Osı, öleñ degen ne? Talğam degen ne? Jaña örnek, jañalıq degen ne?
Kvanttıq fizikanıñ payğambarları S.Vaynberg, S.Hoking, «Ğılım aqır-soñında jaratılıstıñ barlıq sırın tüsindirip bere alatın birtwtas, bir ğana teoriyağa keledi» degen pikir aytadı. «Osıdan keyin adam şın mänisinde bolmıstıñ ämirşisine aynaladı. Osıdan keyin bizdiñ örkenietti eşqanday apat küyrete almaydı». Är sözine jauap beretin wlı ğalımdardıñ pikiri osılay.
Men de armandadım. Önerdegi türli ağımdardı, türli tüsinikterdi tatulastırıp, basın qosıp, aqırında eşkim kümän keltire almaytın, mädeniettiñ, önerdiñ barlıq qwbılıstarın tüsindirip bere alatın bir ğana teoriya jasalsa dep armandadım.
Köp oqıdım. Wqqanım, är ğasırdıñ, är qoğamnıñ, är qabilanıñ öner, mädeniet jayındağı özine ğana tän tüsinikteri boladı eken. Jıljıp uaqıt ötti. Eseydim. Osı kezde alğaşqı wqqanımnıñ barlığı sırt körinis ekenin tüsindim. Älem mädenietindegi qisapsız ağımdar, tüsinikter, ideal-añsarlar, jüzdegen «izmder» tüptep kelgende bir ğana mädeniettiñ, bir ğana wlı ruhtıñ türli qalpı, qırı, ärqanday körinisi ekenine közim jetti.
Söz qwrğaq bolmas üşin bir-eki mısal keltireyin. Qıtay mädenietinde «in'» men «yan'» degen eki türli energiyanıñ tepe-teñdigi jayında aytıladı. Orıstıñ ğalımdarı osı eki energiyanıñ biri – kömirqışqıl gazı, biri – ottegi ekenin anıqtağan. Osı eki materiyanıñ jarasımı adamnıñ ağzasın, sanasın, köñil-küyin tepe-teñdikte wstaydı. Al adamnıñ işki jarasımı sırtqı düniege äser etedi. Osılayşa qoğam jarasım tabadı. Tizbek – ğarıştıq jarasımğa deyin jalğasadı.
Japondarda «sabi» dep atalatın estetikalıq mektep bar. Qısqaşa aytqanda, qatıgez körinisterdi tamaşalau dağdısı. Teñizdegi kemeniñ örtenip suğa batıp bara jatqanı da swlulıq. Al bizdiñ eposta (men bwl jerde batırlar jırı yaki basqa jekelegen qwbılıstı aytıp otırğam joq) bwnday estetikadan ayaq alıp jürgisiz.
Demek, mädenietterdiñ arasındağı qayşılıq, tüsinispeuşilik, köp jağdayda, bar bolğanı äripke ğana talasudıñ, terminologiyalıq tüsinispeuşiliktiñ ğana körinisi eken. Demek, aqır soñında adamzat balasın tatulıqqa äkeletin birtwtas teoriya mümkin eken…
Bwl teoriya önerdegi, jalpı mädeniettegi türli wlttıq mektepterdi jaqındastırıp qana qoymaydı, bwl teoriya, tüptep kelgende adam attı qabilanıñ barlığın bir-birimen tuıstastıradı. Ärine, asırıñqırap aytqan, alayda asqaq romantikalıq pafosın alıp tastasañız, atalmış teoriyanıñ şındıqtan asa alşaq ketpeytinin bayqaysız.
Jaulıq joq – tek qana türli rakurs bar. Adamdar bir-birine dwşpan emes – şındıqtı, aqiqattı payımdaudağı türli twğır, poziciya ğana bar. Seniñiz, senbeñiz – soñğı öner teoriyaları osılay deydi.
Mine, osı teoriyalarğa süyene otırıp aytarımız: öner degenimiz (bwl jerde poeziya, suret, nemese muzıka dep, türli janrlardıñ arasın bölmey-aq qoyayıq) – swlulıqta oyanu.
Batıstıñ bir wlı oyşılınıñ aytqanı bar, «Egerde eldiñ barlığı birdey oylasa, onda eşkim eşteñeni oylap jürgen joq, eşkimniñ basında eşqanday oy joq degen söz» («Esli vse dumayut odinakovo, znaçit nikto ne dumaet») dep. Keñes zamanında toqtausız repressiyanıñ küşimen oydıñ barlıq därejesi bir ğana deñgeyge keltirildi. Nätijesinde, bükil qoğam bir-aq adam bolıp şıqtı. Oyında eşqanday alalıq, kümän, tüytkil joq jalğız adam. Al şındığında, bwl basında eşqanday oy joq jalğız adam edi. Tiisinşe, eldiñ barlığı birdey oylağandıqtan – birdey jazdı. Bwnı ädebiette «monostil'» deydi. Al jazu – oydıñ tikeley körinisi bolğandıqtan, tüptep kelgende eşkim eşteñe jazğan joq dese de bolğanday. Ärine, tonnalağan qağaz, kespek-kespek siya jwmsaldı. Alayda, qoğamda eşqanday oy qozğalısı bolmağannan keyin bwnday jazudıñ barı da, joğı da – bir esep.
Sonımen, bükil qoğam oyau jürip wyqıda. Mine, osınday kezde, tılsım wyqıda jatqan adamzattan bir adam oyanadı. Ol adam qoğamdağı erkindik degenniñ, şındığında kisen ekenin, adamnıñ ezgide otırğanın, aspannıñ kök emes – swr ekenin, qısqası, düniedegi bar şındıqtı kireukesiz, boyamasız köredi. Mine, osı adamdı aqın deñiz.
Öner degen, «swlulıqta oyanu bolsa», azap pen kisen, swr aspanda ne swlulıq bar dersiz. Bwğan aytarımız, azaptağı adamnıñ qayğısına iilu – önerdiñ bir minezi, swlulıqtıñ bir parası bolıp tabıladı.
Qoğamdı basıp jatqan wyqıdan oyanu – jaña tilde, jaña tildik şındıqta oyanu degen söz. Wmıtpasam, Iosif Brodskiydiñ «prosnut'sya v yazıke», yağni «tilde oyanu» degen termini bar. Mine, osı küni keybir jas qalamgerlerdiñ jasap jürgen tildik eksperimentteriniñ män-mağınası, qısqaşalap aytqanda – osı.
Alayda, bwl jerde de arnayı tüsindirudi qajet etetin bir jayt bar. Bwl grafomaniyağa qatıstı tüsindirme. Terminniñ semantikası: «grafo» nemese «grafika» – «jazu», «maniya» – «auıru». YAğni, «jazudıñ auruı» «jazbasa otıra almaytın sırqat». «Grafoman – ädebietke eñ adal adam» degen aforizm bar. Grafoman eşqaşan jazğan dünielerine qalamaqı swramaydı. Aqısız-pwlsız jazadı. Ädebiettiñ örkendeui toqtap qalsa da grafomannıñ jazuı toqtamaydı.
Ädebiette, bir jazu ädisinen basqa bir ädiske auısatın, «izm»-nen, «izm»-ge köşetin kezeñge tän dağdarıs, toqırau grafomaniyağa jat. Grafoman küyzelistiñ ne ekenin bilmeydi jäne eñ keremeti – grafomaniyada da ösu, jetilu bar. «Şeberliktiñ» şıñdaluı bar. Biraq, joğarıda aytılğan aforizm – jetip aytqan söz emes. Sebebi, grafoman, ädebietke emes – jazuğa ğana adal. Al jazu men ädebiet bir-birine teñ kele bermeydi.
Ol üşin jazu procesiniñ özi ğana, qalamnıñ astınan qiqı-jiqı äripterdiñ payda boluı ğana qızıq, qımbat. Ol üşin äriptiñ payda boluı – jaratılıstıñ bastaluımen birdey qwbılıs. Ärine, grafomaniya adam tabiğatınan tıs twrğan kezdeysoq närse emes. Siomatika ğılımınıñ tüsindiruinşe, adam öz ömirinde adamzattıñ jaratıluı men odan keyingi ösip-örkendeu tarihın qaytalaydı.
YAğni, adamzattıñ jüzdegen mıñ, nemese milliondağan jıldıq tarihın jeke adam, bir ömir, bir tağdır barısında «jıldam» qaytalap, «jıldam» keşip şığadı. Köziñizge elestetiñiz. Jahilietten arı, tas däuirinen de arı öte köne zaman. Osı ıqılımda jatqan zamannıñ bir jabayı adamı qolına tayaq alıp sazdauıtqa bir sızıq nemese öziniñ deñgeyine say bir tañba saldı. Saldı da qolınan şıqqan suretke qayran qalıp, twrıp qaldı. Osı tañdanıs, gennen genge ötip bügingi bir adamnıñ boyınan tepsinip şıqtı deyik. Sol adamdı grafoman deñiz.
1984 – 1987 jıldar aralığında «Jazuşı» baspasında qızmet ettim. Osınday grafomandardıñ, jazudıñ ayıqpas dertine wşırağandardıñ talayı aldımızdan ötti. Köbi qariyalar. Eseymegen küyi qartayğan, balalıqta qalıp qoyğan osı qariyalardıñ talayınıñ «kitabın» şığardıq. Kitap öndiriske keterdiñ aldında redakciyalıq keñes boladı. Osı keñesterde saliqalı redaktordıñ pozasında otırıp, atalğan şatpıraqtardı saliqalı «taldağan» qanday qiın deseñizşi. Amal joq, söyleysiñ, «pikir» aytasıñ, ögizdiñ terisimen qaptap «kitabın» şığarıp beresiñ. Ötken «ädebiet tarihınıñ» bir körinisi. Wmıtılmaydı eken.
Ädebiettiñ emes, äriptiñ dertin aytamız dep säl qiıs ketken ekenbiz. Endi aldıñğı taqırıpqa qaytıp keleyik.
Sonımen, swlulıqta, sol swlulıqtı tañbalap jetkizetin jaña grammatika, jaña sintaksis, jaña tildik şındıqta oyanu dedik. Bwl jerde tağı da bir ayta ketetin närse – şın suretkerlik pen grafomaniyanıñ arasında qılışpen şapqanday şekara joq. Men bwnı önerden mağlwmatı bar adam retinde, kerek deseñiz, qolımdı Qwranğa qoyıp ayta alam. Şın suretkerlik pen grafomaniyanıñ arasında ondağan demeyin, jüzdegen talant därejeleri bar. Sol sebepti sanalı adamnıñ barlığı jazuğa qwqıqtı. Öytkeni, sanalı, aqıldı adam öziniñ talant därejesiniñ jazuğa jetkilikti, ya jetkiliksiz ekenin şamalay aladı. Önerdiñ ekologiyası bar ekenin moyındasaq, onda ol topıraqtı alıp ağaştar men bwtalar ğana emes, jerdi qaptay japqan şöptesinniñ bar ekenin de moyındauımız kerek. Kelisseñiz de, kelispeseñiz de, mädeniettiñ ömir süruiniñ jalğız ğana şartı – osı. Jaman, jaqsınıñ jaqsı ekenin parıqtap bilu üşin bolsa da kerek.
Asqar Süleymenovtiñ aytqan sözi bar, «Osı jürgenderdiñ barlığı aqın, barlığı muzıkant. Tek sonı özderi wmıtıp ketken» dep. Wlı wstazımnıñ sözin «ärtürli därejedegi aqın nemese muzıkant» dep tolıqtırayın.
Janıñda bir adam jüredi. Qarapayım, tipti, qarabayır deyik. Onıñ qarabayır ekenine köziñ äbden üyrengen, odan endi eşteñe şıqpaytınına nıq sengensiñ. Künderdiñ küninde nadan dep ükimin şığarıp qoyğan sol adam sen bilmeytin müldem jaña qırınan aşıladı. Sol, sen üşin beytanıs qırında, ol – nağız aqın ekenine köziñ jetedi. Bwl seniñ adamdığıña sın mısal. Egerde adam bolsañ, janıñda jürgen sol pendege degen közqarasıñ özgeredi, onı bauırıña tartasıñ, qwrmetteysiñ. Al jasöspirim keziñdegi ömirlik sertiñde qalğan, jüregiñ qara tastay qatqan bireu bolsañ, onda, «ömirde ne bolmaydı» dep bwrılıp jüre beresiñ.
Osı ekeuinen, men, aldıñğısın, özgere biletin, qoğamğa layıqtala biletin aldıñğı adamdı qwrmetteymin.
Batısta ötken ğasırdıñ ekinşi şiregi şamasında öristegen postmodernizm degen mädeni qwbılıs bolğan. Anığın aytsaq, bwl, suretkerlikten göri qabıldauşılıqqa, twtınuşılıqqa taman jaqın twrğan, oqudıñ, tıñdaudıñ, tamaşalaudıñ kiltipandarın köbirek tüsindiretin ilim. Qısqaşa qılıp aytsaq, tömendegidey boladı. Jer betinde, bolmısta, ayaqtalğan şığarma joq. Qanday da bolmasın şığarma (säulet, muzıka, ädebiet, t.t.t. ülgisai bolsın, ayırması joq) qabıldauşınıñ sanasında ğana öziniñ aqırğı formasına enedi, aqırğı mazmwnğa jetedi, sol jerde ayaqtaladı. YAğni, oqırmansız, tıñdauşısız, tamaşalauşısız, jinaqtap aytsaq, qabıldauşısız körkem şığarma joq. Qanşa oqırman bar, sonşa Abay bar («Ärkimniñ öz Abayı bar» depti ğoy bireu). YAğni, bwl jerde ädebietti ğana söz etsek, jazuşımen şığarmaşılıq birlestikte bolğandıqtan, şığarmanı, körkem formasın kürmep, soñğı, aqırğı qalıpqa keltiretindikten oqırman endi özi de avtordıñ deñgeyine köteriledi. Demek, oqırman joq – sansız avtorlar ğana bar. Demek, eldiñ barlığı – avtor.
Qanday da bolmasın şığarma, egerde ol jañaşıl bolsa – qaşanda intellektualdıq provokaciya. Şığarmadağı jaña tüysik, jaña oydıñ äserinen qoğamda intellektualdıq dauıl bastaladı. Osılayşa, qoğam tülep, jañarıp, jasarıp otıradı. Osı twrğıdan kelgende suretkerdiñ mindeti auır. Sebebi, qanday da bolmasın körkem oy äleumet sanasın sansız ret şarlap ötip, quatın tauısqannan keyin onıñ ğwmırı ayaqtaladı. Osıdan keyin äleumette, osı, eskirgen oyğa qarsı immunitet payda boladı. Künde aytılğan, özgermey künde qaytalanıp otırğan oyğa adamnıñ eti üyrenip ketedi, selt etpeytin boladı. Oy-sana eski, zaman eski.
Qanday da bolmasın oy, üş kezeñnen ötedi. Alğaşında ot şaşıp alaulap twrğan kezinde ol oy küpir bolıp sanaladı (küpirlik kezeñ). Sodan soñ jaña oy qoğamdıq sanamen jarasım tabadı. Bwl onıñ qoğam tarapınan moyındalğan dañqtı kezeñi (wlı ideyalıq kezeñ). Eñ soñında eskirip, artınan jetken kelesi lek jaña oydıñ jolına kes-kestep twrıp, qoğam ömirine, mädeniettiñ örkendeuine kedergi keltire bastağan kez (ölgen, kertartpalıq kezeñ).
Öner tiliniñ eskirgendigi ötken ğasırdıñ 70-şi jıldarınıñ ortasına taman payımdala bastadı. 1979 jıldıñ kökteminde QazPI-ñ jaratılıstanu-geografiya fakul'tetinde qazaq jazuşılarımen bolğan äygili kezdesude bir student Asqar Süleymenovke, – Ağa, siz, önerdiñ, ädebiettiñ tili eskirdi degendi qanday mağınada aytıp otırsız, osını tüsindiriñizşi, – dep saual tastağan.
Sonda Asekeñ, ädetinşe basın säl kegjitiñkirep az-maz oylanıp bılay degen edi: – Mısalı, men, nemese Äbiş Kekilbaev, nemese basqa bir jazuşı köne türki tilinde jazsaq, qalay bolar edi? «Men, Täñritek, Täñiride olmış Bilge, Täñri alqap qağan olwrtım» desem, tüsiner me ediñiz?
Otırğan jwrt külgen.
– Ärine, tüsinbeysiz, – dedi Asekeñ, – Älbette, professor Tomanov tüsiner edi. Alayda, bwl onıñ mamandığı. Al siz tüsinbeysiz. Sebebi, köne türki tili bayağıda türli türki tilderine aynalğan. Ğalımdar ğana biletin, oqi alatın jädiger. Alşaq bolsa da, osı mısal meniñ aldıñğı oyıma dälel bola aladı. Qazir qoğamdıq oy qozğalıssız twr, sebebi, til eskirgen. Men bwl jerde qazaqtıñ bayırğı tili eskirdi dep twrğam joq. Men beyneleudiñ tili eskirdi dep twrmın. Sebebi beyneleudiñ enşisine aynalğanda qanday da bolmasın söz öziniñ sözdiktegi mağınasınan ketedi.
Keşke qaray Tölegen ağanıñ üyinde sırtqa söz şığarmaytın şağın ortada otırğanımızda Asqar ağa aldıñğı oyın tiyanaqtağan. – Köp adam tüsinbeui mümkin, biraq, qazirgi beyneleudiñ tili – ol keñseniñ, bizdiñ keñestik keñseniñ tilinen tamır tartqan til, – degen sigaretin bwrqıratıp otırıp. Key sözdi orısşa üstep aytatın ädeti bar edi.
– Naş izobrazitel'nıy yazık – eto proizvodnaya ot kancelyarskogo yazıka, – degen nığarlap (yağni, «bizdiñ beyneleu tilimiz keñseniñ tilinen bölinip şıqqan til» degen söz).
Asqar ağanıñ töl şäkirti bolmasa da, ruhani şäkirti Didar Amantay 90-şı jıldardıñ ortasında osı oydı baspasöz betinde aytıp qalğan. Asqar ağa azulı adam edi. Äldekimniñ ol kisimen äli jetip söz talastırğanın körmeppiz. Al jas jazuşı Didarğa, wrınuğa qara tappay otırğandar lap qoyğan. Ol 90-şı jıldar edi. Al qazir 21-şi ğasırdıñ birinşi şiregi. Atalğan ideya qoğamda bayağıda ornıqqan. Beyneleu tiliniñ eskirgendigin eldiñ barlığı moyındap bolğan.
Oyanudıñ özi pälenbay türli. Keyde bayağıda jer betinen köşken bir adam jaña sapada qayta oyanuı mümkin. Abaydıñ öleñ örnegin bayıptay zerdelegen adam Bwqar jıraudıñ qayta tirilgenin birden ajıratadı. Qol jetken jerdegi Batıs pen Şığıstıñ mädenietin mümkin bolğanşa tolıq meñgergen Bwqar.
Nağız aqın şın oyanadı. Biraq, osı oyanğandardıñ işinde de neşetürdi däreje boluı mümkin. Bireu ğwmırınıñ soñında ğana oyana bastaydı. Jazğan dünielerin oqıp otırıp, şirkin,osınıñ bärin jas kezinde bilse ğoy dep küyzelesiñ. Bireu şala-şarpı oyanadı. Osı wyqılı-oyau küyinde şığarmaşılığın ayaqtap ömirden ötedi. Endi bireu boladı. Ötirik oyanadı. Oyanğandardıñ janında jürip üyrengeni. Onday adam oyanğansıp, jorta wyıqtamağansıp otıradı. Şındığında ol – qalıñ wyqıda. Aytqandarınıñ barlığı – wyqısırap jatıp aytqan närseler.
Mine, qwrmetti oqırman, oyanu, jäne wyqıda jatqan basqalardı oyatu, osınday, adam aytqısız qiın is. Eski sözge, kertartpa oyğa qwrılğan kitap – wyqıñdı wzarta tüsetin mılqau kitap. Al jaña sözge qwrılğan jaña kitap, ol, bes uaqıt mwnaradan azan şaqırıp ayqaylap, mwsılman äuletiniñ imanına wyqı bermeytin müäzin siyaqtı. Wyatıñdı örtep, düniede bwdan sanalı adami ömirdiñ bar ekenin aytıp maza bermeytin kitap. «Beyneleudiñ tili eskirdi» degende, meniñ wlı wstazım Asqar Süleymenov osını aytqısı kelgen.
Bügingi kitap saudası
Kezinde mümkin bolğanınşa älem ädebietin qadağalap otıruşı edik. Bwl jerde eskerte ketetin bir jayt bar. Men, zamanında şet tilderdi meñgere almağan qazaq jazuşılarınıñ äuletinenmin. Batıstıñ, Şığıstıñ klassikasın tüpnwsqadan oqi almadıq, til bilmegendikten. Alayda, kem-ketigimizdi orısşa oqıp toltırdıq, sebebi, orıs mädenieti älemdegi üyrenuge, igeruge tatitınnıñ barlığın qadağalap, üyrenip, igerip otıratın sergek mädeniet. Sol sebepti biz älem mädenietiniñ bastı qwbılıstarın orısşa oqıp tanıdıq.
Wlı mädeniet qanday da bolmasın äleumettik formaciyanı öziniñ paydasına asıradı. Orıs mädenieti, ädebieti socializm kezinde de aldıñğı qatarlı mädeniet boldı, ädebiet boldı, eleuli kemşilikterine qaramastan. Al socialistik jüye küyrep jaña äleumettik qwrılımğa köşkennen keyin, tağı da biikke şıqtı. Biz bwl jerde Reseydegi kitap öndirisin ğana aytıp otırmız. Reseydiñ kitap saudası jüyesinen artılıp qalğan, bizge, Qazaqstanğa äkelinip, satılıp jatqan qiqım-siqımınıñ özi wşan-teñiz ädebiet. Bügingi Reseydiñ audarma mektebi – älemdegi eñ iri mektep. Estuimizşe älemdegi bir de bir el orıstarday audarmaydı eken. Osınşama köp audarmaydı eken. Ärine, osınşama uaqıt «temir perdeniñ» ber jağında, älemdik ädebi, mädeni procesten qalıs qalıp kelgen eldiñ susının qandıru üşin köp audaru kerek. Mine, orıs audarmasınıñ qaytadan beleñ aluınıñ sebebi osı. Alayda, bwl jerde endi bir problema boy köteredi. Orıs audarma mektebi şeteldiñ klassikasımen qatar janrlıq ädebietti de köp tärjimalay bastadı. Nätijesinde, jaqsısı bar, jamanı bar – şeteldiñ ädebieti Reseyge teñiz bolıp aqtarıldı. Bwrındarı «oñay» edi, sebebi Mäskeude otırğan ädebiet ieleri keñes adamı neni oqu kerek, neni oqımau kerek – barlığın solar şeşetin. Sol sebepti bükil älem ädebieti «Vsemirnaya literatura» («Älem ädebieti») dep atalatın 300 tomdıq seriyağa sıyıp ketti. Ärine, seriyanıñ negizin qalağan Maksim Gor'kiy älemdik ädebiettiñ jarşısı, öte bilimdi, oqımıstı adam bolğan. Atalmış seriya şınında da älemdegi eñ eleuli ädebi qwbılıstardı boyına siñirgen toptama edi. Alayda, wlañğayır älemdik ädebiet 300 tomdıq seriyağa sıymaytındığı aqiqat. Bwnıñ sırtında bizdiñ ideologiyamızğa jaqqan şeteldiñ «baqıttı» aqın-jazuşıları boldı. Olardı tom-tom qılıp şığaratın. Al jaqpağandarı sırt qalatın. Mısalı, biz, japonnıñ klassik jazuşısı YUkio Misimanı keşe ğana bildik. Belgili qalamger Äbdijämil Nwrpeyisovtiñ qızı Şwğa, közi aşıq, oqımıstı, bilimdi adam. Qazaq intellektualdarın Mäskeudiñ tradicionalisterimen (dästürşilderimen) tanıs qılğan osı Şwğa edi. YUkio Misimanıñ «Altın saray» («Zolotoy hram») romanın 90-şı jıldardıñ basında Almatığa alğaş alıp kelgen de osı Şwğa bolatın (bwl kezde Almatıda jaña twrpattağı kitap saudası endi ğana qalıptasıp jatqan, sol sebepti atalğan japon klassiginiñ Almatıda atı da, zatı da joq bolatın, ol kezde jaqsı kitaptı jolı tüsip Mäskeuge barğan adamdar arqılı aldıratınbız). YAğni, qarapayımdap aytatın bolsaq, keñes zamanındağı bizdiñ bilimdiligimizdiñ, erudiciyamızdıñ jarımınan astamı – ideologiyalıq bilimdilik, ideologiyalıq erudiciya edi.
Endi sistemanıñ küyreuimen birge jaña qwbılıs öristep otır. Orıs audarmaşıları, köbi qazirgi alpauıt baspalarmen şartqa otırğandar, endi «tez oqılatın», «tez siñiriletin» tobırlıq ädebietti de köptep audara bastadı. Nätijesinde qazirgi täjiribesiz oqırman osı nöpir ädebi önimniñ ortasında, bağıt-bağdardan ayrılıp qalqiıp twr. Bwrınğı cenzor, ideologiyanıñ qızmetşisi bolsa da talğamı bar bilimdi adam bolıp keluşi edi. Ol cenzor endi joq. Endi ädebi ağımda kim jön-joba körsetpek? Osı jerde, ädebiettegi jön-jobanı biletin adam – sınşı emes pe, bizdiñ sınşılarımız qayda, degen saual boy köteredi. Älbette, keñes zamanındağı sın taqırıbı – öte kürdeli taqırıp. Keñestik ädebi sınnıñ jayın arnayı, keşendi ülken zertteuler arqılı ğana tüsindiruge boladı. Bolaşaqta bizdiñ jas oqımıstılarımız bwl kem-ketigimizdi toltırar dep oylaymız. Biz bwl jerde keñestik ädebi sınnıñ jalpı swlbası, bitimi, tabiğatı jayında üstirt qana mağlwmat berudi jön kördik.
Bwrınğı sın
Egerde qazan töñkerisine deyingi patşalıq Reseydegi ädebi ahual men töñkeristen keyingi Keñes odağındağı ädebiet jayın salıstırsañız, patşalıq Reseyde bostandıqtıñ äldeqayda köbirek bolğanın bayqar ediñiz. Patşalıq Reseyde M.Lermontov «Qoş bol beti juılmağan qojalaq Rossiya, qwldar men qojayındardıñ eli» («Proşay nemıtaya Rossiya, strana rabov, strana gospod») dep jazğan. «Patşalardıñ täji domalap jerge tüsetin sol qaralı jıl keledi äli» («Pridet tot god, Rossii çernıy god, Kogda carey korona upadet») dep jazğan. Sınşıl realistik bağıttağı demokratiyaşıl ädebiet Resey imperiyasınıñ barlıq merezderin ayausız aşıp körsetip otırğan. Sol kezdegi orıs qoğamın Gogol'dey mazaq qılğan jazuşı joq şığar. «Öli jandardağı» karikaturalıq beyneler orıs qoğamında äli de aktual'di. Dostoevskiy men Çehov, bireui grotesktik, bireui biyazı mänerde orıs mineziniñ eñ twñğiıq, tünek sırların aşıp, aqtarıp berdi. Bwnday sınşıldıq, bwnday ädebiet, sovet qoğamında mümkin be edi? Ärine, mümkin emes.
Keybir zertteuşilerdiñ pikirine qarağanda Keñes qoğamında o basta-aq äleumettik pikir eskerilmegen eken. Fevral' revolyuciyası bastalıp, Lenin Reseyge qaytayın dep twrğanda Germaniyanıñ äskeri ükimetinen Batıs maydandı küyretu, orıs imperiyasın qwlatu jöninde egjey-tegjeyli nwsqau aladı. Sol jerde proletariat kösemi öziniñ nemis qojayındarına «Bara sala eñ aldımen äleumettik pikirdi joyamın. Reseyde onday närse atımen bolmaydı» dep uäde beredi.
Lenin aytqanın orındap uädesinde twrdı. Sonıñ nätijesinde bizdiñ qoğam, bizdiñ özimiz osınday bolıp qalıptastıq.
Keybir mädeniettanuşılardıñ pikirinşe sayasi rejimniñ qataldığı ädebiet, teatr men kinonıñ örkendeuiniñ bastı sebebi bolıp tabıladı. Birde Asqar ağamızğa bir jas ädebietşi osı taqılettes swraq qoyğan. Sonda Asekeñ az-maz oylanıp barıp, «Olay bolsa – ne problema bar? Ezgini küşeytse boldı, öner öz-özinen jetile beredi. Alayda, meniñ oyımşa, tipti solay bolğan künniñ özinde sol sistemamen, sol sayasi rejimmenen tiresetin talanttı adamdar bolu kerek. Qatal sayasat mehanikalıq türde önerdi tudıra almaydı» degeni bar edi. Vladimir Voynoviçke bir swhbat kezinde osınday swraq qoyıladı. Sonda äygili dissident bılay dep jauap beredi: «Qataldıq, bolğannıñ özinde aqılğa sıymaytınday bolmau kerek. Belgili därejede bostandıqqa jol berilui kerek. Nikolay İ-şi patşanıñ kezindegi qatal degen sayasi ahualdıñ özinde Puşkin, Lermontov, Gogol', Dostoevskiy, Çehov siyaqtı jazuşılar halıqqa öziniñ negizgi oyın jetkize aldı. YAğni, patşa ükimeti öziniñ sayasi jauların, terroristerdi ayausız jazalağanımen, önerge kelgende toleranttı boldı. Stalindik biliktiñ önerge degen qataldığı şamadan tıs, ayausız edi. Sol sebepti tirannıñ (Stalinniñ) öliminiñ qarsañında bizde ädebiet te, teatr da, kino da joq edi. Öner, Stalinnen keyingi «jılımıq» kezinde barıp öziniñ tünek wyqısınan oyandı. Biraq, ökinişke oray, bwl, şala-şarpı «oyanu» edi. Nege bwlay bolğanın, men qazir tüsindirip aytıp bere almaymın. Meniñ oyımşa, qanday da bolmasın jazuşı, egerde ol az da bolsa şındıqtı aytuğa niettengen adam bolsa, öz zamanınıñ tirşiliginen köptegen kemşilik, min tabadı. Al bwl, ömir şındığın qağaz betinde emes, qalağanınşa qoldan jasap otırğan ämirşilerge wnamaydı».
