وسى، ولەڭ دەگەن نە؟ تالعام دەگەن نە؟ جاڭا ورنەك، جاڭالىق دەگەن نە؟
كۆانتتىق فيزيكانىڭ پايعامبارلارى س.ۆاينبەرگ، س.حوكينگ، «عىلىم اقىر-سوڭىندا جاراتىلىستىڭ بارلىق سىرىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الاتىن ءبىرتۇتاس، ءبىر عانا تەورياعا كەلەدى» دەگەن پىكىر ايتادى. «وسىدان كەيىن ادام شىن مانىسىندە بولمىستىڭ امىرشىسىنە اينالادى. وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ وركەنيەتتى ەشقانداي اپات كۇيرەتە المايدى». ءار سوزىنە جاۋاپ بەرەتىن ۇلى عالىمداردىڭ پىكىرى وسىلاي.
مەن دە ارماندادىم. ونەردەگى ءتۇرلى اعىمداردى، ءتۇرلى تۇسىنىكتەردى تاتۋلاستىرىپ، باسىن قوسىپ، اقىرىندا ەشكىم كۇمان كەلتىرە المايتىن، مادەنيەتتىڭ، ونەردىڭ بارلىق قۇبىلىستارىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الاتىن ءبىر عانا تەوريا جاسالسا دەپ ارماندادىم.
كوپ وقىدىم. ۇققانىم، ءار عاسىردىڭ، ءار قوعامنىڭ، ءار قابيلانىڭ ونەر، مادەنيەت جايىنداعى وزىنە عانا ءتان تۇسىنىكتەرى بولادى ەكەن. جىلجىپ ۋاقىت ءوتتى. ەسەيدىم. وسى كەزدە العاشقى ۇققانىمنىڭ بارلىعى سىرت كورىنىس ەكەنىن ءتۇسىندىم. الەم مادەنيەتىندەگى قيساپسىز اعىمدار، تۇسىنىكتەر، يدەال-اڭسارلار، جۇزدەگەن «يزمدەر» تۇپتەپ كەلگەندە ءبىر عانا مادەنيەتتىڭ، ءبىر عانا ۇلى رۋحتىڭ ءتۇرلى قالپى، قىرى، ارقانداي كورىنىسى ەكەنىنە كوزىم جەتتى.
ءسوز قۇرعاق بولماس ءۇشىن ءبىر-ەكى مىسال كەلتىرەيىن. قىتاي مادەنيەتىندە «ين» مەن «يان» دەگەن ەكى ءتۇرلى ەنەرگيانىڭ تەپە-تەڭدىگى جايىندا ايتىلادى. ورىستىڭ عالىمدارى وسى ەكى ەنەرگيانىڭ ءبىرى – كومىرقىشقىل گازى، ءبىرى – وتتەگى ەكەنىن انىقتاعان. وسى ەكى ماتەريانىڭ جاراسىمى ادامنىڭ اعزاسىن، ساناسىن، كوڭىل-كۇيىن تەپە-تەڭدىكتە ۇستايدى. ال ادامنىڭ ىشكى جاراسىمى سىرتقى دۇنيەگە اسەر ەتەدى. وسىلايشا قوعام جاراسىم تابادى. تىزبەك – عارىشتىق جاراسىمعا دەيىن جالعاسادى.
جاپونداردا «سابي» دەپ اتالاتىن ەستەتيكالىق مەكتەپ بار. قىسقاشا ايتقاندا، قاتىگەز كورىنىستەردى تاماشالاۋ داعدىسى. تەڭىزدەگى كەمەنىڭ ورتەنىپ سۋعا باتىپ بارا جاتقانى دا سۇلۋلىق. ال ءبىزدىڭ ەپوستا (مەن بۇل جەردە باتىرلار جىرى ياكي باسقا جەكەلەگەن قۇبىلىستى ايتىپ وتىرعام جوق) بۇنداي ەستەتيكادان اياق الىپ جۇرگىسىز.
دەمەك، مادەنيەتتەردىڭ اراسىنداعى قايشىلىق، تۇسىنىسپەۋشىلىك، كوپ جاعدايدا، بار بولعانى ارىپكە عانا تالاسۋدىڭ، تەرمينولوگيالىق تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ عانا كورىنىسى ەكەن. دەمەك، اقىر سوڭىندا ادامزات بالاسىن تاتۋلىققا اكەلەتىن ءبىرتۇتاس تەوريا مۇمكىن ەكەن…
بۇل تەوريا ونەردەگى، جالپى مادەنيەتتەگى ءتۇرلى ۇلتتىق مەكتەپتەردى جاقىنداستىرىپ قانا قويمايدى، بۇل تەوريا، تۇپتەپ كەلگەندە ادام اتتى قابيلانىڭ بارلىعىن ءبىر-بىرىمەن تۋىستاستىرادى. ارينە، اسىرىڭقىراپ ايتقان، الايدا اسقاق رومانتيكالىق پافوسىن الىپ تاستاساڭىز، اتالمىش تەوريانىڭ شىندىقتان اسا الشاق كەتپەيتىنىن بايقايسىز.
جاۋلىق جوق – تەك قانا ءتۇرلى راكۋرس بار. ادامدار ءبىر-بىرىنە دۇشپان ەمەس – شىندىقتى، اقيقاتتى پايىمداۋداعى ءتۇرلى تۇعىر، پوزيتسيا عانا بار. سەنىڭىز، سەنبەڭىز – سوڭعى ونەر تەوريالارى وسىلاي دەيدى.
مىنە، وسى تەوريالارعا سۇيەنە وتىرىپ ايتارىمىز: ونەر دەگەنىمىز (بۇل جەردە پوەزيا، سۋرەت، نەمەسە مۋزىكا دەپ، ءتۇرلى جانرلاردىڭ اراسىن بولمەي-اق قويايىق) – سۇلۋلىقتا ويانۋ.
باتىستىڭ ءبىر ۇلى ويشىلىنىڭ ايتقانى بار، «ەگەردە ەلدىڭ بارلىعى بىردەي ويلاسا، وندا ەشكىم ەشتەڭەنى ويلاپ جۇرگەن جوق، ەشكىمنىڭ باسىندا ەشقانداي وي جوق دەگەن ءسوز» («ەسلي ۆسە دۋمايۋت وديناكوۆو، زناچيت نيكتو نە دۋماەت») دەپ. كەڭەس زامانىندا توقتاۋسىز رەپرەسسيانىڭ كۇشىمەن ويدىڭ بارلىق دارەجەسى ءبىر عانا دەڭگەيگە كەلتىرىلدى. ناتيجەسىندە، بۇكىل قوعام ءبىر-اق ادام بولىپ شىقتى. ويىندا ەشقانداي الالىق، كۇمان، تۇيتكىل جوق جالعىز ادام. ال شىندىعىندا، بۇل باسىندا ەشقانداي وي جوق جالعىز ادام ەدى. تيىسىنشە، ەلدىڭ بارلىعى بىردەي ويلاعاندىقتان – بىردەي جازدى. بۇنى ادەبيەتتە «مونوستيل» دەيدى. ال جازۋ – ويدىڭ تىكەلەي كورىنىسى بولعاندىقتان، تۇپتەپ كەلگەندە ەشكىم ەشتەڭە جازعان جوق دەسە دە بولعانداي. ارينە، توننالاعان قاعاز، كەسپەك-كەسپەك سيا جۇمسالدى. الايدا، قوعامدا ەشقانداي وي قوزعالىسى بولماعاننان كەيىن بۇنداي جازۋدىڭ بارى دا، جوعى دا – ءبىر ەسەپ.
سونىمەن، بۇكىل قوعام وياۋ ءجۇرىپ ۇيقىدا. مىنە، وسىنداي كەزدە، تىلسىم ۇيقىدا جاتقان ادامزاتتان ءبىر ادام ويانادى. ول ادام قوعامداعى ەركىندىك دەگەننىڭ، شىندىعىندا كىسەن ەكەنىن، ادامنىڭ ەزگىدە وتىرعانىن، اسپاننىڭ كوك ەمەس – سۇر ەكەنىن، قىسقاسى، دۇنيەدەگى بار شىندىقتى كىرەۋكەسىز، بوياماسىز كورەدى. مىنە، وسى ادامدى اقىن دەڭىز.
ونەر دەگەن، «سۇلۋلىقتا ويانۋ بولسا»، ازاپ پەن كىسەن، سۇر اسپاندا نە سۇلۋلىق بار دەرسىز. بۇعان ايتارىمىز، ازاپتاعى ادامنىڭ قايعىسىنا ءيىلۋ – ونەردىڭ ءبىر مىنەزى، سۇلۋلىقتىڭ ءبىر پاراسى بولىپ تابىلادى.
قوعامدى باسىپ جاتقان ۇيقىدان ويانۋ – جاڭا تىلدە، جاڭا تىلدىك شىندىقتا ويانۋ دەگەن ءسوز. ۇمىتپاسام، يوسيف برودسكيدىڭ «پروسنۋتسيا ۆ يازىكە»، ياعني «تىلدە ويانۋ» دەگەن تەرمينى بار. مىنە، وسى كۇنى كەيبىر جاس قالامگەرلەردىڭ جاساپ جۇرگەن تىلدىك ەكسپەريمەنتتەرىنىڭ ءمان-ماعىناسى، قىسقاشالاپ ايتقاندا – وسى.
