|  | 

ادەبي الەم

قاراباي

Alash zyalilari Tarbagatayda

…موڭعوليا قازاقتارى اراسىندا اتى اڭىزعا اينالعان ءبىر كىسى ءوتتى، ەسىمى قاراباي،تەگى (تەك ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا نايمان) سويى بەيمالىم. وتە جۇمباق جان دەسەدى.توبەسىنە كوتەرگەن ءبىر كەپ جۇگى بار،كوبى كىتاپتار دەيدى. كەلگەن جاعى – ءور التاي، سارىسۇمبە. ارعى جاعى كونە قۇلجاعا قاراي سۇلبالاپ كەلگەن ءىزى جاتىر. ءتۇرلى اڭىز، اڭگىمەلەر بويىنشا – قاراباي 1935 جىلى سوۆەتتەر تاراپىنان ستاليندىك ساياسي ناۋبەت قۋدالاۋعا ىلىگىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن قۇربان. سودان ءور التايعا قاشىپ باس ساۋعالاعان. قاسىندا عۇبايدولدا سادىق دەگەن جورا – جولداسى بولىپتى. دوس بولاتۇرا ەكەۋى ۇنەمى قاجاقتاسىپ جۇرەتىن كورىنەدى.
بۇلار موڭعولدا بەردىقوجا جولتاەۆ، جاعىپار ءتىنالين قاتارلى قازاقستاندىق توپ اعارتۋشىلارمەن ارىپتەس جانە سولاردان ارنايى قولداۋ تاۋىپ قوبدا بەتىنە ەكى دۇركىن كەلىپ، كەتكەن. قاشىپ ءجۇرىپ قۇلجادا، سوڭىرا ديحۋادان پانا تاپقان سەكىلدى. الاش ازاماتتارىمەن شارقي تۇركىستانشىلدارمەن اعارتۋ اياسىندا تىعىز بايلانىس جاساپ تۇراقتايدى دا 1939-1940 جىلدارى قاتاڭ باقىلاۋعا الىنىپ،سارىسۇمبەدەگى ساياسي ازاپتى قاماۋدا 1945 جىلعا دەيىن وتىرعان. قاماۋدا بولعان كەزىندە – رۋى مولقى نۇعىمانۇلى ارداباي (1909 -1990) دەگەن ازاماتپەن اباقتىدا تانىسقان. اردابايدىڭ ايتۋىنشا 1942-1945 جىلى قىركۇيەككە دەيىن تۇرمەدە جۇرگەنىندە قاراباي ناۋاتقا وت جاعىپ، زىنداندى باراققا سۋ تاسۋشى ەكەن.
موڭعوليانىڭ پارتيزاندار قوسىنى جانە شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىمەن بىرلەسكەن مايداندا 1945 جىلى تامىزدا سارىسۇمبەنى گومينداننان ازات ەتكەندە ول تۇرمەدەن بوستاندالعان.سول كەزدە 59-60 جاس شاماسىندا ەكەن.بۇل جونىندە ماعان 90 جىلدارى كوپتەگەن پارتيزان كۋاگەرلەر كوپ دالەلدەگەن.اسىرەسە بەلگىلى اقىن دانيال دىكەيۇلى، ارداباي نۇعىمانۇلىنان (ازىراحمەت كۇشىكبايۇلى دا ەرتەرەكتە ايتىپ ءجۇرىپتى) ەستىگەن دەرەك راس دەپ ويلايمىز. قارباي 1945 جىلدان 1963 جىلعا دەيىن بايان-ولگيدە 18 جىل بويى جالعىز باستى ءار جەردە قونا-تۇنەپ ءجۇرىپ 78-گە قاراعان شاعىندا قايتىس بولادى.كوپ ەلمەن ەتەنە جاقىن سويلەسپەيدى كىدى، الباتى جاندارمەن جۋىق ارالاسپاق تۇگىلى جانىنا جۋىتپايدى، كوبىنەسە نايمان جارقىنبايدىڭ بالاسى ۋاتقاننىڭ ۇيىنە بارىپ تۇستەنەدى – ءمىس. جاعالبايلى راحىمنىڭ ايەلى اتەيىمدى (كودەبايقىزى قادي اپا) قارىنداسىم دەپ جان تارتىپ، جاناشىر، قادىر تۇتادى.