Osı joğarıda aytılğan jılımıqqa deyingi ädebi sındı, jalpı artkritikanı (öner sının) sın dep aytudıñ özi qiın edi. Keñestik totalitarlıq rejim üş kezeñnen ötkeni belgili. Alğaşqı kezeñ Azamat soğısı ayaqtalğan 1920 jıl men Stalin ölgen 1953 jıl aralığın qamtidı. 33 jıldıq bwl kezeñ – jaman tüstey eñ qorqınıştı kezeñ. Bwl kezde şındıqtıñ üni öşken, jalpı oy ataulı semgen. Tek qana toqtausız repressiya. Mağjan aqınnıñ sözimen aytsaq, «Tün. Tolqığan qan». Bwl kezde körkem sın turalı aytudıñ özi äbestik. Barlıq körkem oydıñ ornın Leninniñ «Partiyalıq ädebiet» maqalası almastırğan. Ädebiet qana emes, jalpı öner äuletiniñ jalğız imanşartı – osı «kemeñger» nwsqau. Partiyağa, kommunizm idealdarına adaldıq, körkemdiktiñ ornına jüredi. Körkem sın menen cenzuranıñ arasında eşqanday ayırmaşılıq joq. Ädette cenzuradan, odan keyin baspadan (ol baspanıñ öziniñ ideologiyalıq küzetşileri bar) ötip jarıq körgen kitaptan eşqanday min taba almaysız. Sebebi ol kitap Leninniñ ösietine, kommunizm idealdarına adaldığın däleldedi – boldı. Onıñ körkemdigi de, mwratı da, batası da, nesibesi de – osı. Bwnday şığarma turalı bwdan artıq eşteñe aytu mümkin emes. Bwdan keyin «jılımıq» kezeñ keldi. Totalitarlıq jüye säl bosañsıdı. Bwl kezeñde sıni oydıñ alğaşqı ülgileri payda bola bastadı. Älbette, bwnda da köşbasşı – ortalıqtağı ädebi wyım, Reseydiñ jazuşıları edi. Socialistik qoradan qanşa jer wzap şığuğa boladı – bwnı basqalardan qwqığı az da bolsa artıqtau orıs ädebietşileri belgileytin.
Alayda, «byulleten'niñ özin dwrıs oqi bilu kerek» degendey, bwl jerde de bayqau kerek bolatın. «YUpiterge rwqsat etilgen närse – bwqağa rwqsat etilmeydi» («Çto pozvoleno YUpiteru, to ne pozvoleno bıku») degen maqal bar. Orısqa ğana aytuğa bolatın närseler bar, basqa halıqtıñ öner adamdarı bwl qaterli aymaqtan alısıraq jüruge tırısatın. Biraq qalay bolğanda da osı kezeñde jarqın oydıñ azınaulaq ülgileri jarıq kördi. Sodan keyin 1986 jıldıñ jeltoqsanınan bastalğan äleumettik bwlğaq kezeñi. Resey jeltoqsan oqiğasınıñ tarihi mänin äli künge deyin moyındağısı kelmeydi. Alayda, şındıqtıñ atı şındıq, Keñes odağınıñ küyreuine sebep bolğan erekşe oqiğalar tizbegi, osı, Almatıdağı jeltoqsannan tamır tartadı.
Keñes odağınan ärkim ärtürli enşimen şıqtı. Egemendi el bolğanımızğa şirek ğasırday uaqıt, alayda qazaqtıñ körkem sını äli künge deyin ayrıqta, äli künge deyin toğız joldıñ torabında twr. Bizdiñ, egemendik turalı tüsinigimiz tüsiniksiz. Payımımızşa 1992 jılı egemendi el bola salıppız. Iä, bola saldıq. Halıqaralıq qwqıq twrğısınan. Biraq sanamız äli egemendi emes. Egemendik (biz bwl jerde ruhani egemendikti aytıp otırmız), bireudiñ bireuge bere salatın närsesi emes. Qırıq qwlaş zındannıñ tübinde otırıp ta erkin, egemen boluğa boladı. Bäri de adamnıñ işki bostandığına baylanıstı. Bizdiñ körkem sınımız bizdiñ osı işki bostandığımızdan, ruhani egemendigimizden bölek twrğan närse emes. Dälirek aytqanda işki düniemizdiñ ädebi sındağı körinisi. Demokratiyalıq mädenietimizdiñ deñgeyi, kölemi qanşa bolsa – sonşa ğana demokratiyamız bar. Osı orayda basımnan ötken mınaday bir oqiğa esime tüsip otır. Sekseninşi jıldardıñ işinde şamamen on eki baspa tabaq bolatın alğaşqı prozamdı «Jalın» baspasına tapsırdım. Ayta keteyin, «Jalın» o basta jas ädebi küşterge arnalğan, jas aqın-jazuşılardıñ alğaşqı şığarmaların basıp şığaratın baspa bolıp wyımdastırılğan. Ümitim mol edi. Qoljazbam baspada altı jıl jattı. Jıl sayın jabıq recenziyamen qwlatıladı, şkafqa salınadı, kelesi jılğa deyin, yağni, kelesi qwlatılğanğa deyin mwqiyat saqtaladı. Meniñ bağıma oray sol kezde «Jalın» baspasına, bas redaktordıñ orınbasarı qızmetine belgili jazuşı Qwrmanğazı Qaramanwlı keldi. Birde proza böliminiñ qoljazbaların qarap otırıp Qwrekeñ meniñ äñgimelerime wşırasadı. Oqidı. Sodan soñ bölim bastığın şaqırıp alıp, – Mına qoljazbanı nege altı jıldan beri wstap otırsıñdar? Mınau qalıptasqan jazuşı ğoy, – dep swraydı.
Bölim bastığı «jabıq recenziya» degendi aytqan eken, oğan Qwrmanğazı ağa, «men jabıq recenziya degenge senbeymin, sender ne qarap otırsıñdar, prozadan habarlarıñ bar, tüptep kelgende redakciyanıñ öz pikiri bar emes pe» deydi. Sonımen qoljazbanı öndiriske dayındauğa jarlıq beredi. Ayta keteyin, proza böliminiñ bastığı nemese ağa redaktorı ma, esimde joq, atın Qamısbay dep qoyayıq, şındığında jaqsı, inabattı adam edi. Köp wzamay jarıq köre almay jatqan eki avtordı üstime qosıp, sonımen üş adam «Erte kelgen küz» dep atalatın ortaq kitap şığardıq.
Arada birqatar jıl ötti. Endi egemendi ömirimizden bir mısal. Birde «Jwldız» jurnalındağı qızmetimniñ kezinde redakciyağa kelgen bir avtormen qaqtığısıp qaldım. Ol avtordı şarttı türde Ayranbay dep alayıq. Äñgimeden äñgime şığıp otırıp, aqırında keñes zamanında kitap şığarudıñ qanday qiın bolğandığın eske tüsirdik. Men joğarıdağı hikayanı, jalğız ğana kitabımnıñ tağdırın aytıp berdim. Osı kezde jaña ğana menimen jarasımdı äñgime üstinde otırğan Ayranbay nildey bwzılğan.
– Sen bayqap söyle, bauırım, – degen tüsi bwzılıp, – Men onımen bir baspada istegem. Ol (yağni Qamısbay) keremet adam. Tiliñdi tigizbe.
Qayran qaldım.
– Meniñ qoljazbamdı altı jıl astına basıp şığarmay otırğanın ayttım. Bwl til tigizu bola ma eken? – dedim istiñ jayın tüsindirmek bolıp.
– Ötirik aytasıñ, – dedi Ayranbay. – Onıñ ondayı joq. Ol keremet jaqsı adam.
– Men onı jaman adam degen joqpın ğoy, bar bolğanı kitabımdı tejep şığarmay tastağanın ayttım, – dedim men. – Onıñ jaman minezin körgem joq. İzetti, inabattı adam.
Ayranbay endi iri söyleuge köşti.
– Bauırım, sen auzıñdı jap. Ne degen toñmoyın adamsıñ öziñ. Men ayttım – boldı.
Kenet meniñ basıma tamaşa oy keldi. Ayranbay ekeumizdiñ aramızdağı äñgime şındığında qazaq egemendiginiñ emtihanı eken. Qazaqtıñ adam qwqığı, söz bostandığı, pikir bostandığı jaylı tüsinigin osı bir ğana äñgimeden biluge bolatının tüsindim. Aqırın, eppen Ayranbaydı türli testten ötkizdim. Sınaq tañğajayıp nätije berdi. Endi Ayranbaydıñ jaratılısı nemese twğırı, nemese tabiğatı deysiz be, qısqası Ayranbay degenniñ neden twratının eki auız sözben aytıp beruge tırısayın.
Ayranbay düniede bir ğana tanım, sol tanımnan öristeytin bir ğana pikir bar dep biledi. Ol – Ayranbaydıñ tanımı, pikiri. Oğan qarsı keluge bolmaydı. Onıñ dosı eñ soñğı podonok boluı mümkin, biraq sen Ayranbaydıñ köñiline qarap ol turalı eşteñe aytpauıñ kerek, aytsañ – tek «jaqsı jaqtarın» aytıp maqtauıñ kerek. Ayranbay jarıqtıq, jürgen jerinde osı öziniñ ğana tanımın moyındatadı. Menimen dos bolu, yaki menimen bir qoğamda bolu degen – osı deydi. Könseñ – osı, al könbeseñ… Ar jağı – «qazaqşa küres». Zaualdıñ qay jaqtan kelgenin bilmey qalasıñ. Jäne eñ keremeti, Ayranbay demokratiyağa, plyuralizmge, yağni, pikir, söz bostandığına senedi.
Bir küni Almalı audanınıñ äkimşiligine bara qaldım. Jwmısımdı tındırğannan keyin, tüski üzilistiñ kezi edi, tamaq işeyin dep ashanağa kirdim. Ashanada birneşe adammen Ayranbay otır eken.
– Rayıñnan qayttıñ ba? – degen mağan alaya qarap.
Qamısbaydı aytıp otır. Küldim. Rayımnan qattım dedim. Nemenege külesiñ dedi. Lañdatın şataq izdep otır. Sizge emes, basqa bir närsege küldim dedim. Jaraydı onda dedi. Sırt közge – men qorqaqpın. Biraq olay emes. Men Ayranbay siyaqtı, asqınıp qaterli isikke aynalğan meymanadan qorqam. Bittey qarsı pikir ayttıñ – bittiñ. Bitispeytin tabandasqan dwşpan tabasıñ. Ayranbay ğana emes, keyinnen, osı, egemendikke, pikir bostandığına, söz bostandığına, erkindikke, sanası sarğayıp, añsap jetken öz zamandastarımnıñ, reti kelgende adam qwqığın oylanbay taptağanın talay kördim. Sodan keyin egemendiktiñ auılı qazaqtan äli alıs ekenin tüsindim.
Bizdiñ bügingi öner sınımızdan, jalpı öner jayındağı tüsinigimizden äli künge deyin totalitarizmniñ, stalinizmniñ jañğırığı estilip twradı. Jäne de, qwrmetti oqırman, joğarıda keltirilgen mısaldan körinip twrğanday, bizdiñ öner jaylı tüsinigimiz ğana emes, qoğam, adamzat, adamdıq qwqıq, tarih jaylı tüsinigimiz, jalpı sanamız auır sırqatqa wşırağan. Şekspirdiñ bir dramasında bas keyipkerdiñ aytatını bar emes pe, «Biz rauşan dep ataytın gül, basqa atpen de solayşa jwpar şaşıp twra bermey me?» dep. Qwbılıstıñ atında ne twr, täyiri. Stalin osıdan alpıs jıl bwrın ölipti. Biraq odan ne özgerdi? Stalinizm basqa atpen äli jasap keledi. Biz zorlıqşıl qoğambız. Ärqaysımız bir-bir Stalin, bir-bir fyurermiz. Qarsı otırğan opponent, ol da adam ekenin, onıñ da bolmıs, ömir jaylı tüsinigi bar ekenin moyındamaymız. Meniñ köñilim üşin, meniñ «Menim» üşin, bolmağandı bolğan qıl, bolğandı bolmağan qıl deymiz. Körkemdik tanımı, estetikalıq oy-talğamı bizden bölek adamdı, jer qılıp jeñu bılay twrsın, öltirip tastağımız kelip twradı.
Osı auıru, Stalin zamanında tuıp-öskendermen birge ketse eken dep tileuşi edik. Olay bolmadı. Ökinişke oray, joq, ökinişke oray emes, sorımızğa, bwl merez bizge de jwqqan eken. Bir oqiğa esime oraladı. Ötken jıldarı bir jas aqınnıñ öleñ örnegin taldap, kölemdi maqala jazdım. Arada biraz uaqıt ötkennen keyin «Abay.kz» saytında meniñ qatısuımmen internet-konferenciya ötkizildi. Sol konferenciyada atalğan maqala ayıp-aybana bolıp aldımnan şıqtı. Saualdıñ barlığı «nege maqala jazasız» degenge sayadı. Tañ-tamaşa qaldım. Bizdiñ wrpaq, «ağalar biz turalı nege jazbaydı, nege elemeydi, nege batasın bermeydi» dep küyzeluşi edik. Al bügingi jas wrpaq «siz nege biz turalı maqala jazasız, bizdi nege elep-eskeresiz, nege bata beresiz» dep küyzeledi.
Ärine, men bireudiñ nwsqauımen jazatın adam emespin. Jastardıñ bwl «pikirin» üstelimniñ tüp jağına ısıra saldım. Derek bolıp twra bersin. Keyin kerek boladı.
Bügingi sın
Eldiñ barlığı avtor eken, önerge ärkimniñ-aq talası bar eken. Olay bolsa, osınday jappay demokratiyalıq öner jağdayında artkritika, öner sını qanday bolmaq? Ärine, eñ aldımen aytarımız, qalay bolğanda da bwrınğıday bolmaydı. Joğarıda ayttıq, keñestik totalitarlıq, qwqıqsız jüyede öner sını men cenzura, ekeui bir-aq närse bolatın dep. Köp jağdayda, äsirese, totalitarizmniñ alğaşqı kezeñinde, sınnıñ aytqanı, sınşınıñ pikiri kädimgi ükim bolatın. Şığarmanıñ körkemdigi onıñ sistemağa degen adaldığımen ölşenetin. Dälirek aytqanda, kommunizm idealdarına adal bolsañ boldı – sen suretkersiñ. Osıdan kelip öner äuleti sol qatal zamannıñ özinde ekige jarıldı. Bir äulet önerdiñ (taza önerdiñ) añsarlarına (idealdarına) qoldan kelgenşe adal boluğa tırıstı. Zorlıqşıl jüyege amalsız bas iip, köne otırıp, önerdiñ bastı belgilerin saqtauğa tırısqan bwlar – şın önerpazdar. Ekinşi äulet – bilikke arqa süyep, sol arqılı qay salanıñ da mamanı bolıp jüre beruge bolatınına közi jetken, zamannıñ osı orasan kemşiligin öz paydasına asırğan alayaqtar. Orıs tilinde atalğan äulettiñ bolmısı men tabiğatın ayna-qatesiz beyneleytin «mimikriruyuşie prisposoblencı» nemese «mimikriruyuşee prisposoblençestvo» degen tamaşa termin bar. Mimikriya – jändikterge tän qabilet. Mısalı, keybir jändikter, qauip töngende ağaşta twrsa sol ağaştıñ, japıraqta twrsa sol japıraqtıñ jasıl tüsine, jerde otırsa topıraqtıñ tüsine ene aladı, terisiniñ bederin özgerte aladı. Sol jändikti aulap kele jatqan basqa jändik, onı japıraqtan, bwtaqtan, nemese topıraqtan ajırata almay qaladı. Osılayşa, jändik öziniñ janın saqtaydı. «Mimikriruyuşee prisposoblençestvo» – qanday da bolmasın sayasi jüyege, äleumettik ortağa, qanday da bolmasın zañ jüyesine layıqtalıp, öziniñ tüsin özgertip otıratın, osılayşa qanday da bolmasın jüyede janın saqtap, öz tirşiligin arı qaray jalğastıru qabileti degen söz. Mısalı, keşegi Resey imperiyasınıñ adal qwldarı Keñes zamanında kommunizm idealdarına eñ adal adamdarğa aynalsa, keñes zamanındağı eñ ımırasız kommunister büginde, mısalı, Reseyde hristian dininiñ eñ qajırlı qorğauşıları bolıp otır. Mine, mimikriya degen osı.
Bilikke jetkennen keyin önerdi, öner adamdarın öziniñ aytqanımen jürgizetin ol zaman kelmeske ketti deseñiz qattı qatelesesiz. Sebebi, qaytalap aytayıq, Stalin ölgenimen, stalinizm basqa atpen ömir sürip otır, tirşiligin jalğastırıp jatır. Ol ne deseñiz aytayın – bizdiñ sanamızdağı, basqanıñ pikirine, dünietanımına, basqanıñ tabiğatı men bolmısına degen öştiktiñ şın atı – sol bayağı stalinizm.
Alayda, «kün jamanı ketedi» degendey, bwl qwbılıs ta tozadı. Älemdik, halıqaralıq deñgeyde, «üşinşi dünieniñ», ezgidegi halıqtardıñ, näsilderdiñ, wlttardıñ qwqıqtarı qalay moyındala bastasa, kündelikti ömirde, mädeni twrmısta, qoğamdağı, önerdegi ömirdiñ köptalğamdı, köpstil'di ekendigi de aqırındap moyındalıp keledi.
Endigi zamannıñ sını, bwrınğı dağdısınan, öner şığarmasına, al şındığında suretkerdiñ tağdırına ükim aytatın swmdıq ädetinen arıluı kerek. Körkem şığarmağa ükim aytu mümkin emes. Qanday da bolmasın jaña şığarmanı, yağni, qanday da bolmasın jaña körkemdik älemdi tek tüsindiruge boladı. Orıstıñ bir aqınınıñ aytqanı bar, «Tabiğattıñ jaman küni joq» («U prirodı net plohoy pogodı») dep. Sol aytpaqşı, jaman şığarma bolmaydı. Jaña şığarma tüsiniksiz boluı mümkin. Alayda, tüsiniksiz bolu – jaman bolu degen söz emes. Siz sol tüsiniksiz şığarmanı payımdau, aqırsoñında tüsinu barısında tanımnıñ jaña biigine köterildiñiz. Öziñiz üşin müldem beytanıs, jaña älem aştıñız, ruhani örisiñiz keñeydi. Keremet emes pe!
Älbette, biz bwl jerde qağazğa tüskenniñ barlığın taldap, tüsindiru kerek dep otırğan joqpız. Ärine, barlıq närseni tüsindiruge boladı. Biraq, barlıq närseni tüsindirip keregi joq. Keybir adam körkem şığarmanıñ ornına öziniñ psihikalıq aurularınıñ tarihın wsınadı. Oyımızşa, onday şığarmanı äleumet emes, basqa oqırman, basqa sınşı oqu kerek.
Eñ äueli qanday da bolmasın teksti payımday bastağanda, ol, öner topırağınan ösip şıqqan ba, önerdiñ egemendiginde twr ma – osılardı anıqtap alu kerek. Taldau, tüsindiru, sodan keyin.
Bügingi jas wrpaqqa osı aytqan keñesterimiz de (aqıl aytu emes) jeter dep oylaymız.
Jetpis jıldıq nigilizm, keñestik jahiliet zamanı qaytalanbasın deseñiz, janıñızda jürgen adamğa, onıñ mwqtajına, pikirine, bolmıs-bitimine bet bwrıñız. Adamzattı süymeñiz – janıñızda jürgen qarapayım adamdı qwrmettep üyreniñiz. Sebebi, «men», qaşanda «sen»-nen bastaladı.
Talasbek Äsemqwlov,
“Almatı aqşam”,
Pikir qaldıru