الايدا، بۇل جەردە دە ارنايى ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتەتىن ءبىر جايت بار. بۇل گرافومانياعا قاتىستى تۇسىندىرمە. تەرميننىڭ سەمانتيكاسى: «گرافو» نەمەسە «گرافيكا» – «جازۋ»، «مانيا» – «اۋىرۋ». ياعني، «جازۋدىڭ اۋرۋى» «جازباسا وتىرا المايتىن سىرقات». «گرافومان – ادەبيەتكە ەڭ ادال ادام» دەگەن افوريزم بار. گرافومان ەشقاشان جازعان دۇنيەلەرىنە قالاماقى سۇرامايدى. اقىسىز-پۇلسىز جازادى. ادەبيەتتىڭ وركەندەۋى توقتاپ قالسا دا گرافوماننىڭ جازۋى توقتامايدى.
ادەبيەتتە، ءبىر جازۋ ادىسىنەن باسقا ءبىر ادىسكە اۋىساتىن، «يزم»-نەن، «يزم»-گە كوشەتىن كەزەڭگە ءتان داعدارىس، توقىراۋ گرافومانياعا جات. گرافومان كۇيزەلىستىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى جانە ەڭ كەرەمەتى – گرافومانيادا دا ءوسۋ، جەتىلۋ بار. «شەبەرلىكتىڭ» شىڭدالۋى بار. بىراق، جوعارىدا ايتىلعان افوريزم – جەتىپ ايتقان ءسوز ەمەس. سەبەبى، گرافومان، ادەبيەتكە ەمەس – جازۋعا عانا ادال. ال جازۋ مەن ادەبيەت ءبىر-بىرىنە تەڭ كەلە بەرمەيدى.
ول ءۇشىن جازۋ پروتسەسىنىڭ ءوزى عانا، قالامنىڭ استىنان قيقى-جيقى ارىپتەردىڭ پايدا بولۋى عانا قىزىق، قىمبات. ول ءۇشىن ءارىپتىڭ پايدا بولۋى – جاراتىلىستىڭ باستالۋىمەن بىردەي قۇبىلىس. ارينە، گرافومانيا ادام تابيعاتىنان تىس تۇرعان كەزدەيسوق نارسە ەمەس. سيوماتيكا عىلىمىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ادام ءوز ومىرىندە ادامزاتتىڭ جاراتىلۋى مەن ودان كەيىنگى ءوسىپ-وركەندەۋ تاريحىن قايتالايدى.
ياعني، ادامزاتتىڭ جۇزدەگەن مىڭ، نەمەسە ميلليونداعان جىلدىق تاريحىن جەكە ادام، ءبىر ءومىر، ءبىر تاعدىر بارىسىندا «جىلدام» قايتالاپ، «جىلدام» كەشىپ شىعادى. كوزىڭىزگە ەلەستەتىڭىز. جاحيليەتتەن ارى، تاس داۋىرىنەن دە ارى وتە كونە زامان. وسى ىقىلىمدا جاتقان زاماننىڭ ءبىر جابايى ادامى قولىنا تاياق الىپ سازداۋىتقا ءبىر سىزىق نەمەسە ءوزىنىڭ دەڭگەيىنە ساي ءبىر تاڭبا سالدى. سالدى دا قولىنان شىققان سۋرەتكە قايران قالىپ، تۇرىپ قالدى. وسى تاڭدانىس، گەننەن گەنگە ءوتىپ بۇگىنگى ءبىر ادامنىڭ بويىنان تەپسىنىپ شىقتى دەيىك. سول ادامدى گرافومان دەڭىز.
1984 – 1987 جىلدار ارالىعىندا «جازۋشى» باسپاسىندا قىزمەت ەتتىم. وسىنداي گرافومانداردىڭ، جازۋدىڭ ايىقپاس دەرتىنە ۇشىراعانداردىڭ تالايى الدىمىزدان ءوتتى. كوبى قاريالار. ەسەيمەگەن كۇيى قارتايعان، بالالىقتا قالىپ قويعان وسى قاريالاردىڭ تالايىنىڭ «كىتابىن» شىعاردىق. كىتاپ وندىرىسكە كەتەردىڭ الدىندا رەداكتسيالىق كەڭەس بولادى. وسى كەڭەستەردە ساليقالى رەداكتوردىڭ پوزاسىندا وتىرىپ، اتالعان شاتپىراقتاردى ساليقالى «تالداعان» قانداي قيىن دەسەڭىزشى. امال جوق، سويلەيسىڭ، «پىكىر» ايتاسىڭ، وگىزدىڭ تەرىسىمەن قاپتاپ «كىتابىن» شىعارىپ بەرەسىڭ. وتكەن «ادەبيەت تاريحىنىڭ» ءبىر كورىنىسى. ۇمىتىلمايدى ەكەن.
ادەبيەتتىڭ ەمەس، ءارىپتىڭ دەرتىن ايتامىز دەپ ءسال قيىس كەتكەن ەكەنبىز. ەندى الدىڭعى تاقىرىپقا قايتىپ كەلەيىك.
سونىمەن، سۇلۋلىقتا، سول سۇلۋلىقتى تاڭبالاپ جەتكىزەتىن جاڭا گرامماتيكا، جاڭا سينتاكسيس، جاڭا تىلدىك شىندىقتا ويانۋ دەدىك. بۇل جەردە تاعى دا ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە – شىن سۋرەتكەرلىك پەن گرافومانيانىڭ اراسىندا قىلىشپەن شاپقانداي شەكارا جوق. مەن بۇنى ونەردەن ماعلۇماتى بار ادام رەتىندە، كەرەك دەسەڭىز، قولىمدى قۇرانعا قويىپ ايتا الام. شىن سۋرەتكەرلىك پەن گرافومانيانىڭ اراسىندا ونداعان دەمەيىن، جۇزدەگەن تالانت دارەجەلەرى بار. سول سەبەپتى سانالى ادامنىڭ بارلىعى جازۋعا قۇقىقتى. ويتكەنى، سانالى، اقىلدى ادام ءوزىنىڭ تالانت دارەجەسىنىڭ جازۋعا جەتكىلىكتى، يا جەتكىلىكسىز ەكەنىن شامالاي الادى. ونەردىڭ ەكولوگياسى بار ەكەنىن مويىنداساق، وندا ول توپىراقتى الىپ اعاشتار مەن بۇتالار عانا ەمەس، جەردى قاپتاي جاپقان شوپتەسىننىڭ بار ەكەنىن دە مويىنداۋىمىز كەرەك. كەلىسسەڭىز دە، كەلىسپەسەڭىز دە، مادەنيەتتىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ جالعىز عانا شارتى – وسى. جامان، جاقسىنىڭ جاقسى ەكەنىن پارىقتاپ ءبىلۋ ءۇشىن بولسا دا كەرەك.
اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ ايتقان ءسوزى بار، «وسى جۇرگەندەردىڭ بارلىعى اقىن، بارلىعى مۋزىكانت. تەك سونى وزدەرى ۇمىتىپ كەتكەن» دەپ. ۇلى ۇستازىمنىڭ ءسوزىن «ءارتۇرلى دارەجەدەگى اقىن نەمەسە مۋزىكانت» دەپ تولىقتىرايىن.
جانىڭدا ءبىر ادام جۇرەدى. قاراپايىم، ءتىپتى، قارابايىر دەيىك. ونىڭ قارابايىر ەكەنىنە كوزىڭ ابدەن ۇيرەنگەن، ودان ەندى ەشتەڭە شىقپايتىنىنا نىق سەنگەنسىڭ. كۇندەردىڭ كۇنىندە نادان دەپ ۇكىمىن شىعارىپ قويعان سول ادام سەن بىلمەيتىن مۇلدەم جاڭا قىرىنان اشىلادى. سول، سەن ءۇشىن بەيتانىس قىرىندا، ول – ناعىز اقىن ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى. بۇل سەنىڭ ادامدىعىڭا سىن مىسال. ەگەردە ادام بولساڭ، جانىڭدا جۇرگەن سول پەندەگە دەگەن كوزقاراسىڭ وزگەرەدى، ونى باۋىرىڭا تارتاسىڭ، قۇرمەتتەيسىڭ. ال ءجاسوسپىرىم كەزىڭدەگى ومىرلىك سەرتىڭدە قالعان، جۇرەگىڭ قارا تاستاي قاتقان بىرەۋ بولساڭ، وندا، «ومىردە نە بولمايدى» دەپ بۇرىلىپ جۇرە بەرەسىڭ.
وسى ەكەۋىنەن، مەن، الدىڭعىسىن، وزگەرە بىلەتىن، قوعامعا لايىقتالا بىلەتىن الدىڭعى ادامدى قۇرمەتتەيمىن.
باتىستا وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگى شاماسىندا ورىستەگەن پوستمودەرنيزم دەگەن مادەني قۇبىلىس بولعان. انىعىن ايتساق، بۇل، سۋرەتكەرلىكتەن گورى قابىلداۋشىلىققا، تۇتىنۋشىلىققا تامان جاقىن تۇرعان، وقۋدىڭ، تىڭداۋدىڭ، تاماشالاۋدىڭ كىلتيپاندارىن كوبىرەك تۇسىندىرەتىن ءىلىم. قىسقاشا قىلىپ ايتساق، تومەندەگىدەي بولادى. جەر بەتىندە، بولمىستا، اياقتالعان شىعارما جوق. قانداي دا بولماسىن شىعارما (ساۋلەت، مۋزىكا، ادەبيەت، ت.ت.ت. ۇلگىساى بولسىن، ايىرماسى جوق) قابىلداۋشىنىڭ ساناسىندا عانا ءوزىنىڭ اقىرعى فورماسىنا ەنەدى، اقىرعى مازمۇنعا جەتەدى، سول جەردە اياقتالادى. ياعني، وقىرمانسىز، تىڭداۋشىسىز، تاماشالاۋشىسىز، جيناقتاپ ايتساق، قابىلداۋشىسىز كوركەم شىعارما جوق. قانشا وقىرمان بار، سونشا اباي بار («اركىمنىڭ ءوز ابايى بار» دەپتى عوي بىرەۋ). ياعني، بۇل جەردە ادەبيەتتى عانا ءسوز ەتسەك، جازۋشىمەن شىعارماشىلىق بىرلەستىكتە بولعاندىقتان، شىعارمانى، كوركەم فورماسىن كۇرمەپ، سوڭعى، اقىرعى قالىپقا كەلتىرەتىندىكتەن وقىرمان ەندى ءوزى دە اۆتوردىڭ دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى. دەمەك، وقىرمان جوق – سانسىز اۆتورلار عانا بار. دەمەك، ەلدىڭ بارلىعى – اۆتور.
قانداي دا بولماسىن شىعارما، ەگەردە ول جاڭاشىل بولسا – قاشاندا ينتەللەكتۋالدىق پروۆوكاتسيا. شىعارماداعى جاڭا تۇيسىك، جاڭا ويدىڭ اسەرىنەن قوعامدا ينتەللەكتۋالدىق داۋىل باستالادى. وسىلايشا، قوعام تۇلەپ، جاڭارىپ، جاسارىپ وتىرادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە سۋرەتكەردىڭ مىندەتى اۋىر. سەبەبى، قانداي دا بولماسىن كوركەم وي الەۋمەت ساناسىن سانسىز رەت شارلاپ ءوتىپ، قۋاتىن تاۋىسقاننان كەيىن ونىڭ عۇمىرى اياقتالادى. وسىدان كەيىن الەۋمەتتە، وسى، ەسكىرگەن ويعا قارسى يممۋنيتەت پايدا بولادى. كۇندە ايتىلعان، وزگەرمەي كۇندە قايتالانىپ وتىرعان ويعا ادامنىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتەدى، سەلت ەتپەيتىن بولادى. وي-سانا ەسكى، زامان ەسكى.
قانداي دا بولماسىن وي، ءۇش كەزەڭنەن وتەدى. العاشىندا وت شاشىپ الاۋلاپ تۇرعان كەزىندە ول وي كۇپىر بولىپ سانالادى (كۇپىرلىك كەزەڭ). سودان سوڭ جاڭا وي قوعامدىق سانامەن جاراسىم تابادى. بۇل ونىڭ قوعام تاراپىنان مويىندالعان داڭقتى كەزەڭى (ۇلى يدەيالىق كەزەڭ). ەڭ سوڭىندا ەسكىرىپ، ارتىنان جەتكەن كەلەسى لەك جاڭا ويدىڭ جولىنا كەس-كەستەپ تۇرىپ، قوعام ومىرىنە، مادەنيەتتىڭ وركەندەۋىنە كەدەرگى كەلتىرە باستاعان كەز (ولگەن، كەرتارتپالىق كەزەڭ).
ونەر ءتىلىنىڭ ەسكىرگەندىگى وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنىڭ ورتاسىنا تامان پايىمدالا باستادى. 1979 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازپي-ڭ جاراتىلىستانۋ-گەوگرافيا فاكۋلتەتىندە قازاق جازۋشىلارىمەن بولعان ايگىلى كەزدەسۋدە ءبىر ستۋدەنت اسقار سۇلەيمەنوۆكە، – اعا، ءسىز، ونەردىڭ، ادەبيەتتىڭ ءتىلى ەسكىردى دەگەندى قانداي ماعىنادا ايتىپ وتىرسىز، وسىنى ءتۇسىندىرىڭىزشى، – دەپ ساۋال تاستاعان.
سوندا اسەكەڭ، ادەتىنشە باسىن ءسال كەگجيتىڭكىرەپ از-ماز ويلانىپ بىلاي دەگەن ەدى: – مىسالى، مەن، نەمەسە ءابىش كەكىلباەۆ، نەمەسە باسقا ءبىر جازۋشى كونە تۇركى تىلىندە جازساق، قالاي بولار ەدى؟ «مەن، تاڭرىتەك، تاڭىرىدە ولمىش بىلگە، ءتاڭرى القاپ قاعان ولۇرتىم» دەسەم، تۇسىنەر مە ەدىڭىز؟
وتىرعان جۇرت كۇلگەن.
– ارينە، تۇسىنبەيسىز، – دەدى اسەكەڭ، – البەتتە، پروفەسسور تومانوۆ تۇسىنەر ەدى. الايدا، بۇل ونىڭ ماماندىعى. ال ءسىز تۇسىنبەيسىز. سەبەبى، كونە تۇركى ءتىلى باياعىدا ءتۇرلى تۇركى تىلدەرىنە اينالعان. عالىمدار عانا بىلەتىن، وقي الاتىن جادىگەر. الشاق بولسا دا، وسى مىسال مەنىڭ الدىڭعى ويىما دالەل بولا الادى. قازىر قوعامدىق وي قوزعالىسسىز تۇر، سەبەبى، ءتىل ەسكىرگەن. مەن بۇل جەردە قازاقتىڭ بايىرعى ءتىلى ەسكىردى دەپ تۇرعام جوق. مەن بەينەلەۋدىڭ ءتىلى ەسكىردى دەپ تۇرمىن. سەبەبى بەينەلەۋدىڭ ەنشىسىنە اينالعاندا قانداي دا بولماسىن ءسوز ءوزىنىڭ سوزدىكتەگى ماعىناسىنان كەتەدى.
كەشكە قاراي تولەگەن اعانىڭ ۇيىندە سىرتقا ءسوز شىعارمايتىن شاعىن ورتادا وتىرعانىمىزدا اسقار اعا الدىڭعى ويىن تياناقتاعان. – كوپ ادام تۇسىنبەۋى مۇمكىن، بىراق، قازىرگى بەينەلەۋدىڭ ءتىلى – ول كەڭسەنىڭ، ءبىزدىڭ كەڭەستىك كەڭسەنىڭ تىلىنەن تامىر تارتقان ءتىل، – دەگەن سيگارەتىن بۇرقىراتىپ وتىرىپ. كەي ءسوزدى ورىسشا ۇستەپ ايتاتىن ادەتى بار ەدى.
– ناش يزوبرازيتەلنىي يازىك – ەتو پرويزۆودنايا وت كانتسەليارسكوگو يازىكا، – دەگەن نىعارلاپ (ياعني، «ءبىزدىڭ بەينەلەۋ ءتىلىمىز كەڭسەنىڭ تىلىنەن ءبولىنىپ شىققان ءتىل» دەگەن ءسوز).
اسقار اعانىڭ ءتول شاكىرتى بولماسا دا، رۋحاني شاكىرتى ديدار امانتاي 90-شى جىلداردىڭ ورتاسىندا وسى ويدى ءباسپاسوز بەتىندە ايتىپ قالعان. اسقار اعا ازۋلى ادام ەدى. الدەكىمنىڭ ول كىسىمەن ءالى جەتىپ ءسوز تالاستىرعانىن كورمەپپىز. ال جاس جازۋشى ديدارعا، ۇرىنۋعا قارا تاپپاي وتىرعاندار لاپ قويعان. ول 90-شى جىلدار ەدى. ال قازىر 21-ءشى عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگى. اتالعان يدەيا قوعامدا باياعىدا ورنىققان. بەينەلەۋ ءتىلىنىڭ ەسكىرگەندىگىن ەلدىڭ بارلىعى مويىنداپ بولعان.
ويانۋدىڭ ءوزى پالەنباي ءتۇرلى. كەيدە باياعىدا جەر بەتىنەن كوشكەن ءبىر ادام جاڭا ساپادا قايتا ويانۋى مۇمكىن. ابايدىڭ ولەڭ ورنەگىن بايىپتاي زەردەلەگەن ادام بۇقار جىراۋدىڭ قايتا تىرىلگەنىن بىردەن اجىراتادى. قول جەتكەن جەردەگى باتىس پەن شىعىستىڭ مادەنيەتىن مۇمكىن بولعانشا تولىق مەڭگەرگەن بۇقار.
ناعىز اقىن شىن ويانادى. بىراق، وسى ويانعانداردىڭ ىشىندە دە نەشەتۇردى دارەجە بولۋى مۇمكىن. بىرەۋ عۇمىرىنىڭ سوڭىندا عانا ويانا باستايدى. جازعان دۇنيەلەرىن وقىپ وتىرىپ، شىركىن،وسىنىڭ ءبارىن جاس كەزىندە بىلسە عوي دەپ كۇيزەلەسىڭ. بىرەۋ شالا-شارپى ويانادى. وسى ۇيقىلى-وياۋ كۇيىندە شىعارماشىلىعىن اياقتاپ ومىردەن وتەدى. ەندى بىرەۋ بولادى. وتىرىك ويانادى. ويانعانداردىڭ جانىندا ءجۇرىپ ۇيرەنگەنى. ونداي ادام ويانعانسىپ، جورتا ۇيىقتاماعانسىپ وتىرادى. شىندىعىندا ول – قالىڭ ۇيقىدا. ايتقاندارىنىڭ بارلىعى – ۇيقىسىراپ جاتىپ ايتقان نارسەلەر.
مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، ويانۋ، جانە ۇيقىدا جاتقان باسقالاردى وياتۋ، وسىنداي، ادام ايتقىسىز قيىن ءىس. ەسكى سوزگە، كەرتارتپا ويعا قۇرىلعان كىتاپ – ۇيقىڭدى ۇزارتا تۇسەتىن مىلقاۋ كىتاپ. ال جاڭا سوزگە قۇرىلعان جاڭا كىتاپ، ول، بەس ۋاقىت مۇنارادان ازان شاقىرىپ ايقايلاپ، مۇسىلمان اۋلەتىنىڭ يمانىنا ۇيقى بەرمەيتىن ءمۇازىن سياقتى. ۇياتىڭدى ورتەپ، دۇنيەدە بۇدان سانالى ادامي ءومىردىڭ بار ەكەنىن ايتىپ مازا بەرمەيتىن كىتاپ. «بەينەلەۋدىڭ ءتىلى ەسكىردى» دەگەندە، مەنىڭ ۇلى ۇستازىم اسقار سۇلەيمەنوۆ وسىنى ايتقىسى كەلگەن.
بۇگىنگى كىتاپ ساۋداسى
كەزىندە مۇمكىن بولعانىنشا الەم ادەبيەتىن قاداعالاپ وتىرۋشى ەدىك. بۇل جەردە ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جايت بار. مەن، زامانىندا شەت تىلدەردى مەڭگەرە الماعان قازاق جازۋشىلارىنىڭ اۋلەتىنەنمىن. باتىستىڭ، شىعىستىڭ كلاسسيكاسىن تۇپنۇسقادان وقي المادىق، ءتىل بىلمەگەندىكتەن. الايدا، كەم-كەتىگىمىزدى ورىسشا وقىپ تولتىردىق، سەبەبى، ورىس مادەنيەتى الەمدەگى ۇيرەنۋگە، يگەرۋگە تاتيتىننىڭ بارلىعىن قاداعالاپ، ۇيرەنىپ، يگەرىپ وتىراتىن سەرگەك مادەنيەت. سول سەبەپتى ءبىز الەم مادەنيەتىنىڭ باستى قۇبىلىستارىن ورىسشا وقىپ تانىدىق.
ۇلى مادەنيەت قانداي دا بولماسىن الەۋمەتتىك فورماتسيانى ءوزىنىڭ پايداسىنا اسىرادى. ورىس مادەنيەتى، ادەبيەتى سوتسياليزم كەزىندە دە الدىڭعى قاتارلى مادەنيەت بولدى، ادەبيەت بولدى، ەلەۋلى كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان. ال سوتسياليستىك جۇيە كۇيرەپ جاڭا الەۋمەتتىك قۇرىلىمعا كوشكەننەن كەيىن، تاعى دا بيىككە شىقتى. ءبىز بۇل جەردە رەسەيدەگى كىتاپ ءوندىرىسىن عانا ايتىپ وتىرمىز. رەسەيدىڭ كىتاپ ساۋداسى جۇيەسىنەن ارتىلىپ قالعان، بىزگە، قازاقستانعا اكەلىنىپ، ساتىلىپ جاتقان قيقىم-سيقىمىنىڭ ءوزى ۇشان-تەڭىز ادەبيەت. بۇگىنگى رەسەيدىڭ اۋدارما مەكتەبى – الەمدەگى ەڭ ءىرى مەكتەپ. ەستۋىمىزشە الەمدەگى ءبىر دە ءبىر ەل ورىستارداي اۋدارمايدى ەكەن. وسىنشاما كوپ اۋدارمايدى ەكەن. ارينە، وسىنشاما ۋاقىت «تەمىر پەردەنىڭ» بەر جاعىندا، الەمدىك ادەبي، مادەني پروتسەستەن قالىس قالىپ كەلگەن ەلدىڭ سۋسىنىن قاندىرۋ ءۇشىن كوپ اۋدارۋ كەرەك. مىنە، ورىس اۋدارماسىنىڭ قايتادان بەلەڭ الۋىنىڭ سەبەبى وسى. الايدا، بۇل جەردە ەندى ءبىر پروبلەما بوي كوتەرەدى. ورىس اۋدارما مەكتەبى شەتەلدىڭ كلاسسيكاسىمەن قاتار جانرلىق ادەبيەتتى دە كوپ ءتارجىمالاي باستادى. ناتيجەسىندە، جاقسىسى بار، جامانى بار – شەتەلدىڭ ادەبيەتى رەسەيگە تەڭىز بولىپ اقتارىلدى. بۇرىندارى «وڭاي» ەدى، سەبەبى ماسكەۋدە وتىرعان ادەبيەت يەلەرى كەڭەس ادامى نەنى وقۋ كەرەك، نەنى وقىماۋ كەرەك – بارلىعىن سولار شەشەتىن. سول سەبەپتى بۇكىل الەم ادەبيەتى «ۆسەميرنايا ليتەراتۋرا» («الەم ادەبيەتى») دەپ اتالاتىن 300 تومدىق سەرياعا سىيىپ كەتتى. ارينە، سەريانىڭ نەگىزىن قالاعان ماكسيم گوركي الەمدىك ادەبيەتتىڭ جارشىسى، وتە ءبىلىمدى، وقىمىستى ادام بولعان. اتالمىش سەريا شىنىندا دا الەمدەگى ەڭ ەلەۋلى ادەبي قۇبىلىستاردى بويىنا سىڭىرگەن توپتاما ەدى. الايدا، ۇلاڭعايىر الەمدىك ادەبيەت 300 تومدىق سەرياعا سىيمايتىندىعى اقيقات. بۇنىڭ سىرتىندا ءبىزدىڭ يدەولوگيامىزعا جاققان شەتەلدىڭ «باقىتتى» اقىن-جازۋشىلارى بولدى. ولاردى توم-توم قىلىپ شىعاراتىن. ال جاقپاعاندارى سىرت قالاتىن. مىسالى، ءبىز، جاپوننىڭ كلاسسيك جازۋشىسى يۋكيو ميسيمانى كەشە عانا بىلدىك. بەلگىلى قالامگەر ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ قىزى شۇعا، كوزى اشىق، وقىمىستى، ءبىلىمدى ادام. قازاق ينتەللەكتۋالدارىن ماسكەۋدىڭ تراديتسيوناليستەرىمەن (داستۇرشىلدەرىمەن) تانىس قىلعان وسى شۇعا ەدى. يۋكيو ميسيمانىڭ «التىن ساراي» («زولوتوي حرام») رومانىن 90-شى جىلداردىڭ باسىندا الماتىعا العاش الىپ كەلگەن دە وسى شۇعا بولاتىن (بۇل كەزدە الماتىدا جاڭا تۇرپاتتاعى كىتاپ ساۋداسى ەندى عانا قالىپتاسىپ جاتقان، سول سەبەپتى اتالعان جاپون كلاسسيگىنىڭ الماتىدا اتى دا، زاتى دا جوق بولاتىن، ول كەزدە جاقسى كىتاپتى جولى ءتۇسىپ ماسكەۋگە بارعان ادامدار ارقىلى الدىراتىنبىز). ياعني، قاراپايىمداپ ايتاتىن بولساق، كەڭەس زامانىنداعى ءبىزدىڭ بىلىمدىلىگىمىزدىڭ، ەرۋديتسيامىزدىڭ جارىمىنان استامى – يدەولوگيالىق بىلىمدىلىك، يدەولوگيالىق ەرۋديتسيا ەدى.