زارۋشىلىك ءۇشىن، ىلكىدە ءبىر گاپتىك كىتاپ اشىپ دەم سالاتىنى بار دەسەدى.1948 جىلى جادىك قوجامبەتۇلى ءدوڭتاي موللانىڭ كەنجە قىزى ءشامشيا (1928-2010) قارابايعا تۇتقيىلدان جولىققاندا: “…اس كورمەگەن وبىرداي، ات كورمەگەن توبىرداي” بولىپ ءجۇرمىز دەۋى دە تەگىن پەندەنىڭ ءسوزى ەمەس. موڭعوليانىڭ حالىق ءارتىسى باقىشقىزى قايجامال اپام دا قارابايعا ءوز ۇيىندە تالاي رەت شاي قايناتىپ بەرگەنىن، ول كىسىنىڭ وتە كىنامشىل كىرپياز بولعانىن ايتادى. ەل ىشىندە قارەكەڭ وتە سىيلى،كيەلى ادام سانالسا دا، تەنتەك جاس ءوسپىرىم ۇلدار ونى قىزىقتاپ سوڭىنان تاس جاۋدىراتىن دەيدى.سول كەزدەن باستاپ، “…قارابايدا قاتىن جوق، قاراشا ۇيدە وتىن جوق… ” دەگەن توركىندى ءسوزى ەل ىشىندە ءتامسىل بولىپ جۇرتتىڭ جادىندا قالعان.ويىن بالالارىنىڭ وداعاي قىلىعىنا ونشا رەنجىمەيدى بىراق، كەيدە قاتتى نازالانعاندا قايران شايقى – “قازاقتا ۇل تۋسا – مەنىڭ سورىم…” دەگەن اسا قاناتتى ءسوزىن قايتالايدى ەكەن!؟ سونداعى سوتقار ۇلداردىڭ كوبىنىڭ كوزى ءتىرى.قوبدا وزەنى تاسىپ جاتقاندا قولىنداعى قورجىن – قوسقالاڭىن توبەسىنە قويىپ سۋدان ءجۇزىپ ءوتىپ كەتەتىنى دە اڭىز. بەيباقتىڭ اقىرەتتى سۇيەگىن رۋى نايمان ابىكەي ءورىسبايۇلى ءوز شاڭىراعىنان ارۋلاپ شىعارادى. قاراباي ولەرىندە مەنىڭ قۇلپىتاسىما ەسىمىمدى – “مورجاقىپ” دەپ مورلەڭدەر دەپ وسيەتتەپ، وتىنگەندىكتەن بولار ورگەشەك تاقتايشاعا ەسكىشە توتە جازۋمەن سولاي “مورجاقىپ 1885 -1963″ دەپ ويىپ جازىلعان دەيدى. تاقتايشانى بەرتىن كەلگەنگە دەيىن زيرات باسىنان كورگەندەر كوپ.سوڭىنان جوعالىپ كەتكەن. ەندى باياعى كىتاپتارى قايدا كومىلگەنى ءالى بەيمالىم!؟ قاراباي سوعان قاراعاندا 1885 جىلى قازاق دالاسىندا تۋىپ 1963 جىلى بايان-ولگيدە باقيعا اتانعان. جەرلەنگەن جەرى – بۇگىنگى ولگيدىڭ شىعىس تۇستىگىندەگى “دوستىق شىڭىنا” وتە تاياۋ ورنالاسقان كوپبەيىتتە.
بازبىرەۋلەر – “…سۇراعان راحمەتۇلى – باياعى اۋىس قارابايدى – الاش مىرجاقىپ ەتىپ ءجۇر…” دەيدى ەكەن. مەن ونداي ءسوزدى ەش جەردە ايتقان جوقپىن، الايدا ويلادىم. مۇمكىن…
…كەشكىسىن تىنىعۋدا ەسكى بەلگىلەۋىمەن وسىنى تاۋىپ الدىم. كورگەندەرىمدى كوگەندەپ، مورلەۋىمنىڭ سەبەپكەرى – قىران كوزدى بەيساۋات، قىدىر ءسوزدى كەيقۋات قاراباي (مورجاقىپ) تۋرالى ەدى. ءيا…

