندە قازاق دەگەن ءبىر شوعىر ەتنوس قالىپتاستى. وزىندىك مادەنيەتى مەن  مەنتاليتەتى بار، وزىنە تاعدىردان بەرىلگەن قاسيەتى بار وسى قازاقتار. ۇلى شەجىرەشى مۇحتار ماعاۋين بۇنى «…ەجەلگى تۇرىك جۇرتىنىڭ قىپشاق تەكتەس رۋلارىن بىرىكتىرگەن ۇلى مەملەكەت…» دەدى. كۇرە تامىرى – وڭ قاناتتا اق وردا، سول قاناتتا كوك وردا دەپ اسپەتتەلگەن ۇلت ءوز كەزەڭىندە ەتنيكالىق تۇتاستىقتى تۋ ەتىپ وزىنە ءوزى ەگەلىك ەتتى. ۇلتتى ەشكىم قولدان جاسامايدى. بولشەك ەمەس، وزىنە لايىق تۇتاستىقتى قولدانا بىلگەن ۇلت سول كيەلى وڭىردەگى ىرگەلى شاڭىراقتى اينالا قورشاعان قازاق ورداسىنىڭ قۇرىلىمى ەدى.

بۇگىندەرى سول تاريحتىڭ جاڭا جالعاسى تاۋەلسىز ەل بولىپ بەسىگىن تۇزەدى. دالىرەك ايتساق ءتورت عاسىردان كەيىن «…بۇركەمەلەنىپ باياندالعان ءىستى تەك كۇردەلى دەدۋكتسيا (ويلاۋدىڭ جالپىدان جالقىعا كوشىپ ناتيجە شىعارۋى) جولىمەن ىزدەۋگە بولادى»- دەدى ايگىلى لەۆ گۋميلەۆ ءوزىنىڭ «قيال پاتشالىعىن ىزدەۋ» (1892) اتتى ەڭبەگىندە. سوتسياليزم كوسەمدەرىنىڭ قيالي ساندىراعى بويىنشا بارىنشا بۇركەمەلەنىپ باياندالىپ، شەتتەتىلىپ، كەسىلىپ تىيىم سالىنىپ كەلگەن قازاق تاريحى جاقىن ۋاقىتتان بەرى جاڭا سانادا جاندانا باستادى.

قازاق تاريحى ءبىر كەزدە ءاربىر وركەنيەت تاريحىنا قاراي قۇلشىنا جۇيتكىگەن وتىرىقشى سانالىلاردىڭ زەرىككەندە شىعاراتىن ويىنشىعى ىسپەتتى بولدى. ەگەر بەتبۇرىس بولماعاندا ورتا ازيا تۇزەمىندەگى ساحارا ساقىناسىنا قويىلعان دەرجاۆالىق درامالار ءوزىنىڭ تراگەديالىق كورىنىستەرىن نەمەن ءتامامدايتىنى بەلگىلى ەدى.

ارابتىڭ ۇلى عۇلاماسى راحمان يبن مۇحاممەد يبن ءال حادرامي (1332-1406ج.) «ء…بىر ەتنيكالىق حاننىڭ ۇستەمشىلدىگى ءۇش بۋىننىڭ ومىرىندە وشپەستەن ءومىر سۇرە الادى…» دەگەنىن ەسكەرسەك قازاق ۇلتىنىڭ باسىنان وتكەن تاريحي كەزەڭدەرى از مەزەتتى قامتىمايدى. قازاق تاعدىرى بەلگىلى ءبىر جەندەتتىڭ قولىندا تۇردى ءھام سول تاعدىرلاردىڭ كەسىمى شىمىلدىقتىڭ ارعى جاعىندا كەسىلىپ، پىشىلەتىن-ءدى. بۇل تۋرالى بولشەۆيكتەردىڭ ايلاسى مەن  كوممۋنيزم بۇعاۋىنان كۇللى شىعىس تۇركىستاندى قۇتقارۋدى ماقسات تۇتقان مۇستافا شوقاي تاعدىرى ايقىن كورسەتە الادى.

ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى مۇستافا شوقايدىڭ تۇجىرىم-پىكىرلەرىن سارالاعان پەر رەنسدەلل: «…كەڭەستىك رەجيمنىڭ كەسىرىنەن ءجۇز جىلداعان تۇركىستاندىقتار قۇربان بولىپ قىرىلعانى جانە ول جەردە ساۋاتسىزدىقتىڭ قانشالىقتى بەلەڭ العاندىعىن…» تىلگە تيەك ەتەدى [18].

وسى كەساپاتتى جاعداياتتاردان كەيىن تاريحتا انىقتالماعان كەيبىر ماسەلەلەرگە جاۋاپ ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. سول دەرەكتەردىڭ ءبىرسىپىراسى ءتورت ويراتتىڭ باسىن بىرىكتىرگەن – ەردەنەبااتار حۋنتايج (1634-1663), ونىڭ بالاسى سەنگەە (1663-1670) حاننىڭ سوڭعى ءىزباسارى گالدان بوشيگت-حاننىڭ (1670-1697) زامانىنان باستاپ تسەۆەەنراۆدان (1689-1727) داۋىرىنە دەيىنگى كەزەڭدەردى قامتيدى.

وسى كەزەڭدەردەگى قازاق ورداسىنىڭ باسىنان وتكەن قيلى تاعدىر ەڭسەگەي بويلى ەسىم حان (1598-1643), ونىڭ بالاسى سالقام جاڭگىر (1643-1652), سالقام جاڭگىردىڭ بەل بالاسى ءاز-تاۋكە (1680-1715) حاننىڭ ەرلىكتەرىن، قازاق-ويراتتىڭ اراسىنداعى ەكى ءجۇز جىلدى قامتيتىن قىم-قۋىت جورىقتار جىلنامالارىن ءوزارا سالىستىرمالى تۇردە قىسقا نۇسقا قاراستىرۋدى ءجون ساناعان ەدىك.

ويرات-قازاق تاريحىنا قاتىستى ماسەلەلەردى ىرىكتەگەن كەزدە تومەندە اتالاتىن اسا قۇندى جانە سيرەك كەزدەسەتىن ەڭبەكتەردىڭ بەتىن اشۋدى دا مىندەت ساناۋعا تۋرا كەلدى. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەتىن بولساق ويرات ساۋداگەرلەرى 1653 جىلدان رەسەيدىڭ تومسك قالاسىندا جەكە ساۋدا ورتالىعىن ۇيىمداستىرعاندىعى جونىندە جانە ويراتتاردىڭ ماسكەۋگە وتكىزەتىن جىلقىلارىن استراحان ارقىلى بەرىپ تۇرعاندىعى جونىندە قىتايداعى رەسەي ەلشىسى سپافاري ماعلۇماتتارى اسا قۇندى.

سونداي-اق مانج-ءشۇرشىت تاراپىنان كورسەتىلگەن ارقيلى قىسىمداردىڭ سالدارىنان حالحا نوياندارى رەسەيگە بىرىگۋ كەلىسىمدەرىن جاساۋعا دۋشار بولعان كەزدەگى كۋاگەر ەلشى ۆ.بۋبەننوي، پ.كۋلۆينسكيلەردىڭ بەلگىلەۋلەرى كەلەشەكتەگى ويرات-قازاق تاريحىن تاعى ءبىر قىرىنان زەرتتەۋگە نەگىز بولا الادى. «ۋۆش (ۋباشي) حۋنتايجىنىڭ ويراتپەن شايقاسى» اتتى باكەنە ادەبي ەڭبەك ءحۇى عاسىر سوڭى، ءحۇىى عاسىر باسىندا جارىق كورۋى – يۋان يمپەرياسىنان كەيىنگى كەزەڭدەردەگى داستۇرلەردىڭ جالعاسى رەتىندە باعالانۋى ءتيىس.

گ.گومبوەۆتىڭ «التىن شەجىرە» ءتارجىماسى، «ۋۆش (ۋباشي) حۋنتايج عۇمىربايانى نەمەسە ونىڭ ويراتتارمەن شايقاسى» [10] اتتى وسى ەڭبەكتى ارحەولوگيا ءبولىمىنىڭ شىعىس بولىگى ۇيىمداستىرعان ادەبيەتتىڭ ءۇى تومىنان، (1858ج.) تابۋعا بولادى. ال، ب.يا.ۆلاديميرتسوۆتىڭ «امارساناا اڭىزى» [6] جانە «موڭعول-ويرات ەرلىك اڭىزى» [6]، ن.يا.ءبيچۋريننىڭ «جوڭعار، شىعىس تۇركىستاننىڭ كونە جانە جاڭا جاعداياتى حاقىنداعى جازبالار» [7]، گ.ە.گرۋمم-گريجمايلونىڭ «باتىس موڭعول، ۋريانحاي شەبى»، ورتا ازيا تاريحىمەن بايلانىستى بولىگى، تاعى دا موڭعولدار قاشاننان باستاپ «وڭ»، «سول»-عا ءبولىندى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرەتىن 1933 جىلعى  ەڭبەكتەرى [5] دە ەسكەرىلگەنىن ايتا كەتۋ ءلازىم.

توگوون تايشىدان (1418-1440) گالدان بوشيگت حانعا (1644-1697) دەيىنگى ارالىق

موڭعوليا مەن قىتاي ولكەسىن مەكەن ەتكەن ويرات تايپالارى جونىندە باتىس موڭعولدار جانە قازاق تاريحىندا تىپتەن شىعىستاعى قىتاي دەرەكتەرىندە وتە كوپ قيسىندى مالىمەتتەر تاڭبالانعان.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»-ندە 1206 ج. شىڭعىس حان اسكەرىنىڭ سول قاناتىن «ءزۇۇن گار» تولىقتىردى. موڭعول تىلىندەگى «ءزۇۇن گار» اتاۋى قازاق تاريحىندا «جوڭعار» اتاۋىمەن قالىپتاسىپ قالدى. ءحۇ ع. العاشقى جارتىسىندا ياعني 1368 جىلى قىتايدى بيلەۋشى يۋان پاتشالىعى قۇلاعاننان كەيىن «باتىس»، «شىعىس» اتالاتىن موڭعول شونجارلارى ىشكى قىتايعا قاراي ەنەتىن «جىبەك جولى»-نا ەگەلىك ەتۋگە اتسالىستى. وسى كەزدەن باستاپ «حابۋلا زۋرگاان حوشۋد مونگول» اتالاتىن التى تۇمەن موڭعولدىڭ بىرىككەن تايپالارى وسىلايشا سول جاقتاعى موڭعولدار ءوز ىشىنەن «سول»، «وڭ» دەگەن ەكى قاناتقا ءبولىنىپ سول جاقتاعى ءۇش تۇمەنگە تساحار، حالح، ۋريانحاي جىكتەلسە، «وڭ» جاقتاعى ءۇش تۇمەنگە تۇمەد، وردوس، يۋنشەەبۇ قاتارلى تايپالار بىرىكتىرىلدى.

«ويرود مونگولىن تۇۇحەند حولبوگدوح سۋرۆالج بيچگۇۇد» (ۋب، 2001 ون) اتتى ەڭبەكتە «ءدورۆون ويرودتى حوشۋد، تورگۋد، ءدورۆود، شوروس» دەپ بولىنەتىندىگى ايتىلادى. قىتاي تاريحشىسى نىعمەت مىڭجاننىڭ «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» اتتى ەڭبەكتە: ويراد بيلەۋشىلەرى توگوون تايشى (1418-1440), ونىڭ مۇراگەرى ەسەن (ەسەن) (1440-1450 جج.) بۇكىل موڭعولياعا بيلىك جۇرگىزدى دەدى.

«…باتۋلا چينساننىڭ بەل بالاسى توگوون تايشىنىڭ ناعاشىسى ەلبەگ حان. شەشەسى سامار. توگووننىڭ شىن ەسىمى – باگۋمۋ. «ويرود موڭعولدىڭ تاريحىنا قاتىستى شەجىرە» (ۋب، 2001 ءىى توم) اتتى ەڭبەكتە توگوون تايشىنى1438 ج. قايتىس بولدى» دەگەن مالىمەت بەرەدى.

تاريحشى باابار «حح عاسىر موڭعول كوشى-قون» (1996) كىتابىندا بىلاي دەپ كەلتىرەدى: «…شىڭعىس داۋىرىندەگى قىرىق تۇمەن جۇرتتان يۋان پاتشالىعى كەزىندە «وڭ قول» جاقتاعى ءۇش، «سول قول» جاقتاعى ءۇش تۇمەن، وعان قوسا ويراتتىڭ ءتورت تۇمەنى بولدى. سوندىقتان التى تۇمەن موڭعول، ءتورت تۇمەن ويرات دەگەن ءتامسىل قالىپتاستى. بۇكىل موڭعولدى ويراتتى قوسقاندا «قىرىق ءتورت ەكى» دەپ تە اتادى. وسىعان قاراعاندا موڭعول ەكىگە جارىلدى. ايتالىق وڭتۇستىك جاعى «ءتورت تۇمەن ويرات» دەگەن اتپەن قالىپتاستى. «ويرات» اتاۋى قالاي قالىپتاسقانى جايلى ءالى دە ايقىن ەمەستىگى بايقالادى.

ءاربىر دەرەكتەردە «وين يرگەد»، «وين ارد» دەگەن سوزبەن «ويرات» اتاۋى تۇبىرلەس دەيتىندەر بار. ويراتتار ءسىبىر ورماندارىنان كوشىپ قونىستانۋى دا مۇمكىن. 1393 جج. دۇنيەدەن وتكەن ءمونحتومور سۇلتاننىڭ ءۇش بالاسى – ماحمۇد تايشين (باتبۋلا) موڭعولدىڭ ەلبەگ حانى ولگەننەن كەيىن قايتادان موڭعول حاندىعىنا باعىنعىسى كەلمەگەن دە بولۋى كەرەك. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا قىتايعا دەيىنگى «ساۋدا جولىن» يەلەنۋ ءۇشىن حالحا-ويرات سوعىسى باستالعان سىڭايدا. چوروس بيرادامبا تومەندەگىدەي دەرەكتى كەلتىرەدى: «…توگوون تايشىنىڭ تەگى ميانگان. ال، توگووننىڭ ناقتى ەسىمى باگۋمۋ ەدى. باگۋمۋ نەمەسە توگووننىڭ اكەسى ماحمۋد. ماحمۋدتان باگۋمۋ (توگوون), وگەدلەحۇ (ارگۋتاي). توگووننىڭ شەشەسى موڭعولدىڭ ەلبەگ حانىنىڭ قىزى سامارا…». توگوون مەن ارگۋتايدىڭ ەسىمدەرى لاقاپتان پايدا بولعان دەگەن دەرەكتەر بار [15].

ءتورت ويراتتىڭ ورناۋى قارساڭىنداعى تاريحي نەگىزى – موڭعولدىڭ ۇلى يۋان يمپەرياسىنىڭ قۇلاۋىمەن وزەكتەس. ءسويتىپ باس ءتورت ويرادتى – تسوروس ويرات دەپ اتادى. ءتورت ويراد وداعى توگوون تايشى جانە ونىڭ بالاسى ەسەن حاننىڭ (1440-1450 ج.) تۇسىندا اسا ىقپالدى بولدى. دەمەك 1500 جىلدارى ۇيعىرلار مەن تۇركىمەندەردىڭ كۇشتى شابۋىلىنان كەيىن ياعني 1502 ج. ىدىراۋعا اكەلىپ سوقتى. وسىدان كەيىن 1502 ج. ورتا ءتورت ويراد وداعىنىڭ ىرگەتاسى قالاندى.

وكىنىشكە وراي «موڭعولدىڭ ۇلى يۋان يمپەرياسى» دەگەن اتاۋدى قىتاي تاريحشىلارى: «…1368 ج. جۋنگونى بيلەگەن يۋان پاتشالىعى…» دەپ قانا سيپاي قامشىلاپ وتەدى. موڭعولدىڭ ۇلى يۋان يمپەرياسى قۇلاعان تۇستان باستاپ ءتورت ويرات تۇتاستىعى كۇشەيە باستادى. بۇنى ايگىلى تاريحشى، عۇلاما جازۋشى مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ ايگىلى «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» اتتى ەڭبەگىندە: «…اۋەلگى ويراد وداعىنان الدەقايدا قۋاتتى جاڭا قالماق مەملەكەتى – ءدۇربىن-ويرات نەمەسە جوڭعار حاندىعىنىڭ تۋى كوتەرىلدى…» دەپ اتاپ ءوتتى. ول ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە «1420 ج. بۇكىل ويرات جۇرتىن ءبىر بايراق استىندا جيناعان توعان حان كوپ ۇزاماي حالحانى جاۋلاپ، ەجەلگى موڭعول مەملەكەتىنىڭ تۋىن قايتا كوتەردى…» [3, 60-65 بب.] دەدى.

اكەسىنىڭ ءىزباسارى بولۋشى ەسەن تايشى 1449 جج. ۇلكەن جورىق ۇيىمداستىرىپ موڭعولدىڭ تايسۋنگ حانىن قولدى بولدىردى. ەسەن تايجى ارى قاراي ەرتىستەن تيان شانعا، باركولدەن بالقاشقا دەيىنگى ارالىقتاعى موعولستان مەملەكەتىنە تىنىشتىق كورسەتپەدى [4].

ويرادتىڭ بۇدان كەيىنگى بيلىگى وسىلايشا توگوون تايشىنىڭ بالاسى ەسەن سۇلتاننىڭ قولىنا وتكەندىگىنەن تاريحشى باابار حاباردار ەتەدى دە: «…1451 ج. موڭعولدى بيلەۋشى تايسۋنگ ولگەننەن كەيىن ەسەن 1554 ج. شىڭعىس اۋلەتى اگۆارجين جونون، ونىڭ بالاسى حارگۋتساگ دۇۇرەنگىنى جويىپ، ءوزىن بۇكىل موڭعولدىڭ حان تاعىنا لايىق دەپ جاريالاعان ەسەن تايشى مانجۋريادان شىڭجانعا دەيىنگى، بايكالدان قىتايدىڭ اققورعانىنا دەيىنگى موڭعولدىڭ باسىن بىرىكتىردى…» دەپ جازدى [11, 76-77].

وسى وقيعالاردان كەيىن ورتالىق ازيادا موڭعولدىڭ اسا قۋاتتى مەملەكەتى قايتادان ۋاقىتشا سەرگىگەنىمەن «حان كوتەرۋ» ءداستۇرىن بۇزعان ەسەن حاندى موڭعول اق سۇيەكتەرى كوپ ۇزاماي-اق تاعىنان تايدىرىپ ۇلگەردى. ەسەن حان ءوزىن «حان» دەپ جاريالاعاننان كەيىن  ەكى جىلدان سوڭ نەمەسە 1455 جىلى تاعىنان الاستاتىلدى.

بۇل جونىندە قازاق تاريحشىسى مۇحتار ماعاۋين: «…ەسەن (ەسەن) حاننان سوڭ ۇجىمى كەمىپ، قۋاتى قايتقان ويرادتار ارعى تاراپتا شىعىس تۇركىستانداعى تۇرىك قاۋىمىن بىرىكتىرىپ وتىرعان  موعولستانمەن تىنىمسىز سوعىس ۇستىندە ءوزىنىڭ مەكەن ەتكەن كەڭىستىگىن ۇلعايتۋعا، بازارلى ولكەلەرگە جول اشۋعا تىرىستى. وسى ورايدا قازاقتارمەن جاۋلىق جولىن تۇتقان موعولستاننىڭ ءوز ىرقىنان تىس، ۇزاق ۋاقىت بويى قالماقتارمەن اراداعى قالقان بولعانىن كورەمىز. بۇل كەزەڭدە ويراتتار موعولستاندى الدەنەشە رەت قيراتىپ شابادى. بىراق قۋاتى زور موعولدار دا ويراتتى ۇلكەن قىرعىنعا ۇشىراتىپ وتىردى. ەكى ۇلىستىڭ كۇشى شامالاس ەدى. الايدا موعولستان قازاق ورداسىمەن اراداعى ديپلوماتيالىق ۇتىلىس جانە وزىندىك ىشكى قايشىلىقتار ناتيجەسىندە ءحۇى ع. ورتا شەنىندە بۇرىنعى قۋاتىنان ايىرىلادى، جەرى تارىلىپ جەكە ەگەلىكتەرگە ءبولىندى. مىنە، وسى كەزدەن قازاق ورداسى مەن ويرات وداعى بىرىنە-ءبىرى، بەتپە-بەت كەلەدى. 1520 جج. تايىر حان زامانىندا باستالعان جەكەلەگەن قاقتىعىستار زور مايدانعا ۇلاسادى…»- دەگەن مالىمەتتەر كەلتىرەدى [3, 54-55 بب.].

بۇل جەردە قازاقتار مەن ويرادتاردىڭ سوعىسى قاشان، قاي كەزدە باستالدى دەگەن ساۋال تۋىندايدى. تاعى دا مۇحتار ماعاۋين: «…ويراتتاردىڭ تۇرىك قاۋىمىمەن اراداعى، العاشقى سوعىسى 1457 جىلى بولعان. توعان حاننىڭ نەمەرەسى ەسەن حاننىڭ ۇلى ءوز-تەمىر تايشى بۇكىلۇلىسىمەن جىلجي قونىپ شۋعا جەتىپ ابىلقايىر حاننىڭ اسكەرىمەن سوعىستى…» دەدى. الايدا ءوز تەمىر تايشى كونە سىعاناق قالاسىنا تاقاۋ جەردەگى كوك كەسەنە كۇمبەزىنىڭ ماڭىندا بولعان ۇرىستا دەشتى قىپشاق اسكەرى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. بۇل ارينە بۇل  مالىمەت ابىلقايىر حاننىڭ تاريحىن جازعان ماسعۋد كۋحيستانيدىڭ دەرەكتەرى ەدى.

سونىمەن قازاق ورداسى 1456 جىلى تۋ كوتەردى. قازاق ورداسىنىڭ العاشقى 70 جىلىندا ويراتتارمەن ارادا تىنىشتىق بولعانعا ۇقسايدى. وسى قارساڭدا ەسەن حان  شاعىن ۇلت-ۇلىستاردىڭ باسىن قوسىپ جيناقتاۋمەن قاتار سىرتتان كەلەتىن ارقيلى قاۋىپ-قاتەرلەردى سەيىلتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ شەكارا شەبىن كەڭەيتۋ ماقساتىن العا قويدى. باتىس جانە وڭتۇستىك شەكارالارىن ۇشتاستىرىپ شىعىس تۇركىستانعا قاراستى كوپتەگەن مەملەكەتتەرمەن جاقسى قارىم-قاتىناس جاساي باستادى.

ءدال وسى كەزدەن باستاپ قىتايدىڭ سولتۇستىك باتىسىنداعى ۋريانحاي قاراۋىلدارىن دا وزىنە تارتتى. «ويردىن تۇۇحەن زۋرۆاس» اتتى شەجىرە كىتاپتىڭ 40-بەتىندە: «…قىتايدىڭ شەكارا شەبىندەگى ۋريانحايلار 1449 ج. ەسەن حان  اسكەرىنە بىرىكتى…» [15] دەپ بەلگىلەنۋى دە وسىنىڭ ءبىر دالەلى بولۋى مۇمكىن. وكىنىشكە وراي ۋريانحاي ۇلىسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى  دەرەكتەر وتە از ساقتالعان. كەيبىر مالىمەتتەردە ۋريانحاي ۇلىسىنىڭ ۇلىقتى تاريحى تىم بۇركەمەلەنىپ كورسەتىلەتىنى جاسىرىن ەمەس.

بۇل كەزدە قازاق ورداسىن باسقارعان كەرەي مەن جانىبەك حان شۋ، تالاس القابىنا ەگەلىك ەتىپ، ءوز شەكارا شەبىندەگى جاعدايلاردى تىنىشتاندىرۋدىڭ بارلىق جاعدايلارىن جاساي باستادى. ارينە 1456-1470 جج. شاماسىندا بيلىك قۇرعان كەرەي حان ورتا ازياعا ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋمەن قاتار ويرات-قازاق قارىم-قاتىناسىن تىنىشتاندىرۋدى ويلادى.  قازاق ورداسىن ارى قاراي ورنىقتىرۋدىڭ جولدارىن قاراستىردى.

قىتاي تاريحشىسى نىعمەت مىڭجان ەڭبەكتەرىندە: «…تورعاۋىتتار – تارباعاتاي تاۋىنان شىعىسقا قاراي سوزىلعان جەرلەردى، دورۆودتەر – ەرتىس وزەنىنىڭ باسىن، حوشۋدتار – قازىرگى ءۇرىمجى ماڭىن، ال شورىستار(تسوروس) – ىلە وزەنىنىڭ باسقى القابىنا قونىستاندى» [16] دەپ جازدى. بۇل دەرەكتەردى «قازاق سسر تاريحى» اتتى ەڭبەكتەن دە كەزدەستىرەمىز [1, 193-194 بب. ]. توگوون تايشىنىڭ بالاسى ەسەن حان (1407-1450) ولگەننەن كەيىن نەمەسە ءحۇ ع. سوڭىنان ءحۇى ع. باسىنا دەيىنگى كەزەڭ 100-150 جىل بويى ويرات تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر ساقتالماعان. قىتاي جازبالارىندا دا وسى كەزەڭدەگى قۇجاتتار كورىنبەيدى. دەمەك ويراتتاردىڭ مەكەندەگەن جەرى جونىندە محر تاريحى (1955 ج.) اتتى ەڭبەكتە «ء…حۇى ع. سوڭىندا تسوروستار ىلە ماڭىندا، حوشۋدتار حاميل نەمەسە بۇرىنعى ديحۋا ء(ۇرىمجى)-نىڭ اينالاسىندا، تورعاۋىتتار تارباعاتايدا، دورۆودتەر ەرتىستىڭ جاعالاۋىن مەكەندەدى» دەگەن ناقتى دەرەكتەر كەلتىرەدى [12, 180-181 بب.].

محر عىلىم اكادەمياسى ءتىل ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ ح.لۋۆسانبالدان قۇراستىرعان «تود ۇسەگ ءتۇۇني دۋرسگالۋد» (ۋب. 1975) اتتى كىتاپتىڭ 101-بەتىندە: باتىس موڭعوليانىڭ، سونداي-اق ويراتتارعا قاتىستى جەردى مەكەندەرىن التاي جوتالارى، حان ءحوحي، سۋتاي-دارۆي ۋل ت.س.س وتە كوپ جەر اتتارىمەن ايقىندايدى [14,]. دەمەك مۇندا ۋريانحايلاردىڭ  مەكەنى تۋرالى ايقىن كورسەتىلمەيدى. وسى كەزەڭدەردەگى تاريحي جاعداياتتاردان ءوزارا سالعاستىرا زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە ويرات-قازاقتاردىڭ ارا بايلانىسىنا قاتىستى از ەمەس قۇجاتتاردى زەرتتەۋ بارىسىندا قازاق ورداسىنىڭ «باسىنىڭ ساقيناسى» تەك ويرات شاپقىنشىلىعىنا عانا قاتىستى ەمەستىگىن كورۋگە بولادى. 1550 ج. باس كەزىندە بۇيداش حاننىڭ (1537-1559) تۇسىندا دا ويرات قازاق سوعىسى دۇركىن-دۇركىن بولدى دا ەكى جاق قاتىناسى سوزىلمالى دەرت سەكىلدى بىردە كۇردەلى، بىردە جايدارى كۇيدە ءوتىپ جاتقاندىعى كورىنىس بەرەدى. دەمەك بۇيداش حاننىڭ بيلىك قۇرعان كەزەڭىندە قازاق ورداسى ساياسي-اسكەري ىقپالى جاعىنان قۇرامداس ەلدەر اراسىندا ءبىرشاما  جاقسارعاندىعى ايتىلادى.  بىراق قازاق-ويراتتىڭ ارا قاتىناسى وسى كەزەڭدەردە تىم جوعارعى دەڭگەيدە جاقسارماعاندىعى انىق.

وسىناۋ قيتۇرقى كەزدە نەمەسە 1550 جج. باسقى جارتىسىندا ويراتتاردىڭ تويتارىسىنا توتەپ بەرۋ ءۇشىن قىرعىن سوعىستا قازاقتار ءوزىنىڭ اسكەرىنىڭ تەڭ جارتىسىنان ايرىلسا، 1556 ج. نوعاي ورداسىنىڭ شىعىس بولىگىن قازاق ورداسىنا قاراتىپ ۇلگەردى. وكىنىشتىسى بۇيداش حان 1559 جىلى شەيىت بولدى. الايدا تاريحتىڭ تولاسسىز اعىنى ازيا كىندىگىندەگى از ۇلىستاردىڭ تاعدىرىن كۇن ساناپ وزگەرتە بەردى.

قازاق ورداسى بۇرىنعى قۋاتىن قالپىنا كەلتىرگەن تۇس – حاق-نازار حاننىڭ بيلىك قۇرعان كەزى (1560-1580) ەدى. وسى تۇستاعى شابۋىلداردىڭ بىرىندە قازاق ورداسىنىڭ ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەرى ويراتتاردىڭ ءبىر بولىگىن بوداندىققا ءتۇسىردى.

1580 ج. 23 كوكەكتە حاق-نازار حان شەيىت بولدى دا ونىڭ ورنىنا شىعاي حان (1580-1582) بيلىك قۇردى. مۇحتار ماعاۋين ماعلۇماتتارى بويىنشا قالماق پەن قازاق اراسىنداعى قاقتىعىستار تۋرالى دەرەك – 1585 جىلعا سايكەسەدى. بۇل سوعىستا قازاق شەرىگىنىڭ مىڭداي قوسىنىن باستاعان ۇزىن وقتى ودان سۇلتان ءشايىت بولدى [3, 57 ب.]. بۇل ايگىلى تاۋەكەل حان بيلىك قۇرعان (1583-1598) قازاق ورداسى ءوزىنىڭ اسكەري، ساياسي قۋاتىنىڭ شارىقتاۋ شەگىندەگى كورىنىس بولىپ ەسەپتەلىنەدى.

شاماسى 1582 جىلدان باستاپ تاۋەكەل سۇلتان قازاق ورداسىنىڭ قۇدىرەتىن اسقاقتاتتى. ودان ورتا ازياداعى ۇساق مەملەكەتتەردىڭ تۇگەلى قايمىعۋمەن قاتار تاشكەنت ءۋالاياتى سەكىلدىلەر ىرگەسىن قىمتاي باستادى. بۇنىڭ سەبەبى تاۋەكەلدىڭ 1582 ج. ماۋسىمدا تۇركىستان تۇبىندەگى ۇرىستا تاشكەنت ءۋالاياتىنىڭ ءامىرشىسى بابا-سۇلتان قوسىندارىن تالقانداۋىنا قاتىستى بولسا كەرەك. كۇش-قۋاتى قايناعان تاۋەكەل وسىدان سوڭ بۇقار حاندىعىنا قارسى ساياساتىن تەرەڭدەتىپ، ماۋرەنناحر شەگىنە باسىپ كىرۋ ارقىلى وسى ايماققا ءوز ىقپالىن كۇشەيتە ءتۇستى.

1594-1595 جج. تاۋەكەل حان رەسەيگە ءوز ەلشىسىن اتتاندىردى. ەلشىلىك قۇجاتتارىندا تاۋەكەل حان قازاق-قالماق حانى رەتىندە اتالادى. ءحۇى ع. اياعىندا ورىس پاتشالارى يۆان گروزنىي، فەدور ءيۆانوۆيچتىڭ قاي-قايسىسى دا شىعىس كورشىلەرى جونىندەگى سىرتقى ساياساتىن وزگەشەلەندىرۋگە تىرىستى. «ەلارالىق ساۋدا كەدەرگىسىز جۇرەتىن بولسىن» دەگەن پارمەندەرىن جۇرگىزدى. وسىنداي ءىرى ىقپالدىڭ سوڭى قانشا ۋاقىتقا جالعاسقاندىعىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن.

مۇمكىن وسى كەزەڭدە ورىس-قازاق بايلانىستارىنىڭ ساياسي جاعىنان ساۋدا-ساتتىق جاعى باسىمىراق بولدى دەسەك تە بولادى. دەمەك قازاق ورداسى ويراتتان باسقا دا ەلدەردىڭ قاۋىپ-قاتەرلەرىنەن تىس قالا المادى. قازاق حاندىعى جوڭعار مەملەكەتىنىڭ قىسىمىمەن جەتىسۋ وڭىرىنەن باتىس ءسىبىر ويپاتىنداعى ەسىل، توبىل، ىرعىز وزەندەرىنە قاراي جىلىستاي باستادى.

ەكىنشى جاعىنان قازاق ورداسىنا بۇقار حاندىعى جاعىنان قاۋىپ توندىرەتىن كۇيگە كەلدى. قازاق دالاسىمەن تىعىز بايلانىس جاساۋعا نيەت ەتكەن ورىس بيلەۋشىلەرىنىڭ ۇمتىلىسى كۇشەيگەن ۇرىمتال كەزدى پايدالانىپ ماسكەۋگە قازاق ەلشىسى قۇل-مۇحامەد جىبەرىلدى. قازاق حاندىقتارىنىڭ ورتا ازياداعى قالىپتاسقان ساياسي جاعدايىنا بايلانىستى كەلىسىمگە كەلۋ قاجەتتىلىگى ەلشىگە تاپسىرما رەتىندە بەرىلدى. تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىنداعى وربىگەن رەسەي-قازاق مامىلەسى قاۋىرت جۇرىلە باستادى [2, 79-81 بب]. جوڭعار تاريحىن زەرتتەۋشى ورىس وقىمىستىسى ي.يا.زلاتكين تورعاۋىتتار مەن دۇربىتتەردىڭ ويرات بىرلىگىنەن تىسقارى قالعاندىعىنان اقپار بەرەدى. ويرات وداعىنىڭ كوبىنەسە بىرىككەن تۇردە تاريح ساحناسىندا كورىنە الماۋىنىڭ سەبەبى دە وسىدان بولسا كەرەك.

1595 ج. رەسەي ەلشىلىگىنەن كەيىن ياعني 1598 ج. تاۋەكەل حان توقسان مىڭ الامانىمەن ورتا ازياعا قارسى ۇلى جورىعىن باستادى. ي.يا.زلاتكيننىڭ – «يستوريا دجۋنگارسكوگو حانستۆا» اتتى ەڭبەگىندە جانە رەسەيدىڭ باسقا دا قۇجاتتارىندا «قازاق ورداسى قالماقتاردى جەڭگەنىنەن» ماعلۇمات بەرەدى [8]. ورتا ازيا كەڭىستىگىنە ءوز ىقپالىن كورسەتۋدىڭ ۇلگىسى وسى تاۋەكەل حاننىڭ زامانىندا ەرەكشە قارقىن الدى. قازاق ورداسىنىڭ تاياۋ ماڭىنا قونىستانعان ۇلىستار تۇگەلىمەن تاۋەكەل حاننىڭ ساياسي-اسكەري جورىعىنا ىلەسۋدەن باسقا جول قالمادى.

جوڭعارلاردىڭ كۇشەيە تۇسكەن وسى كەزەڭىندە قىتايدى 270 جىل بويى بيلەگەن مين مەملەكەتى (1368-1644) ۇستەمدىگىنەن ايىرىلىپ كۇن سايىن تىنىشتىق كورسەتپەگەن ديقاندار كوتەرىلىسى قارقىن الا باستاعان ەدى. وسى كەزدەن باستاپ قىتايدىڭ شىعىس سولتۇستىگىندە مانج-ءشۇرشىت تاراپىنان چين پاتشالىعىن (ەجەن حاندىعى) قۇرا باستادى.

1598-1643 جج. ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان بيلىك قۇرعان زاماندا قازاقتىڭ قاھارماندىق كەزەڭى باستالدى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ەسىم حان تۇسىندا، ءحۇى عاسىردىڭ باس كەزىندە ەجەلگى قايشىلىق، ەسكى كەك قايتا تۇتاندى، ەكى ءجۇز جىلدىق ويرات-قازاق سوعىسىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. ەجەلگى قونىسىنان تىقسىرىلعان، ءورىسى تارىلعان ويرات رۋلارى باس قوسىپ، از ۋاقىت بىرلىككە جەتتى دە 1604 ج.  تامىزدا ءتۇپ كوتەرىلىپ قازاق ورداسىنا قارسى سوعىسقا اتتاندى [3, 56-57 بب.].

وسى دەرەكتەر بويىنشا ەسىم حان حالحا-موڭعولدىڭ التىن حانىمەن تىزە قوسا وتىرىپ، ويرات ۇلىسىن ەكى جاقتى قىسپاققا الدى. حالحا-موڭعولدىڭ التىن حانى شولاي-ۋباشىمەن قازاقتار بەرىك وداق جاساستى دا ويرات ۇلىستارىنا تەگەۋىرىندى جورىق اشتى.  رەسەي دەرەكتەرىندە التان حان ەلى دەيتىن ابىرويى ۇلكەن حالحانىڭ شولاي ۋۆشى (ۋباشى) ۋۆس كولىنىڭ ماڭىن مەكەن ەتتى. موڭعولدىڭ ۇلى دايان حانىنىڭ نەمەرەسى – تاريحتا تۇمەت التان حانى داڭقىمەن ايگىلى شولاي ۋباشى 1507 ج. تۋىلىپ، 1582 ج. ولگەن. ول وسى ارالىقتا ىشكى موڭعوليانىڭ قازىرگى كوك كەنتىنىڭ ىرگە تاسىن قالاعان، موڭعول گوۆ ءشولىنىڭ وڭتۇستىگىنەن باستاپ قىتايدىڭ اق قورعانىنا دەيىنگى ۇلانعايىر جەردى مەكەنگە ەگەلىك ەتتى. ال، ونىڭ بالاسى ءبينتىنىڭ يەلىگىندە قىتايدىڭ ءحوحنۋرىنا (كوك نۇر) دەيىنگى باتىس كەڭىستىك بولعاندىعىن قىتاي جازبالارىندا دالەلدەيدى [12, 164-166 بب].

(مۇندا ايتىلىپ وتىرعان ءۇباشى نەمەسە ۋباشي سوزىنە تومەندەگىدەي تۇسىنىكتى بەرە كەتۋگە بولادى. ءدىن كۇتىپ پۇتحانالاردا وتىرماسا دا بەس تارماقتى ۋاعىزدى بەرىك ۇستاناتىن قاراپايىم ءدىنداردى سارى دىندە «ۋباشي» دەپ اتادى. سارى ءدىن ۋاعىزى كۇشتى ناسيحاتتالا باستاعان تۇستا ويراتتاردىڭ كوپ نوياندارى ءوزى ەسىمىنىڭ ارتىندا ۋباشي اتاعىن قاداپ، دىندارلىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە اسپەتتەدى. ۋباشي دەگەن ات، ەسىمنىڭ اسا كوپ كەزدەسەتىنى وسىدان.)

ەندەشە ءبىر دەرەكتەردە قازاق-ويرات قارىم-قاتىناستارى جونىندە بىرجاقتى ماعلۇماتتار بەرىلسە، ەندى ءبىر دەرەكتەردە باسقا قىرىنان ايتىلادى. مىسالى، قىتاي تاريحشىسى نىعمەت مىڭجان: «…توبىل ۆوەۆودىسىنىڭ  ەلشىسى ياكوۆ بۋگولاكوۆتىڭ دەرەگىنە قاراعاندا، ويرات تايپالارى 1624 ج. قازاقتىڭ ەسىم حانىمەن كەلىسىمگە كەلدى…» دەپ راستايدى [16, 267-268 بب.].

بىراق مۇحتار ماعاۋين دەرەكتەرىندە ءسال وزگەشەلەۋ باياندالادى. مۇندا: «…1619 ج. جازدا باتىستا قازاقتان، شىعىستا حالحادان جەڭىلگەن ويراتتار ىرگە تەۋىپ قالعان قونىستارىنان ىعىسادى، بەي-بەرەكەت ارالاسىپ، باس بيلىگىنەن جاڭىلادى. الايدا حارا-حۇلا، بايباعىس سياقتى جاۋىنگەر تايشىلار قالماقتىڭ ءتورت ۇلىسىن قايتا جۇمىلدىرادى دا 1620 ج. جازدا ءبىتىم تۋرالى كەلىسسوزدەرمەن الداۋسىراتا وتىرىپ قازاق  ورداسىنا تۇتقيىل شابۋىل جاسايدى…» دەپ كورسەتەدى. حاراحۋل بايباعىس دەگەنىمىز كىمدەر دەگەن ساۋال تۋىندايدى. بۇل تۋراسىندا تسوروس نويانى حاراحۋل بولوح تايشى (اربيتبۋلا ۆان)-نىڭ تۇڭعىش بالاسى. 1580 جىلدان تسوروس ويراتتى باسقارعان. ءحۇى ع. سوڭى ءحۇىى ع. باسىندا حالحانىڭ اۆتاي-ساين حانى، زاساگت حانى لايحۋر، ومبو-ەردەنە قاتارلىلاردىڭ شابۋىلىنا قارسى تۇرعان تۇلعا رەتىندە باعالانادى دەپ ايتۋعا بولادى [13, 127 ب.].

ال مۇحتار ماعاۋين دەرەكتەرىندەگى «ويراتتىڭ جاۋىنگەر تايشىلارى» اتانعان بايباعىس بولسا ءتورت ويراتتىڭ قوشاۋىت (حوشۋت) تايپاسى. تەگى جاعىنان حاۆت حاساردىڭ 18-ءشى ۇرپاعى. بايباعىستىڭ اكەسى ءتورت ويرات قۇرىلتاي توراعاسى حان حونگور. بايباعىس حان حونگوردىڭ تۇڭعىشى. بايباعىستىڭ ىنىلەرى حان حونگورىن ءتوربايح (1582-1655) ويرات حالحا اراسىندا ءبىتىم جاساعاندىعى ءۇشىن گۇۇش حان اتاعىن العان. سونداي-اق حان حونگورىن بۋيان-وتحان مەن ءحوندلون ۋباش. بۇل جورىقتا بايباعىستىڭ تۇڭعىشى وچيرت تسەتسەن حان دا ۇلكەن مىندەت اتقارعاندىعى تاريحتا مالىمدەلەدى.

1635, جازدا ەسىم حاننىڭ بالاسى جاڭگىر سۇلتان تورعاۋىت حو-ورلىكتىڭ ۇلىسىنا شابۋىل جاسادى. مۇحتار ماعاۋين مالىمەتى بويىنشا قازاق ورداسىنىڭ ءامىرشىسى – ەسىم حان، ال ونىڭ ۇلى جاڭگىر حانزادا قارا قالماقتى بيلەپ وتىرعاندىعى دالەلدەنەدى. ورىس دەرەكتەرى دە بۇل دەرەكتى جوققا شىعارمايدى.

جاڭگىر سۇلتاننىڭ كەزىندە قازاق ورداسىنا جارتىلاي تاۋەلدى ءدورۆودتىڭ دالاي تايشىسى شابۋىل جاسايدى. ويرات تاريحىنداعى تۇلعا رەتىندە كورىنىس بەرەتىن دە وسى تۇلعا. ول ءدوۆود ۇلىسىنان. «بااتار تايشى»، «دالاي بااتار» اتانعان ەر. ارعى اتاسى ءدورۆود بورناگال، جوڭعار جاعىنان يسەمۇن. ال، دالاي تايشى بورناگالدىڭ ەشينگەي تايشىدان كەيىنگى ءۇش اتادان ءوزى. دالاي تايشىنىڭ 7 ۇلى بار. ولار مينجۋ، چوين، توين، ومبو، گومبو، دايان، دارحان. ەردەنەبااتار حۋنتايج جانە حوشۋدتىڭ ءحوندلون تايشىسى، تسوروستىڭ گۇۇش ء(توربايح) – (گۇۇش تايشىنى قازاقتار كۇيشى تايشى دەپ اتايدى.) قاتارلىلار جوعارىداعى شابۋىلعا بىرىكتى دەيدى. بۇل سوعىسقا قۇندەلەن تايشى باستاعان حوشاۋىتتاردىڭ ءبىر بولىگى دە قاتىسسا كەرەك دەيدى ايگىلى تاريحشى مۇحتار ماعاۋين. قۇندەلەن دەپ وتىرعان موڭعولشا اتاۋى – ءحوندلون تايشى دەگەن تۇلعا. ءبىز جوعارىدا كەلتىرگەن گۇۇش حاننىڭ ناقتى ەسىمى ءتوربايح. ال، «گۇۇش» دەگەن اتاق كەزىندە حالحا-ويراتتىڭ بەرەكە-بىرلىگىنىڭ بەلگىسى رەتىندە سارى ءدىن ۋاعىزگەرى دۇنحەر حۋتاگت تاراپىنان بەرىلگەن.

ەندەشە ءحوندلون ۋباشي دەگەن تايشى حوشۋدتىڭ بايباعىس باتىرىنىڭ ءىنىسى. بايباعىس حوشۋد نويانى حان حونگوردىڭ بالاسى ەكەنىن ءبىز جوعارىدا اتاپ وتتىك.

مۇحتار ماعاۋيننىڭ: «… قۋاتتى قالماق مەملەكەتىنىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشى ويرات تايپالارى دەپ وتىرعان شوراس (تسوروس), حوشاۋىت (حوشۋد), دۇربەت ء(دورۆود) سوڭىنان قوسىلعان حويىت (حويد) قاتارلى ويرات تايپالارى اينالاسى ون جىل ىشىندە ءوزارا باس بىرىكتىردى…» دەۋىنىڭ نەگىزى زور. ويرادتاردىڭ قايتا سەرپىلۋىنە تۇمەد، حويد، باتۋد تايپالارى كوپ ءرول اتقاردى. 1634 ج. حارا-حۋلا تايشى ولگەننەن كەيىن ونىڭ ورنىن ۇلكەن ۇلى حوتو-حوتسين-حوتوگچين باتۇر (1634-1663) باستى. تيبەتتەگى دالاي لاما سودنومجامتسنىڭ القاۋىمەن جالپى  قالماق جۇرتىنىڭ قالاۋى بويىنشا وعان «ەردەنە-بااتار حۋن تايج» اتاعى بەرىلدى.

ەردەنەبااتار حۋن تايج 1637 ج. ءحوح نۋر (كوك نۇر) ەلىن يەلىگىنە الدى. 1640 ج. ەردەنەبااتار حۋن تايجىنىڭ اتسالىسۋىمەن حالحا-ويرات قۇرىلتايى شاقىرىلىپ تارباعاتايدا ايگىلى 28 نوياننىڭ ءماسليحات قۇرۋىمەن «موڭعول-ويرات جاساعى» اتتى زاڭ قابىلداندى. بۇنى مۇحتار ماعاۋين: «…سول 1640 ج. تامىز ايىندا باتۇر قوڭتاجى تاباعاتايدا بۇكىل موڭعول قۇرىلتايىن شاقىردى. قۇرىلتايعا ءتورت ويراتپەن قوسا جەتى قوسىن حالحا، ەدىلگە وتكەن تورعاۋىتتار دا قاتىستى. ءسويتىپ بۇكىل موڭعول ۇلىسى بىرلىككە كەلەدى، ويرات حالحا جۇرتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن اسا ءماندى «تساازين بيچيگ» – «ۇلى زاڭ» قابىلدادى…» دەدى.

رەسەيدىڭ ايگىلى وقىمىستىسى ك.ف.گولستۋنسكي زايا بانديدا «عۇمىرناما»-سىن تارجىمالاعاندا: «…1640 ج.  موڭعول-ويرات ۇلى زاڭى گالدان حۋنتايشىنىڭ قوسىمشا جارلىعى، قالماقتىڭ دوندوگداش حانى كەزىندە ۆولگا (ەدىل) دارياسىنىڭ  قالماق تورعاۋىتتارىنا ارناپ جاسالعان ۇلى زاڭ بولدى…» دەدى. قالاي قاراساڭ دا «ۇلى زاڭ» ك.ف.گولتۋنسكيدىڭ تەك قالماق تورعاۋىتتارىنا  ارنالعان دەگەن پىكىردى ەكى ۇشتى، جاڭساق پىكىر.

1640 ج. «ۇلى زاڭدى» كىمنىڭ باستاماسىمەن جازدى دەگەن ساۋالعا رەسەي وقىمىستىسى ي.يا.زلاتكين: «…زاڭ نۇسقاسىن جاساعان ادام جوڭعاردىڭ بااتار حۋنتايجسى» دەدى [8, 176-177 بب.]. ال، بۇل پىكىردى كوپتەگەن تاريحشىلار قولدايدى. زاڭ ءوز كەزەگىندە مىندەتىن دە اتقاردى. ايتالىق، بااتار حۋنتايج حالحانىڭ جەتى حوشۋنىن جوڭعارمەن بىرىكتىرىپ كۇشىن ۇلعايتتى.

حالحانىڭ جەتى حوشۋنى: 1. تۇمەن دارىن حوشۋ 2. بايان دارىن حوشۋ 3. ۋريانحاي حوشۋ 4. دەلدەن حوندلونگين حوشۋ 5. تۇشەەت حاانى حوشۋ 6. تسەتسەن حاانى حوشۋ 7. دارينين حوشۋ دەپ جەتىگە ءبولىندى.

ال جوڭعار قۇرامىنا ءدورۆود، تورگۋد، حوشۋد، ءحوحنۋر، الشاا، بۋرۋد، حويد، ءحۇرۇۇد، تساحار، ۋريانحاي قاتارلى ۇلىستار ەندى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ «…قۋاتتى قالماق مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسى وسىلاي قالاندى» دەپ كورسەتۋىنىڭ ايقىن دايەگى دە وسى. ءبىر سوزبەن ايتساق ەردەنەبااتار حۋنتايج ۇكىم جۇرگىزە باستاعان 1635 جىل – جوڭعار مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعان جىلى بولىپ ەسەپتەلەدى. 1635 ج. تسوروستىڭ بااتار حۋنتايجىسى ءوزىن بۇكىل ويراتتىڭ حانى دەپ جاريالادى. وسىدان كەيىن ءتور-بايح (گۇۇش حاان) 1638 ج. حوحنۋرعا قاراي قاشا كوشتى.

ءحۇىى ع. 30-شى جىلدارى بااتار حۋنتايج رەسەي پاتشالىعىمەن ارا بايلانىستى تۇزەي باستادى. بااتار حۋنتايج 1634-1654 جج. ويرات بيلىگىن ۇستادى. «محر تاريحى» اتتى ەڭبەكتە: «1640 ج. بااتار حۋنتايجىنىڭ باستاماسىمەن بۇكىل موڭعولدىڭ نوياندار ءماسليحاتىندا ايگىلى «تسااز بيچيگ» ومىرگە ءوز ناتيجەسىن الا كەلدى» دەپ كەلتىرەدى.

«…بااتار حۋنتايج ءحوح نۋرعا كەلگەننەن كەيىن ءوز بالاسى ونوچين سەتسەندى الباتتار مەن تورعاۋىتتىڭ مەرگەن جونىنىن، حوشۋدتىڭ ءحوندلون ۋباشيلاردى گۇۇش حانعا قاراي جىبەردى…» [17] دەپ جازدى ىشكى موڭعوليانىڭ تاريحشىسى ن.التانشان. بااتار حۋنتايج 1640 ج. تامىز ايىندا تارباعاتايدىڭ ۋلاان بۋراا دەگەن جەرىندە «موڭعول ويراتتىڭ جوڭعار قۇرىلتايىن» شاقىرىپ ناتيجەسىندە «موڭعول-ويرات زاڭى» نەمەسە «قىرىق ءتورت ەكىنىڭ ۇلى جاساعى» اتتى قۇجات قابىلدادى [15, 54-55 بب.].

حوتوگچين بااتار حۋنتايج 1663 ج. ءولدى دە ونىڭ بالالارى مۇراگەرلىككە تالاسا باستادى. بالالارى، اۋەلگى بايبىشەسى – قىرعىز اۋلەتىنىڭ بورۋدتان: سەتسەن تايج، زودوب بااتار، زوريگت حوشۋن. ەكىنشى ايەلى – حو-ورلىكتىڭ تۇڭعىشى ءشۇحۇر دايچين(شۇكىر)-ءنىڭ قىزى يۋم اگاس (ۇيىق اعاش) قاتىننان تۋعان سەنگە، گالدان. ال، كەيىنگى كىشى قاتىندارىنان تۋعان بيندەر، ونچون، بۋم، دورججاۆ، پۋنتساگداش، دارما قاتارلى ۇلدارى ويراتتار تاريحىندا ءوز كەزەگىندە ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن تۇلعالار بولىپ ەسەپتەلەدى. بااتار حۋنتايجىنىڭ بايبىشەسى يۋم اگاس عۇمىرناماسى حاقىندا گ.س.لىتكين بىلاي دەپ جازادى: «يۋم-اگاس، دوچ تورگوۋتسكوگو ۆلادەلتسا حو-ورلەكا، بىلا ۆىدانا زا حوشوۋتوۆسكوگو ۆلادەلتسا ەردەنا، سىن تسۋكەرا» [9, 99].

ويرات-حالحا قۇرىلتايىنان سوڭ ءتورت ۇلى ويرات تۇگەلىمەن ءتۇپ كوتەرىلىپ 1643 جىلدىڭ قىسىندا قازاق ورداسىنا قاراي جورىق اشتى. بۇل دەرەكتى مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە بىلاي كەلتىرەدى: «…جورىققا جوڭعاردان ءتورت ۇلىس ءدورۆون ويرات، جەتى قوسىن حالحا-موڭعولدىڭ التان حانىنىڭ ۇلى ومبو-ەردەنە تايشى مول اسكەرمەن كەلدى. ءتىپتى ەدىلگە كەتكەن تورعاۋىت حو-ورلىك تايشىنىڭ ءوزى ارنايى جاساق بەردى…» دەدى.

ەردەنەبااتار حۋنتايجنىڭ ماقساتى قازاق ورداسىن تالقانداۋعا باعىتتالدى. قازاق ورداسى وسىنىڭ الدىندا عانا قارا داۋىلداي ۇيپاپ وتكەن ازامات سوعىسىنىڭ اۋىر جازاسىنان ءالى تولىق ارىلماعان ەدى… ورداعا شابۋىل جاساۋ ويراتتار ءۇشىن وڭاي ولجا بولعان بولۋى ىقتيمال. (ازامات سوعىسى دەپ وتىرعانىمىز، 1627 ج. سايرام تۇبىندە تۇرسىنحان باستاعان ەكى سان قازاق قاتاعان (حاتيگين) مەن ەسىمحان باستاعان ءۇش سان الاش قازاقتار اراسىندا قانتوگىس ۇرىس بولدى. تاشكەنت ءۋالاياتىنىڭ ءامىرشىسى وپاسىز تۇرسىن حان قازاق ورداسىنداعى ازامات سوعىسىنا جول اشتى، تۇركىستاندى شاپتى…) [3].

1643 جىلعى ويرات دەرەكتەرىندە، اتاپ ايتقاندا «زايا بانديدا عۇمىربايانىندا» بااتار حۋنتايج قازاقتارعا قارسى جورىققا اتتاندى دەگەن مالىمەت بار. بۇل كەز ەسىمحاننىڭ بالاسى سالقام جاڭگىردىڭ (1643-1652) قازاق ورداسىن بيلەگەن كەزىمەن تۇستاس كەلەدى.

«…1643 جىلى ورىس ەلشىسى گ.يلين ەردەنەبااتار حۋنتايجىنىڭ سارايىنا بارادى. ەردەنەبااتار حۋنتايج بۇل كەزدە قىرعىز، قازاق سوعىسىنا اتتانىپ كەتكەن. الايدا ەلشىنى حۋنتايجىنىڭ بايبىشەسى حو-ورلىكتىڭ قىزى دارا-ۋبا-زالگا حانۋم قابىلدادى…» دەپ جازادى ءسىبىر تاريحىن ادالاعان فيشەر. بۇل بايبىشەنىڭ ەسىمى يۋم اگاس. ول، العاشىندا حوشۋدتىڭ تسۇۇكەر (جاۋھار) نويانىنىڭ بالاسى ەردەنەمەن تۇرمىس قۇرسا دا ءدام-تۇزى جاراسپاي سوڭىنان ەردەنەبااتار حۋنتايجىعا ومىرلىك سەرىك بولعان. يۋم اگاس حانشايىم 1637 ج. دۇنيەدەن وتكەن [9, 101-102].

1642-1644 جىلدارداعى ويرات-قازاق  مايدانىندا سالقام جاڭگىردىڭ وت قارۋلى ارنايى جاساعى  بولۋى قازاق ورداسىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ اسكەري ومىرىندەگى وزگەشە وقيعا رەتىندە باعالانادى. ال، جاڭگىر سۇلتاننىڭ اسكەرىنىڭ سانى قانشا  ەكەندىگىنەن ەشبىر دەرەك ساقتالمادى. جاڭگىردىڭ التى ءجۇز شەرىگى بولدى دەگەن ورىس ەلشىسى گ.ءيليننىڭ جورامالىن مۇحتار ماعاۋين ناقتى دالەل ەمەس دەيدى. بىراق جاڭگىردىڭ تۇڭعىش رەت وت قارۋ قولدانۋىن دايەكتى كەلتىرەدى. ول قالماقتىڭ ەلۋ مىڭ قولىن قارسى الدىندا تۇرعان التى ءجۇز ساردار جەڭدى دەۋ قيسىنسىز دەي كەلىپ، جاڭگىردى ۇلى جەڭىسكە جەتكىزگەن التى ءجۇز ساردار – قازاق اسكەرىنىڭ ساۋىتبۇزار ەكپىندى توبى، قۇدىرەتتى قارۋ – كۇركىرەي اتىلاتىن قورعاسىن وقتى مىلتىقپەن قارۋلانعان ءبىر عانا بولىگى دەيدى [3, 64-65 بب.].

جاڭگىر حاننىڭ التى ءجۇز اسكەرى وسى زامانعى تىلمەن ايتساق ناعىز كاسىبي قوسىن سەكىلدى. «قازاقتار» اتتى ەڭبەكتىڭ 82-بەتىندە مىناداي دەرەكتەر بار: «…جاڭگىر ۇرىس جۇرگىزۋگە قولايلى دەپ ور اتتى بۇلاقتى كىشكەنتاي وزەنشىك ماڭىنداعى توبەشىك اراسىنا بەكىنەدى. قازاق اسكەرى بەكىنىسكە «ور قازۋ» ءتاسىلىن قولداندى. بەكىنىس ۇزاقتىعى 2,5-3 شاقىرىمعا سوزىلدى…» دەلىنگەن. جاڭگىر سۇلتانعا كەشىكپەي سامارقاندتان 20 مىڭ اسكەرىمەن ءجالاڭتوس باتىر كومەككە كەلدى. جاڭگىر حاننىڭ بۇل جولعى شايقاسى «ور بۇلاق شايقاسى» دەپ تاريحتا قالدى. بۇل دەرەكتى محر تاريحى اتتى ەڭبەكتە: «…1640 ج. جوڭعار ءماسليحاتىنا قاتىسقان حالحا-ويرات كەلىسسوزى ناتيجە بەرە الماعاندىعى ايتىلادى. وسىنىڭ سالدارىنان حالحا-ويراتتىڭ كەلىسىمى جۇزەگە اسپاۋىنىڭ سالدارىنان حالحا نوياندارىنىڭ كوبى قىتايدىڭ اق قورعانىنا قاراي باس ساۋعالاپ، تۇشەەت حان گومبودورج (1635-1724)-نىڭ بالاسى ءوندور گەگەەن زانابازار (1641 جىلدان ءدىنباسىنا سايلانعان) باستاعاندار مانج-شۇرشىتكە باعىنۋعا شەشىم قابىلداعانى باياندالادى [12, 178-179 بب.].

قىتايدىڭ شىڭجاڭ تاريحشىسى نىعمەت مىڭجان:  «ءحۇىى عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ باس كەزىندە تورعاۋىت كنيازى حو-ۇرلۇك قىرىق مىڭ ۇيمەن ءسىبىردىڭ وڭتۇستىك شەكارالارىنا كەلگەن، ال 30-جىلدارى ورالدان ءوتىپ ۆولگانىڭ (ەدىل وزەنى) قالماق حاندىعىن قۇردى» دەسە، بۇل دەرەك بۇرىنعى «قازاق سسر تاريحى» اتتى ەڭبەكتە دە ءدال وسى ماعىنادا كەلتىرىلەدى [1, 193 ب.].

ال، «محر تاريحى» (1955) اتتى ەڭبەكتە: «ء…حۇىى عاسىردىڭ 20-جىلدارى حوو  ورلوگ نويان ءوز مەكەن-جەرىن تاستاپ رەسەيگە قاراي 50000 ۇيىمەن  ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭ اسكەرىمەن (حويور بۋم تاۆان ءتۇم) قونىستاندى…»  دەپ كەلتىرۋىنە قاراعاندا ويراتتاردىڭ اسا كۇردەلى تاريحي تاعدىرى وسى ارالىقتا باستالعان سياقتى.

ءبىزدىڭ دەرەكتەرىمىزدەگى ويرات تاريحىندا باستى تۇلعا سانالاتىن حوو ورلوگ (حو-ورلىك) تۋرالى اسا از ماعلۇماتتار ساقتالدى. تورعاۋىتتاردىڭ نويانى زۋلزگان ورلىكتىڭ بالاسى، بۋيگۋ ورلىكتىڭ نەمەرەسى. ول، ءحۇى-ءحۇىى ع. ءولاراسىندا تورعاۋىتتى بيلەدى. موڭعول تاريحىنداعى ءدىني قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى. 1640 ج. ويرات-موڭعولدىڭ تارباعاتاي قۇرىلتايىنا قالماقتار اتىنان كەلىپ بەلسەندى كىرىسكەن كۇردەلى تۇلعا. حو-ورلىكتىڭ وزىنەن گومبو، يلدەن، كيرسان، سانجين، لۋزان، سۇنگەي اتتى التى ۇل بار. ال ويرات-جوڭعار وداعىنىڭ ەڭ جوعارعى بيلەۋشىسى حۋنتايج دەپ اتالدى. حۋنتايجىنىڭ قول استىندا تايشىلار مەن نوياندار زايساندار بولدى. قاراپايىم قايمانا توبىر – «ارد» دەپ اتالدى. شارۋالار ىشىنەن «البات»، «شاۆ» دەپ ەكى ءبولىندى. الباتتار شونجارلارعا، حۋنتايجعا، تايشىعا، نويانعا، زايسانعا تاۋەلدى بولسا، ءشابى (شاۆ) ءدىني شونجارلار باستاعان كۇرەندەردە قىزمەت ەتتى. بااتار حۋنتايج كورشى رەسەيمەن بايلانىس جاساۋمەن قاتار وسى ەلدىڭ قولداۋىن تابۋىن كوزدەدى. 1647 جىلى رەسەيدىڭ الەكسەي ميحايلوۆيچ حانى تاراپىنان ءسىبىر ولكەسىنە كەدەن باقىلاۋىنسىز ساۋدا جاساۋعا ماقۇلداما حات العاندىعى كۇن سايىن قارقىنداپ كەلە جاتقان مانج-ءشۇرشىت قاۋىپ-قاتەرىنەن ۇرەيلەنگەندىكتەن بولسا كەرەك.

مۇحتار ماعاۋيننىڭ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» اتتى كىتابىندا: «… زيا-پانديتانىڭ عۇمىربايانىندا: سول جىلى قىستا حوشۋدتىڭ بايباعىس باۋىرىنىڭ تۇڭعىشى 1666 جىلى دالاي لامادان «تسەتسەن حاان» اتاعىن العان، 1640 ج. حالحا-ويرات قۇرىلتايىنا قاتىسىپ ءجۇرىپ ءوز بولىگىن گالدان بوشيگتعا ايىرىلعان ت.س.س. شەشەن حان بۇرۇتتاردى (قىرعىزداردى) باعىندىردى» دەپ جازىلعان. بۇنداعى ناقتى دەرەك – 1652 جىلدىڭ قىسىندا حوشاۋىت ءوشىرتى-شەشەن حان قىرعىزداردى شاپقان. ۋاقىتشا بيلىگى، اسسا بىرەر رۋدىڭ كولەمىمەن شەكتەلگەن. ءدال وسى كەزەڭدە قىرعىزدىڭ قالماققا بودان بولعانى جونىندە باسقاداي كۋالىك جوق…» دەپ جازادى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ جوعارىدا تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان ەسىمى – وچيرت اتاعى تسەتسەن حان قاي جىلى تۋعانى بەلگىسىز. رەسەي وقىمىستىسى گ.س.لىتكين ونى 1604-1614 جىل ارالىعىندا تۋدى دەپ جازادى. 1675 جىلى ولگەن وسى تاريحي تۇلعا تۋرالى بىرنەشە جەردە ازداعان دەرەكتەر قالعان. تاعى ءبىر دەرەكتە وچيرت تسەتسەن حان 1676 جىلى گالدان بوشيگتعا قولدى بولىپ 1680 جىلى بور  تال دەگەن جەردە ءولتىرىلدى دەيدى.

ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان جاڭگىر سۇلتاننىڭ ءحوندلون تايشىمەن ارا بايلانىسى جونىندە دە وتە قۇندى دەرەكتەر تابىلۋدا. سول كەزدە جەم، ىرعىزدى مەكەندەگەن ءحوندلون تايشى جاڭگىر سۇلتانمەن وداق قۇردى. ول، جاڭگىردى ءوز «وكىل بالاسى» نەمەسە «حۋراي ءحۇۇ» رەتىندە كورەتىن ەدى. 1646 جىلى كوكتەمدە، قاراتالدىڭ باسى، كوكسۋ وزەنىنىڭ بويىندا ەردەنەبااتار حۋنتايج اسكەرى مەن ءحوندلون تايشىنىڭ اسكەرلەرىنىڭ سوعىسى بولدى [3, 68-69]. بۇنى كەيىنگى تاريحشىلار «ءحوندلون تايشى بولسا جوڭعاردىڭ ەردەنەبااتار حۋنتايجى. حو-ورلوگ سەكىلدى دەربەس حاندىق قۇرۋعا قۇمارتتى» دەگەنمەن بايلانىستىرادى. ال ناقتىلى دەرەك قازاق-ويرات سوعىسى 1652 جىلى بولدى دا قان مايداندا سالقام جاڭگىر قازاعا ۇشىرادى. وسى مالىمەت زايا بانديدا تاريحىنا قاتىستى ح.لۋۆسانبالداننىڭ «تود ۇسەگ ءتۇۇني دۋرسگالۋد» اتتى ەڭبەكتىڭ 142-بەتىندە: «1646 جىلى ءحوندلون ۋۆش، بااتار حۋنتايج مەن وچيرت حۋنتايج اسكەرىمەن سوعىسۋعا بارىپ كەشىكپەي جونگە كەلىستى…» دەپ جازادى. 1647 جىلى وچيرت تسەتسەن حان ىلەنىڭ تالعار دەگەن جەرىندە قىستادى [14, 135-142].

قالاي دەسەك تە وسى اتالعان ەڭبەكتەگى «1646 جىلى ءحوندلون ۋۆش پەن ەردەنەبااتار حۋنتايجىنىڭ قاقتىعىسى بولدى» دەگەندى مۇحتار ماعاۋين قايتا دالەلدەگەنىن كورەمىز. ال وسى ەكى تۇلعانىڭ جونگە كەلىسكەن جىلىن بۇل ەڭبەكتە 1650 جىل دەپ كورسەتەدى [3, 136 ب.].

«زايا بانديدانىڭ عۇمىربايانىندا» دەگەن كىتاپتان مۇحتار ماعاۋين: «بۇل سوعىستا ياعني 1652 جىلى ءوشىرتى-شەشەن حاننىڭ  ۇلى ون جەتى جاسار گالداما جەكپە-جەكتە جاڭگىر حاندى ءولتىرىپ، ايرىقشا ەرلىك تانىتتى» دەگەن سىلتەمە الادى [3, 71 ب.].

مۇحتار ماعاۋيننىڭ ايتىپ وتىرعان بۇل دەرەگى ح.لۋۆسانبالداننىڭ «تود ۇسەگ ءتۇۇني دۋرسگالۋد» اتتى كىتاپتىڭ 143-بەتىندە: «…گالدامبا وچيرت تسەتسەن حاننىڭ بالاسى ەردەنەبااتار حۋنتايجىنىڭ قىزى پۋنتساگدۋلماادان تۋعان جيەنى…» [3, 143 ب.] دەلىنگەن.

زايا بانديدانىڭ تاريحىنا قاتىستى «اي شۋاعى» اتتى كىتاپتىڭ جۇلگەسىنەن ساراپتاي كەلە ءبىز، 1652 جىلى وچير تسەتسەن حاننىڭ حار تال (قارا تال) دەگەن جەردە قىستاعانىن جانە وسى جىلى ونىڭ شەشەسى قايتىس بولعانىن دەرەكتەر ناتيجەسىندە بىلۋمەن قاتار، وچيرت تسەتسەن حاننىڭ قىرعىزدى يەلەنگەنىنەن حاباردار بولامىز. سونداي-اق 1652 جىلى وچيرت تسەتسەن حاننىڭ بالاسى گالدامبا 17 جاسقا تولعاندىعىن كورەمىز. وچيرت تسەتسەن حان 1665 جىلى كوكسۋ دەگەن جەردى مەكەندەدى. ال 1666 جىلى تيبەتتە دالاي لامادان «دالاي تسەتسەن حاان» اتاعىن الادى. 1667 جىلى بالاسى گالدامبا 32 جاسىندا قايتىس بولدى [14, 137-138].

1653 جىلى جوڭعار مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالعان بااتار حۋنتايج دۇنيەدەن كوشتى دەپ جازدى «قازاق تاريحى الىپپەسى»-ندە مۇحتار ماعاۋين. الايدا باسقا ءبىر دەرەكتەردە 1663 جىلى ءولدى دەيتىن دەرەك تە كەزدەسەدى. وسىلايشا «ۇلى جارعىنىڭ» اقيەسى دۇنيەدەن وتسە دە ونىڭ تاق مۇراگەرلىگى ونى ورتانشى ۇلى سەنگەنىڭ قولىنا كەلدى. سەنگەنىڭ ايەلى تسەۆەەنجالمو حاتان.

تاق مۇراگەرى رەتىندە ەردەنەبااتار حۋنتايجىنىڭ ورنىن باسقان سەنگە ايگىلى بااتاردىڭ 5-ءشى ۇلى بولسا كەرەك. ءبىز وسى زەرتتەۋىمىزدىڭ باسىندا «ەردەنەبااتار حۋنتايج ولگەننەن كەيىن بالالارى تاققا تالاسا باستادى» دەدىك. ەردەنەبااتار حۋنتايج ءوزىنىڭ  تاق مۇراگەرىن انىقتايتىن كەزدە ۇلكەن قايشىلىقتارعا جول بەرگەن سەكىلدى. مۇراگەرلىككە لايىق ۇلكەن ۇلى تسەتسەن تايج بولا تۇرا ونىڭ اناسى تەگى جاعىنان قىرعىزدان بولعاندىعى كەدەرگى بولدى. سەتسەن تايجىعا تاق جانە اتاق-ابىرويدىڭ قاي-قايسىسى دا  بۇيىرمادى، ونى ەكى ءىنىسى زودوۆبااتار مەن زوريگت حوشۋچنىڭ كەگىن قايناتا ءتۇستى. ەردەنەبااتار حۋنتايج ءوزىنىڭ ەڭ سۇيىكتى حاتىنى تورعاۋىتتىڭ حو ورلوگتىڭ تۇڭعىشى ءشۇحۇر دايچيننان تۋعان ءيۋۇم اگاستى اسا قۇرمەتتەيتىن ەدى.

ەندەشە وسى ايەلدەن تۋعان سەنگە، گالدان ەكەۋىنىڭ ءبىرى مۇراگەرلىككە لايىقتانۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ال ەردەنەبااتار حۋنتايجىنىڭ باسقا ايەلدەرىنەن تۋعان بيندەر، ونگون، بۋم، دورججاۆ، پۋنتساگداش دارما قاتارلىلار دا تاقتان دامەلى بولدى. سەنگەنى كۇللى ويراتقا ىقپالدى تۇلعا ەتۋ ماقساتى ەردەنەبااتار حۋنتايجىنىڭ وعان وچيرت تسەتسەننىڭ ەڭ اياۋلى ۇلى گالدماانىڭ قىزى انۋ ءدارى حانىشايىمدى ايتتىرۋىنان دالەلدەنەدى. مانج شۇرشىتپەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ، ساۋدا ساتتىقتىڭ جولىن اشۋ، تيبەتتەن كەلەتىن ءدىن ىقپالىن كۇشەيتۋ، رەسەيمەن ارا قاتىناستى جاقسارتۋ نيەتىندەگى سەنگەنىڭ باقتالاستارى ءوز اعالارى تسەتسەن تايج (ەردەنەبااتار حۋنتايجىنىڭ قىرعىز تەكتى ايەلىنەن تۋعان) جانە زودوۆبااتار سەكىلدىلەر بولدى. ال سەنگەنىڭ وزىنەن كەيىنگى ءىنىسى گالدان بوشيگت. سەنگەنىڭ تۇسىندا التاي تۇركىلەرى نەمەسە قۇبا قالماقتار ويرات وداعىنا ەنىپ قازاق ورداسىنا قاراي شابۋىل باستالادى. بىراق قالماقتار اراسىنداعى الاۋىزدىقتىڭ سالدارىنان 1661 جىلى جوڭعارلىقتار اراسىنان قاق ءبولىنىپ 1663 جىلى ەمىل حوشۋتتارى مەن دورۆودتەر ەدىلدەگى  تورعاۋىتتارعا قاراي كوشتى. مۇنداعى ەڭ ۇلكەن قايشىلىقتى تۋىنداتۋشى كۇش – حوشۋد تايشىلارى ابىلاي مەن وچيرت تسەتسەن تايشىنىڭ ارازدىعىنان تۋىندادى [3, 74 ب.].

ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان ابىلاي باتىر حوشۋد تايشىسى نەمەسە حوشاۋىتتىق. بايباعىس باتىردىڭ كىشى ايەلى سايحان ءچۇۇ حاتاننان تۋادى. «سارنى گەرەل» شەجىرەسىندە ابىلايدى ءوز اعاسى وچيرت تسەتسەنگە قارسى 30 جىل بويى كۇرەستى دەپ كەلتىرەدى جانە 1650 جىلدارى سار توعاي (شار توحوي) ماڭىن مەكەندەپ قىتايعا 10 مىڭ جىلقى ساۋدالادى» دەپ كەلتىرەدى.

سەنگەنىڭ ءوز داۋىرىندەگى ون نەشە جىل ۋاقىتىندا وسىنداي الماعايىپ وقيعالار توعىسى ءوتتى. ول اقىرى 1670 جىلى ءوز اعالارى زودوۆبااتاردىڭ قولىنان قازا تاپتى. سەنگەنىڭ ولگەن تۇسى مانج-ءشۇرشىتتىڭ (مۇحتار ماعاۋين چين مانجىنى  شىنماشىن، ءشۇرشىتتى كونە تۇرىكشە تابعاش دەپ تۇسىندىرەدى) بۇكىلقىتايدى قامتىعان كەزەڭىمەن وزەكتەس ەدى. ورال جوتالارىنان تىنىق مۇحيتقا دەيىنگى الىپ ايماقتىڭ تىزگىنىن ۇستاۋ ءۇشىن رەسەي  جانتالاسىپ جاتتى. وسى تۇستا گالدان بوشيگت (1670-1697) تيبەتتەگى قىزمەتتى قولدارىن ويراتقا ەگەلىك ەتۋگە جەتتى. گالدان 1644 جىلى تۋعان. ەردەنەبااتار حۋنتايجىنىڭ 6-ۇلى. جاس كەزىنەن باستاپ تيبەتتە شاكىرت. بيلىككە كەلگەن كەزىندە  25 جاستا ەدى.

سەنگە مەرت بولۋىنان بۇرىن  نەمەسە 1666-1667 جىلدارى حالحا-موڭعولعا جورىق جاسادى. بىراق، ءوز ىشكى جاعدايىن رەتتەي المادى جانە ورشىتە ءتۇستى.  ونىڭ ماقساتى دا باسقانىڭ جەرىن تارتىپ الۋ ساياساتى باسىم بولدى. 1667 جىلى التىن حان نەمەسە شولاي ءۋباشيدىڭ ەلدى مەكەنىن شاۋىپ الدى. اقىرى سەنگەنىڭ عۇمىرى ءوز اعالارى ءتسوحۇر ۋباشي مەن ونىڭ بالاسى باگابانديلەردىڭ ىمىراسىمەن ءبىتتى. ەندىگى كەزەكتە بيلىككە سەنگەنىڭ ءىنىسى گالدان كەلدى.

گالدان بيلىككە كەلىسىمەن ويراتتىڭ ىشكى جاعدايىن تۇراقتاندىرۋدى كوزدەدى. ول، ءوز اكەسىنىڭ جارعى بيشيگىنە قوسىمشا «گالدان حۋنتايجىنىڭ جولداۋ جارلىعى» اتتى قۇجات قابىلداپ وزىنەن باسقا ءۇش حاننىڭ ازداپ قۇقىعىن شەكتەۋمەن قاتار، نوياندار مەن تەكتى شونجارلاردىڭ جەر يەمدەنۋىنە ءتارتىپ ورناتتى. وسى زاڭ بويىنشا مال سالىعى، ۇلىستاردىڭ قۇزىرەتتى نوياندارعا قاراستىلىعى قاتارلى ماسەلەلەر شەشىمىن تاپتى. ەڭ كەرەمەتى – قولادان باقىر تيىن جاساپ اينالىمعا جىبەردى. مۇحتار ماعاۋين: «…گالدان جاقىن جەگجاتتارىنىڭ باسىن يگىزدى. اكەسىنىڭ ءىنىسى شوقىر ء(تسوحۇر) ۋباشىنى  بيلىكتەن تايدىردى، ويرات ۇلىسىنداعى بار بۇلىكتىڭ مۇرىندىعى بولعان ءوشىرتى-شەشەن حاننىڭ ۇلىسىن شاپتى…» [3, 75 ب.] دەدى.

بۇكىل جوڭعاردى ۋىسىنا تۇسىرگەن گالدان بوشيگت حان 1678-1679 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندى باعىندىردى. حامي، تۇرپان، قاشعاريا، جاركەنت ءوز يەلىگىنە العان ونىڭ ماقساتى بۇقار، سايرام، سامارقان ودان كەيىن فەرعانانى الۋ ەدى. ورتا ازيادا اسا كۇشتى جاۋگەرشىلىك جۇرگىزگەندىگى ءۇشىن  1678 جىلى تيبەتتىڭ بەسىنشى دالاي لاماسى وعان «بوشوگت» نەمەسە ءتاڭىر جارلىعى بويىنشا «گالداندانزان-بوشيگت حان» اتاعىن بەردى.

ال، نىعمەت مىڭجاني بۇل دەرەكتىڭ قىتاي دەرەكتەرىندە قالاي جازىلعانىن بىلايشا كەلتىرەدى. «پاتشانىڭ شۋمو ءوڭىرىن تىنىشتاندىرۋ جوباسى»-نىڭ ءى تومىندا جوڭعار حۋنتايجىلارى وزدەرىنىڭ جۋنگونىڭ قۇرامداس  بولىگى ەكەندىگىن، بۇلار بيلەگەن  تەرريتوريانىڭ چين پاتشالىعىنا تاۋەلدى يەلىك بولعاندىعىن مويىنداپ ەجەن حانعا (ەزەن حاان) ۇنەمى سالىق تولەپ جانە ماڭىزدى ساياسي اسكەري ماسەلەلەردى شەشۋدە ەجەنحاننان نۇسقاۋ سۇراپ وتىردى . مىسالى، 1675 جىلى دالاي ءۇ جوعارى بيلەۋشىسى حالدانعا «حان» اتاعىن بەرىپ «بۇشۇكتى حان» دەپ اتاعاندا، حالدان بۇل اتاقتى بەكىتىپ بەرۋدى چين ۇكىمەتىنەن سۇراپ ءوتىنىش جازدى» دەدى. ال، حان-شي پاتشالىعىنىڭ (موڭعولدار ەنحامگالان حان.) حالدانعا جىبەرگەن جارلىعىندا: «…حالداننىڭ اكەسىنىڭ الىم-سالىق  تولەپ، تارتۋ-تارالعى جولداپ، پاتشاعا ادال بولىپ كەلگەندىگىن..» اتاپ كورسەتەدى [16].  وسىعان قاراعاندا قىتاي دەرەكتەرى ەڭ كوپ سالىق تولەۋشى گالدان بوشيگت حاندى ءوز ادامى رەتىندە اسپەتتەپ «اكەلىك مەيىرىم» كورسەتىپ وتىرعاندىعىن كورۋگە بولادى.

مانج-ءشۇرشىتتىڭ حانى حان-شي (ەنحامگالان)-ءدىڭ جاقىن كومەكشىسى، ءۋازىرى فرانتسۋز اندىگەرى جەربالوننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا حاننىڭ موڭعولداردان جيناعان جىلقى تۇلىگى 32 جەردە، ارقايسىسىندا 300 قۇلىنى بار ايعىر ءۇيىر سانى 230-عا جەتتى دەدى. الايدا تيتىقتاعان ەلدىڭ قامشىلاۋى ت.س.س اسەرلەردەن گالدان بوشيگت حان 1678 جىلى وڭتۇستىك شىڭجاڭ ولكەسىن باسىپ الدى.

1681, تاۋىق جىلى قازاق پەن قالماق اراسىنداعى ەكى ءجۇز جىلدىق سوعىستىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. قازاق ورداسى ۇلكەن قاتەردىڭ الدىندا تۇردى. تاعى دا مۇحتار ماعاۋيننىڭ ماعلۇماتتارىنا جۇگىنسەك: «…عالدان-بوشۇقتى حاننىڭ ءوزى باستاعان قالماقتار جولىنداعىنىڭ ءبارىن جاپىرىپ، بۇكىل جەتىسۋدى كوكتەي ءوتىپ، شۋدان، تالاستان اسىپ ارىسقا جەتەدى.  قازاقتىڭ قالىڭ ورتاسىنداعى سايرام قامالىن قورشادى…»

قىتاي دەرەكتەرىندە 1683 جىلى گالدان بوشيگت حان مانج چين پاتشالىعىنا قارسى جورىققا اتتانعانى جونىندە دەرەكتەر تابىلىپ وتىر. گالدان بوشيگت سىرداريا  بويىنداعى كەرۋەن جولدارىن جانە  ساۋدا كەنتتەرىن باسىپ الۋ ءۇشىن بىرنەشە دۇركىن جورىق جاسادى. رەسەي ەلشىسى ي.ۆينكوۆسكي ول تۋرالى بىلاي جازادى: «تاۋىق جىلى (1681 جىلى) گالدان سايرام قامالىن قورشادى، يت جىلى (1682) ىلە وزەنىنىڭ بويىن قىستادى. دوڭىز جىلى (1683) قايتادان سايرام قالاسىنا جورىق جاساپ، جازدا سايرام قالاسىن قيراتتى». مۇحتار ماعاۋين دەرەگىنە سۇيەنسەك: «1684 جىلى جازدا گالداننىڭ ءىنىسى، ەردەنەبااتار حۋنتايجىنىڭ نەمەرەسى سىبان-راپتان سايرامدى باسىپ الىپ ، قالانى قيراتىپ، حالقىن قىرىپ جويىپ، قازاق ورداسىنىڭ ۇيىقتى جۇرتىن ويرانداپ، مىڭ سان تۇتقىن، قيساپسىز ولجامەن جوڭعارعا ورالدى».

ەردەنەبااتار حۋنتايجىنىڭ بالاسى سەنگەدەن سونومراۆدان، تساگاانراۆدان اتتى ەكى ۇل تۋدى. سونومراۆدان گالدان بوشيگت حاننىڭ قاسىندا ءجۇرىپ جاستاي قازا تابادى. تاريحتا تساگاانراۆداندى سىبان-راپتان، سۋان-راپتان دەپ اتاي بەرگەن. تسەۆەەنراۆدان سەنگە حاننىڭ ەكىنشى ۇلى. ول 1689 جىلى گالدان بوشيگت حاننان ءبولىنىپ ءوزىن جوڭعار حانى دەپ جاريالاعان تۇلعا. گالدان بوشيگت 1686 جىلى قازاقتاردى ءبىرجولا ىقتىرعاننان كەيىن تيبەتتەگى سودنومجامتس دالاي لامانىڭ القاۋىمەن 1687 جىلى ءوزىنىڭ ورداسىن حالحا-موڭعول جەرىنە كوشىرەدى. گالدان بوشيگت حان رەسەيمەن ارا قاتىناستى جاقسارتۋدى ماقسات ەتۋمەن قاتار قىتايمەن دە ساۋدا-ساتتىق بايلانىستى كۇشەيتۋدى كوزدەگەنى بايقالادى. جوڭعاريا جىل سايىن قىتايعا كوپتەگەن ەلشىلەرمەن قوسا 3000 ساۋداگەردىڭ قۇرامىندا ساۋدا كەرۋەنىن جونەلتىپ وتىردى. سوڭىنان مانج قىتايدىڭ حان-شي (ەنحامگالان) حانى ساۋدا كورەرمەندەرىنە شەك سالۋدىڭ سالدارى ويرات حانى گالدان بوشيگتىنىڭ زىعىردانىن قايناتا ءتۇستى. گالدان بوشيگت حان مانج-ءشۇرشىت ەگەلىگىنە مويىنۇسىنا باستاعان موڭعول نوياندارىن دا جاۋ سانادى. مانج-ءشۇرشىت حانى ەنحامگالان 1687 جىلى گالدان بوشيگتىعا حان اتاعىن بەرۋى – ويرات-حالحانىڭ نوياندارىنىڭ اراسىنداعى باقتالاستىقتى ورشىتە ءتۇستى[12, 182-183].

گالدان بوشيگت حان 1689 جىلى حالحا-موڭعولدى بىرىكتىرۋ ءۇشىن كۇرەسكە شىعىپ ناتيجەگە جەتە المادى. 1691 جىلى «دولنۋرىن چۋلگان» اتتى قۇرىلتاي شاقىرىلىپ حالحانىڭ كوپتەگەن اتقامىنەر نوياندارى جاۆزاندامبا ءدىنباسىنىڭ تالابىمەن مانج-ءشۇرشىتتىڭ قول استىنا ءبىرجولا ءوتتى. مانج-ءشۇرشىتتىڭ موڭعولدى يەلەنۋىنىڭ ءبىر ءتاسىلى – حاننىڭ حانشاسىن موڭعول اندىگەرلەرىنە  ايەلدىككە بەرىپ، مانج ءشۇرشىت لاۋازىمدىلارىنا موڭعول قىزدارىن قالىڭدىققا بەرۋ بولدى. بۇنىڭ ءبىر ايعاعى مانج-ءشۇرشىتتىڭ شۋن-چجي (ەەۆەەر)-ءدىڭ حاتىنى موڭعول تەگىنەن اتاستىرىلدى. مانج حانىنا كىم ساتىلىپ جارامساقتانسا، تارتۋ تارالعى، جول-جورالعى ۇسىنسا سونىڭ الشىسى وڭىنان تۇسەتىن بولدى. سونداي ساتقىنعا «ساين نوەن حان» اتاق دارەجەسىن ۇسىنىلاتىن ەدى. اتاق-ابىروي، لاۋازىم، داڭق-داقپىرت سول ساتقىندىق جاساعان پەندەگە لايىقتالدى. مانج ۇكىمەتى كەلىسىمەن كونە موڭعول اتاق دارەجەلەرىن شەكتەدى دە، چين ۆان، ءجۇن ۆان، بەيد، بەيس، تۇشەە گۇن، گۇن قاتارلىلاردى ۇكىلەپ اكىمشىلىك بيلىك جۇرگىزۋشىنىڭ مىندەتىن اتقاردى. ال، ۇكىمەتكە سيىسپاعان بوس مويىن نوياندارعا ءتورت دارەجەلى «تايجى» اتاعىن ۇسىندى.

موڭعول نوياندارىنىڭ كىمدە كىمى مانج ءشۇرشىت حانىنىڭ قىزىنا ۇيلەنسە وعان «تاۆنان» نەمەسە «ەفۇ» دەگەن اتاق ۇلىقتالدى. حان قازىناسىنان ءبولىنىپ بەرىلەتىن جالاقىنى ء(پۇنلۇۇ) مانج ۇكىمەتىنىڭ اتاق دارەجەسىنىڭ  ۇلكەنىنەن كىشىسىنە قاراي لايىقتاپ ءبىرىنشى دارەجەلى – چين-ۆانعا 2000 لان كۇمىس (1 لان كۇمىس 37,3 گرامعا تەڭ) 25 جاعالى تورعىن جالاقى ء(پۇنلۇۇ) بەرىلسە التىنشى دارەجەلى – گۇنگە 200 لان كۇمىس، 7 جاعالى تورعىن الاتىن ەدى. ۆان (ۋاڭ) اتاعى ىشىنەن چين، ءجۇن دەلىنىپ باس دارەجەلى بولدى. چين-ۆان ىشىنەن حوشوي چين-ۆان، چين-ۆان دەپ ەكىگە ءبولىندى. ءجۇن-ۆان مانج ءشۇرشىتتىڭ جوعارعى ءتورت لاۋازىمىنىڭ ەكىنشىسى رەتىندە اسپەتتەلدى.

بەيل – ءجۇن-ۆاننان كەيىنگى تەتە ورىن، بەيس – ءۇشىنشى، گۇن – ءتورتىنشى دارەجە. تايجىلەر ءۇشىن باس دارەجەلى تايجىگە 60 ءتۇتىن، ەكىنشى دارەجەلى تايجىگە 12 ءتۇتىن، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى دارەجەلى تايجىگە 4-8 ءتۇتىن «حامجلاگا» بەرىلدى. ال، تايجىگە 40-100 لان كۇمىس، 4 جاعالى تورعىن جالاقى ء(پۇنلۇۇ) بەرىلدى.

گالدان بوشيگت 1697 جىلى ناۋرىزدىڭ 13-ءى كۇنى ەلۋ ءۇش جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. گالدان بوشيگت حاننىڭ  ءولىمى تۋرالى مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ ايگىلى «قازاق تاريحى الىپپەسى» اتتى كىتابىنىڭ 81-بەتىندە: «…گالداننىڭ جەكە باسىن عانا ەمەس، ونىڭ ۇستانعان جولىن دا كىندىك يمپەرياسى بولاشاعى ءۇشىن قاتەرلى ىسكە بالاعان ەجەنحان (يۋان ە) ءالى دە قۋاتى مول قوڭتاجىعا قارسى ءتورت ءجۇز مىڭ اسكەر شىعارادى. ءۇش تاراپتان بىردەي قىسپاققا تۇسكەن،  بار جاساعىنان ايرىلعان عالدان بوشۇقتى حان 1697 جىلى ناۋرىز ايىندا ۋ ءىشىپ ءولدى…» دەدى.

«baiolke.com» سايتى