ەندى سيستەمانىڭ كۇيرەۋىمەن بىرگە جاڭا قۇبىلىس ورىستەپ وتىر. ورىس اۋدارماشىلارى، كوبى قازىرگى الپاۋىت باسپالارمەن شارتقا وتىرعاندار، ەندى «تەز وقىلاتىن»، «تەز سىڭىرىلەتىن» توبىرلىق ادەبيەتتى دە كوپتەپ اۋدارا باستادى. ناتيجەسىندە قازىرگى تاجىريبەسىز وقىرمان وسى ءنوپىر ادەبي ءونىمنىڭ ورتاسىندا، باعىت-باعداردان ايرىلىپ قالقيىپ تۇر. بۇرىنعى تسەنزور، يدەولوگيانىڭ قىزمەتشىسى بولسا دا تالعامى بار ءبىلىمدى ادام بولىپ كەلۋشى ەدى. ول تسەنزور ەندى جوق. ەندى ادەبي اعىمدا كىم ءجون-جوبا كورسەتپەك؟ وسى جەردە، ادەبيەتتەگى ءجون-جوبانى بىلەتىن ادام – سىنشى ەمەس پە، ءبىزدىڭ سىنشىلارىمىز قايدا، دەگەن ساۋال بوي كوتەرەدى. البەتتە، كەڭەس زامانىنداعى سىن تاقىرىبى – وتە كۇردەلى تاقىرىپ. كەڭەستىك ادەبي سىننىڭ جايىن ارنايى، كەشەندى ۇلكەن زەرتتەۋلەر ارقىلى عانا تۇسىندىرۋگە بولادى. بولاشاقتا ءبىزدىڭ جاس وقىمىستىلارىمىز بۇل كەم-كەتىگىمىزدى تولتىرار دەپ ويلايمىز. ءبىز بۇل جەردە كەڭەستىك ادەبي سىننىڭ جالپى سۇلباسى، ءبىتىمى، تابيعاتى جايىندا ءۇستىرت قانا ماعلۇمات بەرۋدى ءجون كوردىك.
بۇرىنعى سىن
ەگەردە قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى پاتشالىق رەسەيدەگى ادەبي احۋال مەن توڭكەرىستەن كەيىنگى كەڭەس وداعىنداعى ادەبيەت جايىن سالىستىرساڭىز، پاتشالىق رەسەيدە بوستاندىقتىڭ الدەقايدا كوبىرەك بولعانىن بايقار ەدىڭىز. پاتشالىق رەسەيدە م.لەرمونتوۆ «قوش بول بەتى جۋىلماعان قوجالاق روسسيا، قۇلدار مەن قوجايىنداردىڭ ەلى» («پروششاي نەمىتايا روسسيا، سترانا رابوۆ، سترانا گوسپود») دەپ جازعان. «پاتشالاردىڭ ءتاجى دومالاپ جەرگە تۇسەتىن سول قارالى جىل كەلەدى ءالى» («پريدەت توت گود، روسسي چەرنىي گود، كوگدا تسارەي كورونا ۋپادەت») دەپ جازعان. سىنشىل رەاليستىك باعىتتاعى دەموكراتياشىل ادەبيەت رەسەي يمپەرياسىنىڭ بارلىق مەرەزدەرىن اياۋسىز اشىپ كورسەتىپ وتىرعان. سول كەزدەگى ورىس قوعامىن گوگولدەي مازاق قىلعان جازۋشى جوق شىعار. «ءولى جاندارداعى» كاريكاتۋرالىق بەينەلەر ورىس قوعامىندا ءالى دە اكتۋالدى. دوستوەۆسكي مەن چەحوۆ، بىرەۋى گروتەسكتىك، بىرەۋى بيازى مانەردە ورىس مىنەزىنىڭ ەڭ تۇڭعيىق، تۇنەك سىرلارىن اشىپ، اقتارىپ بەردى. بۇنداي سىنشىلدىق، بۇنداي ادەبيەت، سوۆەت قوعامىندا مۇمكىن بە ەدى؟ ارينە، مۇمكىن ەمەس.
كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا كەڭەس قوعامىندا و باستا-اق الەۋمەتتىك پىكىر ەسكەرىلمەگەن ەكەن. فەۆرال رەۆوليۋتسياسى باستالىپ، لەنين رەسەيگە قايتايىن دەپ تۇرعاندا گەرمانيانىڭ اسكەري ۇكىمەتىنەن باتىس مايداندى كۇيرەتۋ، ورىس يمپەرياسىن قۇلاتۋ جونىندە ەگجەي-تەگجەيلى نۇسقاۋ الادى. سول جەردە پرولەتاريات كوسەمى ءوزىنىڭ نەمىس قوجايىندارىنا «بارا سالا ەڭ الدىمەن الەۋمەتتىك پىكىردى جويامىن. رەسەيدە ونداي نارسە اتىمەن بولمايدى» دەپ ۋادە بەرەدى.
لەنين ايتقانىن ورىنداپ ۋادەسىندە تۇردى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ قوعام، ءبىزدىڭ ءوزىمىز وسىنداي بولىپ قالىپتاستىق.
كەيبىر مادەنيەتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە ساياسي رەجيمنىڭ قاتالدىعى ادەبيەت، تەاتر مەن كينونىڭ وركەندەۋىنىڭ باستى سەبەبى بولىپ تابىلادى. بىردە اسقار اعامىزعا ءبىر جاس ادەبيەتشى وسى تاقىلەتتەس سۇراق قويعان. سوندا اسەكەڭ از-ماز ويلانىپ بارىپ، «ولاي بولسا – نە پروبلەما بار؟ ەزگىنى كۇشەيتسە بولدى، ونەر ءوز-وزىنەن جەتىلە بەرەدى. الايدا، مەنىڭ ويىمشا، ءتىپتى سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە سول سيستەمامەن، سول ساياسي رەجيممەنەن تىرەسەتىن تالانتتى ادامدار بولۋ كەرەك. قاتال ساياسات مەحانيكالىق تۇردە ونەردى تۋدىرا المايدى» دەگەنى بار ەدى. ۆلاديمير ۆوينوۆيچكە ءبىر سۇحبات كەزىندە وسىنداي سۇراق قويىلادى. سوندا ايگىلى ديسسيدەنت بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «قاتالدىق، بولعاننىڭ وزىندە اقىلعا سىيمايتىنداي بولماۋ كەرەك. بەلگىلى دارەجەدە بوستاندىققا جول بەرىلۋى كەرەك. نيكولاي ءى-ءشى پاتشانىڭ كەزىندەگى قاتال دەگەن ساياسي احۋالدىڭ وزىندە پۋشكين، لەرمونتوۆ، گوگول، دوستوەۆسكي، چەحوۆ سياقتى جازۋشىلار حالىققا ءوزىنىڭ نەگىزگى ويىن جەتكىزە الدى. ياعني، پاتشا ۇكىمەتى ءوزىنىڭ ساياسي جاۋلارىن، تەرروريستەردى اياۋسىز جازالاعانىمەن، ونەرگە كەلگەندە تولەرانتتى بولدى. ستاليندىك بيلىكتىڭ ونەرگە دەگەن قاتالدىعى شامادان تىس، اياۋسىز ەدى. سول سەبەپتى تيراننىڭ ء(ستاليننىڭ) ءولىمىنىڭ قارساڭىندا بىزدە ادەبيەت تە، تەاتر دا، كينو دا جوق ەدى. ونەر، ستاليننەن كەيىنگى «جىلىمىق» كەزىندە بارىپ ءوزىنىڭ تۇنەك ۇيقىسىنان وياندى. بىراق، وكىنىشكە وراي، بۇل، شالا-شارپى «ويانۋ» ەدى. نەگە بۇلاي بولعانىن، مەن قازىر ءتۇسىندىرىپ ايتىپ بەرە المايمىن. مەنىڭ ويىمشا، قانداي دا بولماسىن جازۋشى، ەگەردە ول از دا بولسا شىندىقتى ايتۋعا نيەتتەنگەن ادام بولسا، ءوز زامانىنىڭ تىرشىلىگىنەن كوپتەگەن كەمشىلىك، ءمىن تابادى. ال بۇل، ءومىر شىندىعىن قاعاز بەتىندە ەمەس، قالاعانىنشا قولدان جاساپ وتىرعان امىرشىلەرگە ۇنامايدى».
وسى جوعارىدا ايتىلعان جىلىمىققا دەيىنگى ادەبي سىندى، جالپى ارتكريتيكانى (ونەر سىنىن) سىن دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىن ەدى. كەڭەستىك توتاليتارلىق رەجيم ءۇش كەزەڭنەن وتكەنى بەلگىلى. العاشقى كەزەڭ ازامات سوعىسى اياقتالعان 1920 جىل مەن ستالين ولگەن 1953 جىل ارالىعىن قامتيدى. 33 جىلدىق بۇل كەزەڭ – جامان تۇستەي ەڭ قورقىنىشتى كەزەڭ. بۇل كەزدە شىندىقتىڭ ءۇنى وشكەن، جالپى وي اتاۋلى سەمگەن. تەك قانا توقتاۋسىز رەپرەسسيا. ماعجان اقىننىڭ سوزىمەن ايتساق، «ءتۇن. تولقىعان قان». بۇل كەزدە كوركەم سىن تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ابەستىك. بارلىق كوركەم ويدىڭ ورنىن لەنيننىڭ «پارتيالىق ادەبيەت» ماقالاسى الماستىرعان. ادەبيەت قانا ەمەس، جالپى ونەر اۋلەتىنىڭ جالعىز يمانشارتى – وسى «كەمەڭگەر» نۇسقاۋ. پارتياعا، كوممۋنيزم يدەالدارىنا ادالدىق، كوركەمدىكتىڭ ورنىنا جۇرەدى. كوركەم سىن مەنەن تسەنزۋرانىڭ اراسىندا ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق. ادەتتە تسەنزۋرادان، ودان كەيىن باسپادان (ول باسپانىڭ ءوزىنىڭ يدەولوگيالىق كۇزەتشىلەرى بار) ءوتىپ جارىق كورگەن كىتاپتان ەشقانداي ءمىن تابا المايسىز. سەبەبى ول كىتاپ لەنيننىڭ وسيەتىنە، كوممۋنيزم يدەالدارىنا ادالدىعىن دالەلدەدى – بولدى. ونىڭ كوركەمدىگى دە، مۇراتى دا، باتاسى دا، نەسىبەسى دە – وسى. بۇنداي شىعارما تۋرالى بۇدان ارتىق ەشتەڭە ايتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇدان كەيىن «جىلىمىق» كەزەڭ كەلدى. توتاليتارلىق جۇيە ءسال بوساڭسىدى. بۇل كەزەڭدە سىني ويدىڭ العاشقى ۇلگىلەرى پايدا بولا باستادى. البەتتە، بۇندا دا كوشباسشى – ورتالىقتاعى ادەبي ۇيىم، رەسەيدىڭ جازۋشىلارى ەدى. سوتسياليستىك قورادان قانشا جەر ۇزاپ شىعۋعا بولادى – بۇنى باسقالاردان قۇقىعى از دا بولسا ارتىقتاۋ ورىس ادەبيەتشىلەرى بەلگىلەيتىن.
الايدا، «بيۋللەتەننىڭ ءوزىن دۇرىس وقي ءبىلۋ كەرەك» دەگەندەي، بۇل جەردە دە بايقاۋ كەرەك بولاتىن. «يۋپيتەرگە رۇقسات ەتىلگەن نارسە – بۇقاعا رۇقسات ەتىلمەيدى» («چتو پوزۆولەنو يۋپيتەرۋ، تو نە پوزۆولەنو بىكۋ») دەگەن ماقال بار. ورىسقا عانا ايتۋعا بولاتىن نارسەلەر بار، باسقا حالىقتىڭ ونەر ادامدارى بۇل قاتەرلى ايماقتان الىسىراق جۇرۋگە تىرىساتىن. بىراق قالاي بولعاندا دا وسى كەزەڭدە جارقىن ويدىڭ ازىناۋلاق ۇلگىلەرى جارىق كوردى. سودان كەيىن 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستالعان الەۋمەتتىك بۇلعاق كەزەڭى. رەسەي جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ تاريحي ءمانىن ءالى كۇنگە دەيىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. الايدا، شىندىقتىڭ اتى شىندىق، كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋىنە سەبەپ بولعان ەرەكشە وقيعالار تىزبەگى، وسى، الماتىداعى جەلتوقساننان تامىر تارتادى.
كەڭەس وداعىنان اركىم ءارتۇرلى ەنشىمەن شىقتى. ەگەمەندى ەل بولعانىمىزعا شيرەك عاسىرداي ۋاقىت، الايدا قازاقتىڭ كوركەم سىنى ءالى كۇنگە دەيىن ايرىقتا، ءالى كۇنگە دەيىن توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇر. ءبىزدىڭ، ەگەمەندىك تۋرالى تۇسىنىگىمىز تۇسىنىكسىز. پايىمىمىزشا 1992 جىلى ەگەمەندى ەل بولا سالىپپىز. ءيا، بولا سالدىق. حالىقارالىق قۇقىق تۇرعىسىنان. بىراق سانامىز ءالى ەگەمەندى ەمەس. ەگەمەندىك ء(بىز بۇل جەردە رۋحاني ەگەمەندىكتى ايتىپ وتىرمىز), بىرەۋدىڭ بىرەۋگە بەرە سالاتىن نارسەسى ەمەس. قىرىق قۇلاش زىنداننىڭ تۇبىندە وتىرىپ تا ەركىن، ەگەمەن بولۋعا بولادى. ءبارى دە ادامنىڭ ىشكى بوستاندىعىنا بايلانىستى. ءبىزدىڭ كوركەم سىنىمىز ءبىزدىڭ وسى ىشكى بوستاندىعىمىزدان، رۋحاني ەگەمەندىگىمىزدەن بولەك تۇرعان نارسە ەمەس. دالىرەك ايتقاندا ىشكى دۇنيەمىزدىڭ ادەبي سىنداعى كورىنىسى. دەموكراتيالىق مادەنيەتىمىزدىڭ دەڭگەيى، كولەمى قانشا بولسا – سونشا عانا دەموكراتيامىز بار. وسى ورايدا باسىمنان وتكەن مىناداي ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ىشىندە شامامەن ون ەكى باسپا تاباق بولاتىن العاشقى پروزامدى «جالىن» باسپاسىنا تاپسىردىم. ايتا كەتەيىن، «جالىن» و باستا جاس ادەبي كۇشتەرگە ارنالعان، جاس اقىن-جازۋشىلاردىڭ العاشقى شىعارمالارىن باسىپ شىعاراتىن باسپا بولىپ ۇيىمداستىرىلعان. ءۇمىتىم مول ەدى. قولجازبام باسپادا التى جىل جاتتى. جىل سايىن جابىق رەتسەنزيامەن قۇلاتىلادى، شكافقا سالىنادى، كەلەسى جىلعا دەيىن، ياعني، كەلەسى قۇلاتىلعانعا دەيىن مۇقيات ساقتالادى. مەنىڭ باعىما وراي سول كەزدە «جالىن» باسپاسىنا، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە بەلگىلى جازۋشى قۇرمانعازى قارامانۇلى كەلدى. بىردە پروزا ءبولىمىنىڭ قولجازبالارىن قاراپ وتىرىپ قۇرەكەڭ مەنىڭ اڭگىمەلەرىمە ۇشىراسادى. وقيدى. سودان سوڭ ءبولىم باستىعىن شاقىرىپ الىپ، – مىنا قولجازبانى نەگە التى جىلدان بەرى ۇستاپ وتىرسىڭدار؟ مىناۋ قالىپتاسقان جازۋشى عوي، – دەپ سۇرايدى.
ءبولىم باستىعى «جابىق رەتسەنزيا» دەگەندى ايتقان ەكەن، وعان قۇرمانعازى اعا، «مەن جابىق رەتسەنزيا دەگەنگە سەنبەيمىن، سەندەر نە قاراپ وتىرسىڭدار، پروزادان حابارلارىڭ بار، تۇپتەپ كەلگەندە رەداكتسيانىڭ ءوز پىكىرى بار ەمەس پە» دەيدى. سونىمەن قولجازبانى وندىرىسكە دايىنداۋعا جارلىق بەرەدى. ايتا كەتەيىن، پروزا ءبولىمىنىڭ باستىعى نەمەسە اعا رەداكتورى ما، ەسىمدە جوق، اتىن قامىسباي دەپ قويايىق، شىندىعىندا جاقسى، يناباتتى ادام ەدى. كوپ ۇزاماي جارىق كورە الماي جاتقان ەكى اۆتوردى ۇستىمە قوسىپ، سونىمەن ءۇش ادام «ەرتە كەلگەن كۇز» دەپ اتالاتىن ورتاق كىتاپ شىعاردىق.
ارادا بىرقاتار جىل ءوتتى. ەندى ەگەمەندى ومىرىمىزدەن ءبىر مىسال. بىردە «جۇلدىز» جۋرنالىنداعى قىزمەتىمنىڭ كەزىندە رەداكتسياعا كەلگەن ءبىر اۆتورمەن قاقتىعىسىپ قالدىم. ول اۆتوردى شارتتى تۇردە ايرانباي دەپ الايىق. اڭگىمەدەن اڭگىمە شىعىپ وتىرىپ، اقىرىندا كەڭەس زامانىندا كىتاپ شىعارۋدىڭ قانداي قيىن بولعاندىعىن ەسكە تۇسىردىك. مەن جوعارىداعى حيكايانى، جالعىز عانا كىتابىمنىڭ تاعدىرىن ايتىپ بەردىم. وسى كەزدە جاڭا عانا مەنىمەن جاراسىمدى اڭگىمە ۇستىندە وتىرعان ايرانباي نىلدەي بۇزىلعان.
– سەن بايقاپ سويلە، باۋىرىم، – دەگەن ءتۇسى بۇزىلىپ، – مەن ونىمەن ءبىر باسپادا ىستەگەم. ول (ياعني قامىسباي) كەرەمەت ادام. ءتىلىڭدى تيگىزبە.
قايران قالدىم.
– مەنىڭ قولجازبامدى التى جىل استىنا باسىپ شىعارماي وتىرعانىن ايتتىم. بۇل ءتىل تيگىزۋ بولا ما ەكەن؟ – دەدىم ءىستىڭ جايىن تۇسىندىرمەك بولىپ.
– وتىرىك ايتاسىڭ، – دەدى ايرانباي. – ونىڭ وندايى جوق. ول كەرەمەت جاقسى ادام.
– مەن ونى جامان ادام دەگەن جوقپىن عوي، بار بولعانى كىتابىمدى تەجەپ شىعارماي تاستاعانىن ايتتىم، – دەدىم مەن. – ونىڭ جامان مىنەزىن كورگەم جوق. ىزەتتى، يناباتتى ادام.
ايرانباي ەندى ءىرى سويلەۋگە كوشتى.
– باۋىرىم، سەن اۋزىڭدى جاپ. نە دەگەن توڭمويىن ادامسىڭ ءوزىڭ. مەن ايتتىم – بولدى.
كەنەت مەنىڭ باسىما تاماشا وي كەلدى. ايرانباي ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى اڭگىمە شىندىعىندا قازاق ەگەمەندىگىنىڭ ەمتيحانى ەكەن. قازاقتىڭ ادام قۇقىعى، ءسوز بوستاندىعى، پىكىر بوستاندىعى جايلى تۇسىنىگىن وسى ءبىر عانا اڭگىمەدەن بىلۋگە بولاتىنىن ءتۇسىندىم. اقىرىن، ەپپەن ايرانبايدى ءتۇرلى تەستتەن وتكىزدىم. سىناق تاڭعاجايىپ ناتيجە بەردى. ەندى ايرانبايدىڭ جاراتىلىسى نەمەسە تۇعىرى، نەمەسە تابيعاتى دەيسىز بە، قىسقاسى ايرانباي دەگەننىڭ نەدەن تۇراتىنىن ەكى اۋىز سوزبەن ايتىپ بەرۋگە تىرىسايىن.
ايرانباي دۇنيەدە ءبىر عانا تانىم، سول تانىمنان ورىستەيتىن ءبىر عانا پىكىر بار دەپ بىلەدى. ول – ايرانبايدىڭ تانىمى، پىكىرى. وعان قارسى كەلۋگە بولمايدى. ونىڭ دوسى ەڭ سوڭعى پودونوك بولۋى مۇمكىن، بىراق سەن ايرانبايدىڭ كوڭىلىنە قاراپ ول تۋرالى ەشتەڭە ايتپاۋىڭ كەرەك، ايتساڭ – تەك «جاقسى جاقتارىن» ايتىپ ماقتاۋىڭ كەرەك. ايرانباي جارىقتىق، جۇرگەن جەرىندە وسى ءوزىنىڭ عانا تانىمىن مويىنداتادى. مەنىمەن دوس بولۋ، ياكي مەنىمەن ءبىر قوعامدا بولۋ دەگەن – وسى دەيدى. كونسەڭ – وسى، ال كونبەسەڭ… ار جاعى – «قازاقشا كۇرەس». زاۋالدىڭ قاي جاقتان كەلگەنىن بىلمەي قالاسىڭ. جانە ەڭ كەرەمەتى، ايرانباي دەموكراتياعا، پليۋراليزمگە، ياعني، پىكىر، ءسوز بوستاندىعىنا سەنەدى.
ءبىر كۇنى المالى اۋدانىنىڭ اكىمشىلىگىنە بارا قالدىم. جۇمىسىمدى تىندىرعاننان كەيىن، تۇسكى ءۇزىلىستىڭ كەزى ەدى، تاماق ىشەيىن دەپ اسحاناعا كىردىم. اسحانادا بىرنەشە اداممەن ايرانباي وتىر ەكەن.
– رايىڭنان قايتتىڭ با؟ – دەگەن ماعان الايا قاراپ.
قامىسبايدى ايتىپ وتىر. كۇلدىم. رايىمنان قاتتىم دەدىم. نەمەنەگە كۇلەسىڭ دەدى. لاڭداتىن شاتاق ىزدەپ وتىر. سىزگە ەمەس، باسقا ءبىر نارسەگە كۇلدىم دەدىم. جارايدى وندا دەدى. سىرت كوزگە – مەن قورقاقپىن. بىراق ولاي ەمەس. مەن ايرانباي سياقتى، اسقىنىپ قاتەرلى ىسىككە اينالعان مەيمانادان قورقام. بيتتەي قارسى پىكىر ايتتىڭ – ءبىتتىڭ. بىتىسپەيتىن تابانداسقان دۇشپان تاباسىڭ. ايرانباي عانا ەمەس، كەيىننەن، وسى، ەگەمەندىككە، پىكىر بوستاندىعىنا، ءسوز بوستاندىعىنا، ەركىندىككە، ساناسى سارعايىپ، اڭساپ جەتكەن ءوز زامانداستارىمنىڭ، رەتى كەلگەندە ادام قۇقىعىن ويلانباي تاپتاعانىن تالاي كوردىم. سودان كەيىن ەگەمەندىكتىڭ اۋىلى قازاقتان ءالى الىس ەكەنىن ءتۇسىندىم.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى ونەر سىنىمىزدان، جالپى ونەر جايىنداعى تۇسىنىگىمىزدەن ءالى كۇنگە دەيىن ءتوتاليتاريزمنىڭ، ءستالينيزمنىڭ جاڭعىرىعى ەستىلىپ تۇرادى. جانە دە، قۇرمەتتى وقىرمان، جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالدان كورىنىپ تۇرعانداي، ءبىزدىڭ ونەر جايلى تۇسىنىگىمىز عانا ەمەس، قوعام، ادامزات، ادامدىق قۇقىق، تاريح جايلى تۇسىنىگىمىز، جالپى سانامىز اۋىر سىرقاتقا ۇشىراعان. شەكسپيردىڭ ءبىر دراماسىندا باس كەيىپكەردىڭ ايتاتىنى بار ەمەس پە، «ءبىز راۋشان دەپ اتايتىن گۇل، باسقا اتپەن دە سولايشا جۇپار شاشىپ تۇرا بەرمەي مە؟» دەپ. قۇبىلىستىڭ اتىندا نە تۇر، ءتايىرى. ستالين وسىدان الپىس جىل بۇرىن ءولىپتى. بىراق ودان نە وزگەردى؟ ستالينيزم باسقا اتپەن ءالى جاساپ كەلەدى. ءبىز زورلىقشىل قوعامبىز. ارقايسىمىز ءبىر-ءبىر ستالين، ءبىر-ءبىر فيۋرەرمىز. قارسى وتىرعان وپپونەنت، ول دا ادام ەكەنىن، ونىڭ دا بولمىس، ءومىر جايلى تۇسىنىگى بار ەكەنىن مويىندامايمىز. مەنىڭ كوڭىلىم ءۇشىن، مەنىڭ «مەنىم» ءۇشىن، بولماعاندى بولعان قىل، بولعاندى بولماعان قىل دەيمىز. كوركەمدىك تانىمى، ەستەتيكالىق وي-تالعامى بىزدەن بولەك ادامدى، جەر قىلىپ جەڭۋ بىلاي تۇرسىن، ءولتىرىپ تاستاعىمىز كەلىپ تۇرادى.
وسى اۋىرۋ، ستالين زامانىندا تۋىپ-وسكەندەرمەن بىرگە كەتسە ەكەن دەپ تىلەۋشى ەدىك. ولاي بولمادى. وكىنىشكە وراي، جوق، وكىنىشكە وراي ەمەس، سورىمىزعا، بۇل مەرەز بىزگە دە جۇققان ەكەن. ءبىر وقيعا ەسىمە ورالادى. وتكەن جىلدارى ءبىر جاس اقىننىڭ ولەڭ ورنەگىن تالداپ، كولەمدى ماقالا جازدىم. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن «اباي.كز» سايتىندا مەنىڭ قاتىسۋىممەن ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى. سول كونفەرەنتسيادا اتالعان ماقالا ايىپ-ايبانا بولىپ الدىمنان شىقتى. ساۋالدىڭ بارلىعى «نەگە ماقالا جازاسىز» دەگەنگە سايادى. تاڭ-تاماشا قالدىم. ءبىزدىڭ ۇرپاق، «اعالار ءبىز تۋرالى نەگە جازبايدى، نەگە ەلەمەيدى، نەگە باتاسىن بەرمەيدى» دەپ كۇيزەلۋشى ەدىك. ال بۇگىنگى جاس ۇرپاق «ءسىز نەگە ءبىز تۋرالى ماقالا جازاسىز، ءبىزدى نەگە ەلەپ-ەسكەرەسىز، نەگە باتا بەرەسىز» دەپ كۇيزەلەدى.
ارينە، مەن بىرەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن جازاتىن ادام ەمەسپىن. جاستاردىڭ بۇل «پىكىرىن» ۇستەلىمنىڭ ءتۇپ جاعىنا ىسىرا سالدىم. دەرەك بولىپ تۇرا بەرسىن. كەيىن كەرەك بولادى.
بۇگىنگى سىن
ەلدىڭ بارلىعى اۆتور ەكەن، ونەرگە اركىمنىڭ-اق تالاسى بار ەكەن. ولاي بولسا، وسىنداي جاپپاي دەموكراتيالىق ونەر جاعدايىندا ارتكريتيكا، ونەر سىنى قانداي بولماق؟ ارينە، ەڭ الدىمەن ايتارىمىز، قالاي بولعاندا دا بۇرىنعىداي بولمايدى. جوعارىدا ايتتىق، كەڭەستىك توتاليتارلىق، قۇقىقسىز جۇيەدە ونەر سىنى مەن تسەنزۋرا، ەكەۋى ءبىر-اق نارسە بولاتىن دەپ. كوپ جاعدايدا، اسىرەسە، ءتوتاليتاريزمنىڭ العاشقى كەزەڭىندە، سىننىڭ ايتقانى، سىنشىنىڭ پىكىرى كادىمگى ۇكىم بولاتىن. شىعارمانىڭ كوركەمدىگى ونىڭ سيستەماعا دەگەن ادالدىعىمەن ولشەنەتىن. دالىرەك ايتقاندا، كوممۋنيزم يدەالدارىنا ادال بولساڭ بولدى – سەن سۋرەتكەرسىڭ. وسىدان كەلىپ ونەر اۋلەتى سول قاتال زاماننىڭ وزىندە ەكىگە جارىلدى. ءبىر اۋلەت ونەردىڭ (تازا ونەردىڭ) اڭسارلارىنا (يدەالدارىنا) قولدان كەلگەنشە ادال بولۋعا تىرىستى. زورلىقشىل جۇيەگە امالسىز باس ءيىپ، كونە وتىرىپ، ونەردىڭ باستى بەلگىلەرىن ساقتاۋعا تىرىسقان بۇلار – شىن ونەرپازدار. ەكىنشى اۋلەت – بيلىككە ارقا سۇيەپ، سول ارقىلى قاي سالانىڭ دا مامانى بولىپ جۇرە بەرۋگە بولاتىنىنا كوزى جەتكەن، زاماننىڭ وسى وراسان كەمشىلىگىن ءوز پايداسىنا اسىرعان الاياقتار. ورىس تىلىندە اتالعان اۋلەتتىڭ بولمىسى مەن تابيعاتىن اينا-قاتەسىز بەينەلەيتىن «ميميكريرۋيۋششيە پريسپوسوبلەنتسى» نەمەسە «ميميكريرۋيۋششەە پريسپوسوبلەنچەستۆو» دەگەن تاماشا تەرمين بار. ميميكريا – جاندىكتەرگە ءتان قابىلەت. مىسالى، كەيبىر جاندىكتەر، قاۋىپ تونگەندە اعاشتا تۇرسا سول اعاشتىڭ، جاپىراقتا تۇرسا سول جاپىراقتىڭ جاسىل تۇسىنە، جەردە وتىرسا توپىراقتىڭ تۇسىنە ەنە الادى، تەرىسىنىڭ بەدەرىن وزگەرتە الادى. سول جاندىكتى اۋلاپ كەلە جاتقان باسقا جاندىك، ونى جاپىراقتان، بۇتاقتان، نەمەسە توپىراقتان اجىراتا الماي قالادى. وسىلايشا، جاندىك ءوزىنىڭ جانىن ساقتايدى. «ميميكريرۋيۋششەە پريسپوسوبلەنچەستۆو» – قانداي دا بولماسىن ساياسي جۇيەگە، الەۋمەتتىك ورتاعا، قانداي دا بولماسىن زاڭ جۇيەسىنە لايىقتالىپ، ءوزىنىڭ ءتۇسىن وزگەرتىپ وتىراتىن، وسىلايشا قانداي دا بولماسىن جۇيەدە جانىن ساقتاپ، ءوز تىرشىلىگىن ارى قاراي جالعاستىرۋ قابىلەتى دەگەن ءسوز. مىسالى، كەشەگى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ادال قۇلدارى كەڭەس زامانىندا كوممۋنيزم يدەالدارىنا ەڭ ادال ادامدارعا اينالسا، كەڭەس زامانىنداعى ەڭ ىمىراسىز كوممۋنيستەر بۇگىندە، مىسالى، رەسەيدە حريستيان ءدىنىنىڭ ەڭ قاجىرلى قورعاۋشىلارى بولىپ وتىر. مىنە، ميميكريا دەگەن وسى.
بيلىككە جەتكەننەن كەيىن ونەردى، ونەر ادامدارىن ءوزىنىڭ ايتقانىمەن جۇرگىزەتىن ول زامان كەلمەسكە كەتتى دەسەڭىز قاتتى قاتەلەسەسىز. سەبەبى، قايتالاپ ايتايىق، ستالين ولگەنىمەن، ستالينيزم باسقا اتپەن ءومىر ءسۇرىپ وتىر، تىرشىلىگىن جالعاستىرىپ جاتىر. ول نە دەسەڭىز ايتايىن – ءبىزدىڭ سانامىزداعى، باسقانىڭ پىكىرىنە، دۇنيەتانىمىنا، باسقانىڭ تابيعاتى مەن بولمىسىنا دەگەن وشتىكتىڭ شىن اتى – سول باياعى ستالينيزم.
الايدا، «كۇن جامانى كەتەدى» دەگەندەي، بۇل قۇبىلىس تا توزادى. الەمدىك، حالىقارالىق دەڭگەيدە، «ءۇشىنشى دۇنيەنىڭ»، ەزگىدەگى حالىقتاردىڭ، ناسىلدەردىڭ، ۇلتتاردىڭ قۇقىقتارى قالاي مويىندالا باستاسا، كۇندەلىكتى ومىردە، مادەني تۇرمىستا، قوعامداعى، ونەردەگى ءومىردىڭ كوپتالعامدى، كوپستيلدى ەكەندىگى دە اقىرىنداپ مويىندالىپ كەلەدى.
ەندىگى زاماننىڭ سىنى، بۇرىنعى داعدىسىنان، ونەر شىعارماسىنا، ال شىندىعىندا سۋرەتكەردىڭ تاعدىرىنا ۇكىم ايتاتىن سۇمدىق ادەتىنەن ارىلۋى كەرەك. كوركەم شىعارماعا ۇكىم ايتۋ مۇمكىن ەمەس. قانداي دا بولماسىن جاڭا شىعارمانى، ياعني، قانداي دا بولماسىن جاڭا كوركەمدىك الەمدى تەك تۇسىندىرۋگە بولادى. ورىستىڭ ءبىر اقىنىنىڭ ايتقانى بار، «تابيعاتتىڭ جامان كۇنى جوق» («ۋ پريرودى نەت پلوحوي پوگودى») دەپ. سول ايتپاقشى، جامان شىعارما بولمايدى. جاڭا شىعارما تۇسىنىكسىز بولۋى مۇمكىن. الايدا، تۇسىنىكسىز بولۋ – جامان بولۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ءسىز سول تۇسىنىكسىز شىعارمانى پايىمداۋ، اقىرسوڭىندا ءتۇسىنۋ بارىسىندا تانىمنىڭ جاڭا بيىگىنە كوتەرىلدىڭىز. ءوزىڭىز ءۇشىن مۇلدەم بەيتانىس، جاڭا الەم اشتىڭىز، رۋحاني ءورىسىڭىز كەڭەيدى. كەرەمەت ەمەس پە!
البەتتە، ءبىز بۇل جەردە قاعازعا تۇسكەننىڭ بارلىعىن تالداپ، ءتۇسىندىرۋ كەرەك دەپ وتىرعان جوقپىز. ارينە، بارلىق نارسەنى تۇسىندىرۋگە بولادى. بىراق، بارلىق نارسەنى ءتۇسىندىرىپ كەرەگى جوق. كەيبىر ادام كوركەم شىعارمانىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ پسيحيكالىق اۋرۋلارىنىڭ تاريحىن ۇسىنادى. ويىمىزشا، ونداي شىعارمانى الەۋمەت ەمەس، باسقا وقىرمان، باسقا سىنشى وقۋ كەرەك.
ەڭ اۋەلى قانداي دا بولماسىن تەكستى پايىمداي باستاعاندا، ول، ونەر توپىراعىنان ءوسىپ شىققان با، ونەردىڭ ەگەمەندىگىندە تۇر ما – وسىلاردى انىقتاپ الۋ كەرەك. تالداۋ، ءتۇسىندىرۋ، سودان كەيىن.
بۇگىنگى جاس ۇرپاققا وسى ايتقان كەڭەستەرىمىز دە (اقىل ايتۋ ەمەس) جەتەر دەپ ويلايمىز.
جەتپىس جىلدىق نيگيليزم، كەڭەستىك جاحيليەت زامانى قايتالانباسىن دەسەڭىز، جانىڭىزدا جۇرگەن ادامعا، ونىڭ مۇقتاجىنا، پىكىرىنە، بولمىس-بىتىمىنە بەت بۇرىڭىز. ادامزاتتى سۇيمەڭىز – جانىڭىزدا جۇرگەن قاراپايىم ادامدى قۇرمەتتەپ ۇيرەنىڭىز. سەبەبى، «مەن»، قاشاندا «سەن»-نەن باستالادى.
تالاسبەك اسەمقۇلوۆ،
“الماتى اقشام”،
پىكىر قالدىرۋ