سۇراعان راحمەتۇلى

Related Articles

  • الاش زيالىلارىنىڭ ۇرىمشىدەن قايتىپ كەلە جاتقاندا

    بولعان وقيعا ىزىمەن بولعان وقيعانىڭ ىزىمەن…   الاش جۇرتىنىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە سەزى ءوتىپ، ءاليحاننىڭ كولچاكتان بەتى قايتىپ، “ەندى قايتىپ تاۋەلسىز ەل بولامىز” دەپ جۇرگەن كەز ەدى. سەمي الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ورداسى ەدى. سەمەيدە جۇرگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان ءبىر توپ الاشورداشىلار قىتاي شەكاراسىنداعى ءۇرىمشى قالاسىنا بارىپ، ونداعى قازاق جۇرتىنىڭ حال جاعدايىن ءبىلىپ قايتۋعا جولعا شىققوان. ول كەزدە ءۇرىمشىنىڭ كوبى قازاق ەدى ۇيلەرى نەگىزىنەن سازدان قۇيىلعان. ورتا ازيانىڭ كوپ قالالارىن ەسكە سالعانداي. ءبىراز ۇلكەن كىسىلەر مەن جاستار احاڭنىڭ توتە الىپبيىمەن كىتاپ گازەت وقيدى. ەكەن. احاڭدى بۇرىن كورگەن ادامدار دا كەزدەستى. دەگەنمەن، احاڭ ءۇرىمشى قازاقتارىنىڭ تاەلسىز اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى ويلارى دا جوقتىعىن بايقاعان. سونىمەنگ، ءۇرىمشى قازاعىنىڭ جانە قىتايعا جاقىن باسقا ۇلتتاردىڭ باستى تۇرمىسى

  • ءبىر اۋىلداعى  ەكەۋدىڭ تاعدىرى

      جۇمات  انەسۇلى   ( ماحاببات تۋرالى اڭگىمە) “مەن سەنەن باسقانى ولگەنشە  كورمەيمىن دەپ سەرت بەرىپ ەدىم وزىمە” “دەدى بۋىنىپ ولەيىن دەپ جاتقان مايسا دەگەن قىز.. بۇل بايتوبە دەپ اتالاتىن اۋىل. بۇرىن ۇلكەن شارۋاشىلىقتارى بولعان.وقۋ اياقتالىپ، مەكتەپ بىتىرۋشىلەر مەكتەپتىڭ جانىنداعى الما باعىندا مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ تويى مەن  سىنىپتاس جاراس پەن مايسانىڭ تويى بىرگە وتەىزىلەتىن بولعان. جاراستىڭ Əكەسى فەرمەر، ازداپ ەگىستىگى بار. ال جاراسپەن بىرگن وقىعان Əمىرەنىڭ əكەسى əكىمشىلىكتە قىزمەت جاسايدى، ءəرى جەمىس وسىرەدى. بۇل جاراس پەن مايسانىڭ ۇيلەنۋ تويى باستالايىن دەپ جاتقاندا بولعان تراگەديا. جاراس پەن مايسا مەكتەپ ءبىتىرىپ،، ءوز سىنىپتاستارىمەن مەكتەپتىڭ جانىنداعى ۇلكەن باقتا ۇيلەنۋ تويلارىن مەكتەپ ءبىتىرۋ تويىمەن جال،عاستىرماقشى ەدى. مەكتەپتىڭ باعى القىزىل گۇلمەن جايناپ تۇر. وعان ءتۇرلى ءتۇستى لامپالار قوسىلعان. سىرتىنان

  • ماڭگى قازاق(ەرتەگى فەنتەزي) 

    قازاقتارعا جاسالىپ جاتقان  قيانات كوپ بولعاسىن، « ماڭگى قازاق» اتتى اڭگىمە جازسام دەپ جۇرەتىن ەدىم. وسىدان ءبىر كۇن بۇرىن سول اڭگىمەنىڭ سيۋجەتىنە كەلەتىن ءتۇس كورجىم. كەشەدەن بەرى جازۋعا كىرىسسەم بە دەپ ءجۇر ەدىم، ءساتى بۇگىن تۇسكەن سياقتى. جۇمات انەسۇلى وتە ەرتەدە ەمەس، بۇگىندە ەمەس، عىلىم دوكتورلارى سانجار مەن بالجان ينستيتۋتتا قىزمەت ەتەتىن.وزدەرىنىڭ لاۋازىمدارىنا قاراي قاراپايىم ەكى قاتارلى جاقسى سالىنعان كوتتەدجدە تۇردى.ينتەلليگەنت ادامدار ءومىردىڭ قيىندىقتارىنا كوپ ءمىن بەرە قويمايدى عوي، ومىرلەرى ءماندى، جايلى ءوتىپ جاتتى. جاقسىلىقتا كوپ كۇتتىرگەن جوق، سانجار مەن بالجان ۇلدى بولىپ، كوتتەدجدە شاعىن توي ءوتتى. نەگە ەكەنىن قايدام، اكە شەشەلەرى اقىلداسىپ، ءۇلدارىنىى ەسىمىن اڭسار دەپ اتاعان. اڭسار ەرتەدەگىدەي تەز دە وسكەن جوق، كەش تە وسكەن جوق. تاربيەلى جىگىت بولىپ

  • سۋ ىشكەندە قۇدىق قازىۋشىنى ۇمىتپا

    (23 – اڭگىمە) باياحمەت جۇمابايۇلى — ءبىزدىڭ زاماندا سەندەرشە كيىمنەن-كيىم تاڭدايتىن جاعداي قايدا، جاماپ-جاسقاپ، تون، شالبار كيسەك تە جەتەتىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ ايانباي ەڭبەك ەتتىك. بۇگىنگى كۇن باساتىن جولدى ول كەزدە ايلاپ جۇردىك، ءتىپتى بۇگىنگىدەي دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان حابار تاۋىپ وتىراتىن جاعداي قايدا؟ — دەگەن قاريا نەمەرەسىنىڭ جۇمىستىڭ قىرىن بىلمەي، تىك قاسىق بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقانىنا نارازى بەينەسىن اڭعارتىپ، ءوز ءومىر كەشىرمەسىنەن كەڭەستەر قوزعاعان. نەمەرەسى: — اتا، سول داۋىردە تۋعان وزدەرىڭىزدىڭ سورلى بولعان تالەيلەرىڭىزدەن كورمەيسىز بە؟ ولارىڭىزدى بىزگە ايتپاڭىز، —دەمەي مە. اشۋدان جارىلارمان بولعان قاريا: — ە، ونداي بولعاندا «ۇرپاق ءۇشىن باقىت-بايلىق جاراتسام» دەپ تەر توگىپ، جان قيىپ، ازىپ-توزعان اتا-بابالارىڭ سەندەرگە ايىپتى بولعانى عوي. «تەڭدىك ءۇشىن» دەپ اكەم وققا ۇشتى. ال

  • مۇحتار ماعاۋين: ورالحاندى دا، قۇدايىڭدى دا ۇمىتقان ەكەنسىڭ…

    ياعني، د.يسابەكوۆتى تاۋباعا ءتۇسىرۋ ءراسىمى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ قولىنان بيىك ماراپات الىپ، جەلى كوتەرىلىپ تۇرعان د.يسابەكوۆ، مىنا ءبىز سياقتى پەندەسىنە كوڭىل ءبولىپ، «مۇحتار ماعاۋيننىڭ بۇكىل پوزيتسياسى ماعان ۇنامايدى» دەگەن ءتۇيىندى تاقىرىپپەن سۇحبات بەرىپتى – Nege.kz, 10.ءحى.2022. ءبىر زاماندا تانىعان، بىلگەن، ەندى كوزدەن تاسا، كوڭىلدەن وشكەن جازارماننىڭ، ءتارىزى، قىرىق-ەلۋ جىل بويى ىشتە بۋلىققان جۇرەكجاردى تولعامى. جارىققا شىققان كەزدە ءبىز تاريحي-تانىمدىق «التىن وردا» كىتابىن دەندەپ، قاجەتتى تىنىسقا ەرنەست حەمينگۋەيدىڭ ەسكى جۇرتى – جىلى تەڭىزگە بەت تۇزەگەن ەدىك. ەندى مىنە، ەكى اپتادان اسقاندا قايرىلىپ سوعۋعا مۇمكىندىك تاپتىق. ارتىقشا قاجەتتىلىكتەن ەمەس، الدەبىر اۋەسقوي اعايىندار ءدۇدامالدا قالماسىن دەپ. الدىمەن، ايقايلى سۇحباتتى وقىماعان بۇگىنگى جۇرتشىلىق ءۇشىن، ەڭ باستىسى – د.يسابەكوۆ باۋىرىمىزدىڭ مۇباراك ەسىمىن كەيىنگى زامانعا ۇمىتتىرماي جەتكەرۋ

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: