2010 jılğı küzde AQŞ ökilderi Germaniyanıñ Myunhen qalasında Talibannıñ jas ökilimen qwpiya kezdesti. Taib Ağa esimdi sodırlar tobınıñ sayasi qanatınıñ müşesi AQŞ diplomattarına soğıstı ayaqtau turalı jol kartasın körsetken. Bwl AQŞ-tıñ Talibanmen birinşi märte jolığuı emes edi.
AQŞ bastağan Batıstıñ äskeri koaliciyası 2001 jılı Taliban rejimin qwlatqalı beri sodırlar Vaşingtonmen qarım-qatınas jolın izdey bastağan. Eki jaqtıñ äskeri jetekşileri jüzdesken. Biraq 2010 jılı Germaniya arağayın bolğan kezdesu qaqtığıs üşin mañızdı sät edi.
- Birinşi ret Taliban men AQŞ sayasi mämile qıluğa bayıppen kiristi, – deydi prezident Barak Obama äkimşiliginiñ Talibanmen kelissözine qatısqan bwrınğı diplomat Djarret Blank Azattıqqa. – Sol kezdiñ özinde-aq jwrt soğısta jeñip şığa almasımızdı bilgen.
Biraq osı aralıqta AQŞ-Taliban dialogınan tük şıqpağan. Eki tarap bir-birine senbegen, mümkindikti paydalanbağan, Auğanstan ükimeti qarsı şıqqan jäne sodırlar wyımınıñ eki jetekşisi qaza bolğan.
Sonau alğaşqı qwpiya kezdesuden beri on jılğa juıq uaqıt ötti. AQŞ pen Taliban Amerikanıñ eñ wzaq soğısın ayaqtau boyınşa tarihi kelisim qıluğa şaq twr.
Bwl kelisimge säykes Auğanstannan şeteldik äskerdiñ bir böligi şığarıladı, al Taliban eldiñ terrorşılar mekeni bolıp ketpeuine kepil beredi. Bitim boyınşa sodırlar Batıs qoldaytın Auğanstan ükimetimen sayasi tatulıq pen oq atudı birjola toqtatu turalı jeke kelissöz jürgizedi.
“QATELİK”
Jıldar boyı AQŞ Kabuldağı ükimet pen Taliban arasındağı kelissözge auğan tarabı jetekşi häm mwrındıq bolsın degen sayasat wstanıp keldi. Biraq Taliban memleket ökilderin zañsız körip, kelissözden bas tarta bergen soñ bitim qılu procesi toqtap qalğan.
- Sol jıldarı AQŞ pen Taliban mäselelerin äueli özara talqılauı üşin kezeñ-kezeñimen jüretin process turalı kelisip almau arqılı qatelik jasadıq, – deydi 2009-2015 jıldardağı AQŞ-tıñ Auğanstan men Päkistandağı arnayı uäkili Riçard Holbruktıñ ağa keñesşisi bolğan Blank.
- Tüptiñ tübinde işki auğan kelisimi jasaluı kerek edi. AQŞ pen Taliban arasındağı janjaldı retteu qajet boldı. Ol mindetti Auğanstan ükimetine arta sala almadıq. Taliban bäribir kelispes te edi. Olar Auğanstan ükimeti bizdiñ äskerdiñ atınan söyleu almaydı dep oyladı, – deydi bwrınğı diplomat.
Zalmay Halilzad AQŞ-tıñ bitim qılu boyınşa arnayı ökili bolıp tağayındalğanda sayasat özgerdi. Halilzad auğan ükimetin qatıstırmay Qatarda AQŞ-Taliban tikeley kelissözin bastadı.
Auğan ükimeti bitim procesinen tıs qalğanına qattı aşulanıp, qarsılıq tanıttı. Biraq eñ mañızdı bir jayt – Halilzad AQŞ pen Taliban kelisip jatsa da, işki auğan kelissözderi bastalmayınşa jäne oq atu toqtamayınşa kelisim jüzege aspaytının mälimdedi.
- Bäri kelisilmeyinşe, eşteñe şeşilmeydi, – dedi Halilzad.
OSAL TWSTAR
AQŞ-Taliban kelissöziniñ 8 raundı tamızdıñ 12-sinde ayaqtaldı. Eki jaq tehnikalıq detal'dardı naqtılap, ıqtimal kelisimdi jüzege asıru mehanizmin jetildirip jatır.
Kelisimniñ jalpılama nobayı turalı amerikalıq baspasöz jan-jaqtı habarlap tastadı. Qwjatta barşa şeteldik äskerdi eki jıl işinde şığaru, aymaqtardan şetel äskeri şığıp jatqanda atıstı birden toqtatpağanmen şabuıldı azaytu, Talibannıñ Auğanstandı terrorşı toptardıñ mekendeuine jol bermeui turalı bayandaladı.
Ötken apta Halilzad barıp-qaytqan Norvegiya astanası Osloda işki auğan kelissözderin bastau boyınşa qızu dayındıq jürip jatır.
Kelisim nwsqasına säykes bitim jasalğannan bastap üş ay işinde twtqınğa tüsken 13 mıñ Taliban sodırınıñ bosatıluı tiis boladı. Qwjatta “bitimnen soñ qwrılatın islamdıq ükimet” turalı jazılğan. Bwl söz respublikalıq basqaru jüyesin tañdağan qazirgi ükimetti alañ etti. Kelisim-şartta qırküyektiñ 28-i ötedi dep belgilengen prezident saylauı turalı söz joq. Köptegen el twrğını saylau ya keyinge qaladı, ya müldem ötpeydi degenge beyil.
Auğanstanda AQŞ Talibannıñ ıñğayına tım qattı jığıldı degen qorqınış bar. Twrğındar elden tez şığu üşin Vaşington beybitşilik boyınşa bitimdi emes, ketu turalı kelisim-şart bekitip jibere me dep alañdaydı.
- Beybitşilik äpermeytin beybit kelisim-şart jasau qaupi bar. Köp jayt AQŞ-tıñ qalay qimıldaytınına, äskeri ıqpalın qalay paydalanatınına qarap twr. Ahual auğanstandıq partiyalardıñ, işinde auğan ükimeti de bar, işki kelissözdi qalay jürgizetinine täueldi, – deydi Blank.
Vaşingtondağı Atlantic Council wyımınıñ ağa zertteuşisi Djavid Ahmad AQŞ-tıñ aldağı kelisim-şartta birneşe kinärattı dwrıstauı kerektigin aytadı.
- Onıñ işind AQŞ-tıñ işki auğan kelisimi bekitilgen soñ barıp elden şığuı turalı şart kirgeni läzim, – deydi ol.
Sarapşı AQŞ äskeriniñ şağın bir böligi wzaq uaqıt Auğanstanda qala twrmasa, kelisimniñ qalay jüzege asatınına qatıstı alañ tuatının aytadı.
Ol Vaşington 13 mıñ Taliban sodırın bosatqanda saqtıq qılıp, bostandıqqa şıqqandardıñ qayta ekstremistik toptarğa qosılıp ketpeytinine közi jetui kerektigin aytadı.
- Kelisimdi jüzege asıruğa emes, qağaz jüzinde bekituge köp küş salındı. AQŞ qol qoyudı, Auğanstan ükimeti qol qoyğannan soñ ne boların oylap otır, – deydi sarapşı.
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru