قىتايشا  «تيان-گۋ»  (天狗)  سوزىنىڭ  دە  «تاڭگىر»-مەن  بايلانىسى  وتە  جاقىن.
ونداعى  تيان  (天)  تاڭىر  دەگەندەگى «تاڭ»  (اسپان),  ال  قىتايشاداعى  يتتى  بىلدىرەتىن
«گۋ» (狗) يەروگليفى ارعى ەرتە زاماندا «كۋ» دەپ دىبىستالعان. بۇل «گر»-گە جۋىق.
ءيتتىڭ قىتايشا تاعى بىر جازىلۋى 犬 (ارعى زامانعى وقىلۋى «حۋن»), قىتاي تىلىنىڭ
ارعى زامانعى ەرەكشەلىگى – بۋىن سوڭىنداعى «-ر» دىبىسى «-ن» بولىپ وزگەرەدى. وسى
بويىنشا  بايىرعى  ساقتاردىڭ  بورىسى  «گروگ»  نەمەسە  «قۇرت»  ارعى  زامانعى  قىتاي
تىلىندە «حۋن» بولۋى تابيعي. ەگەر وسىلاي بولسا، قىتاي تىلىندەگى اسپاندى بىلدىرەتىن
«تيان» (天) دا، يتتى بىلدىرەتىن «گۋ» (狗) دا، «حۋن» (犬) بابا تۇركى (ساق) تىلىنەن
بارعان  سوزدەر  بولادى  (قىتاي  تىلىنىڭ  نەگىزگى  سوزدىك  قورىندا  بابا  تۇركى  تىلىنەن
بارعان سوزدەر مولىنان جولىعادى).
موڭعۇلشا «ءتاڭىر نوقاي» دا، قىتايشا «تيان-گۋ» (天狗) دا ساق ونەرىندە (التىن
اشەكەيىندە)  بەينەلەنگەن  قاناتتى  ماقۇلىقتىڭ  وزىن  قازاق  تىلىندەگى  «يتقۇستاي»
ءداپ باسىپ بەينەلەي المايدى. قازاقتا جانە «كوك بورى» دەگەن سوز بار: بۇل «كوكتىڭ
ءبورىسى» دەگەندىك. موڭعۇلدىڭ «ءتاڭىر نوقايى» مەن قىتايلارداعى «تيانگۋ» (天狗)
وسىعان سايكەس كەلەدى.
«ۋينامادا»: «قاڭعا – ەجەلگى قىزىل تيەكتىڭ جۇرناعى. …ولاردىڭ تىلى ازىراق
ايىرماشىلىعى بولعانىمەن عۇندارعا ۇقسايدى. ولاردىڭ ارعى اتالارى عۇندارعا
جيەن  كەلەدى  دەيتىندەر  دە  بار»  دەي  كەلىپ،  عۇن  تاڭىرقۇتتىڭ  «كوك  تاڭىرىنە  قوسۋعا
ارناعان پەريزات قىزىنىڭ بورىگە قوسىلۋى» تۋرالى اڭىز ايتاتىنى باياندالادى [9].
بۇل جەردەگى «قىزىل تيەك» قىزىل يت ماعىناسىندا.
بۇل  اڭىزدىڭ  عۇندار  ارقىلى  ماديارلىق  نۇسقاسى  اتتيلانىڭ  يتتەن  تۋىلۋى
تۋرالى اڭىز بولىپ ەۋروپاعا باسقا بىر نۇسقادا جەتەدى. ونىڭ يتاليان نۇسقاسىن
ا.ن. ۆەسەلوۆسكي باياندايدى [10]. دەمەك، وسى اڭىزدان دا تاڭىر مەن كوك بورىنىڭ
بايلانىستىلىعىن اڭعارۋعا بولادى.
ءبورى توتەمى جانە بابا تۇركى ەتنوستارى.
ساقتار: كوشپەلىلەردىڭ بورى توتەمىنىڭ ارعى دەرەكتەرى تىم ارىدان جولىعادى.
ساقتاردىڭ بورى توتەمدىلىگى تۋرالى ناقتىلى دەرەك جولىقپايدى، گەرودوت تەك ساق
جەرىنىڭ ەڭ باتىس تەرىستىگىندە بىر نەۋري (Neuri) اتتى تايپانىڭ بارلىعىن، «ولاردىڭ
ادەت-سالتىنىڭ  ساقتارمەن  بىردەيلىگىن،  …ساقتار  مەن  ساق  جەرىندەگى  گرەكتەردىڭ
ايتۋىنشا ولاردىڭ  جىلىنا بىرنەشە كۇن بورىگە اينالىپ، ونان سوڭ قايتا قالپىنا
كەلەتىندىگىن، سەنبەيىن دەسەڭ ولار (ساقتار، گرەكتەر) انت ىشۋگە دەيىن باراتىندىعىن»
جازادى [11]. بۇل ادامنىڭ بورىگە اينالعانى تۋرالى ەڭ ارعى زامانعى دەرەك. بۇل
سالتى ساقتارمەن بىردەي وسى حالىقتىڭ بورى توتەمدىلىگىن، ولاردىڭ جىلىنا بىرنەشە
كۇن وز اتا تەگى بورىشە جاسانىپ، بورىشە تۇرمىس وتكىزەتىنىن ۇعىندىرادى. ەكىنشىدەن،
جوعارىداعى  گريفوننىڭ  قاناتتى  بورى  ەكەندىگى  ساقتاردىڭ  بورى  توتەمدىلىگىن
كورسەتەتىن تاعى بىر دالەل. ۇشىنشىدەن، گەرودوت پارسىلار بارلىق سكيفتەردى ساقتار
دەپ اتايتىندىعىن جازادى. ال ساقتاردىڭ اتىنىڭ قايدان كەلگەندىگى، ونىڭ نەندەي
ماعىنا  بەرەتىندىگى  تۋرالى  تاريحتان  بەرى  وقىمىستىلاردىڭ  اراسىندا  تۇرلى
كوزقاراستار بار. بىرەۋلەر ولاردى پاتشالارىنىڭ اتى دەسە، تاعى بىرەۋلەر ولاردىڭ
كوشپەلىلىگىنە ساي قويىلعان ات، بىرەۋلەر بۇعى توتەمىنە ساي قويىلعان ات دەسە، ەندى
بىرەۋلەرى  ول  «كۇشتى،  مىقتى»  دەگەن  سوز  دەسەدى.  تاعى  بىر  عالىمدار  «ساق»  سوزىن
پارسىنىڭ  يتتى  بىلدىرەتىن
(ساگ)  سوزىمەن  توركىندەستىرەدى.  بۇل  ساقتاردىڭ
گريفون (قاناتتى بورى) توتەمىنە ساي كەلەدى. قازاقتا دا يتكە «ساقپان» دەپ ات قوياتىن
ادەت  بار،  سونداي-اق  سەزگىزلىكتى  «ساق»،  «ساق  قۇلاق»،  قورعاۋشىنى  «ساقشى»  دەيدى.
بۇلاردىڭ  بارلىعى  يتكە  بايلانىستى  كەلگەن  سوزدەر  بولۋى  مۇمكىن.  تورتىنشىدەن،
عالىمدار  ۇيسىندەردى  ساقتاردىڭ  تارماعى  دەپ  قارايدى،  ولاردىڭ  ارحەولوگيالىق
مادەنيەتىندە  پارىق  جوق  دەرلىك  [12].  ىشىنارا  عالىمدار  جۇڭگو  جازبالارىندا
كەزىگەتىن  ەرتە  زاماندا  ساقتار  باتىسقا  قونىس  اۋدارعاندا،  وز  مەكەنىندە  شىعىستا
قالعان رۋن(允) فاميالى نومدى (戎) ۇيسىندەردىڭ ارعى اتالارى دەپ قارايدى [13].
عۇندار  دا،  تۇرىكتەر  دە  ساققا  بايلانىستى  ەكەندىگى  تاريحي  دەرەكتەردەن
جولىعادى.  «جوۋنامادا»  بىلاي  دەپ  تە  ايتادى:  «تۇرىكتەردىڭ  ارعى  اتالارى
عۇنداردىڭ سولتۇستىگىندەگى ساق (索国) ەلىنەن شىقتى» دەلىنەدى [14]. شيۋە زۇڭجىڭ
ونى «Saka» سوزىنەن كەلگەن دەي وتىرىپ، ساق-تيگراحاۋدالاردىڭ شىعىسقا كوشكەن

تارماقتارىنىڭ ەنيسەي وزەنىنىڭ جوعارعى اعارىندا قۇرعان مەملەكەتى بولار دەگەن
مەجەنى ايتادى [15]. ال عۇن، ءۇيسىن، تۇرىكتەردىڭ بارلىعى ءبورى توتەمدى.
ا.  سەيدىمبەك  قازاقتىڭ  «قوس  مۇيىزدى  ەسكەندىر»،  «كوك  توبەت»،  «كوك  بورى»،
«اققۋ»،  «سارىن»،  «وگىز  ولگەن»،  «تارعىل  بۇقا»،  ت.ب.  كۇيلەر  مەن  كۇي  اڭىزدارىن
ب.ز.ب. 5-8-عاسىرلار مەن ب.ز. 6-عاسىرى ارالىعىنداعى كۇيلەر مەن كۇي اڭىزدارىنا
جاتقىزادى [16]. بۇل جەردەگى «كوك توبەت» – اسپان توبەتى، «كوك بورى» – اسپان بورىسى،
بۇل ساق داۋىرىنە تۋرا كەلەدى.
عۇندار:  عۇنداردىڭ  بورى  توتەمدىلىگى  تۋرالى  شىنايى  دەرەك  جولىقپايدى.
الايدا ءتۇرلى دەرەكتەر عۇنداردىڭ ءبورى توتەمدىگىن اڭعارتادى.
ءبىرىنشى، تاريحي دەرەكتەردەگى عۇنداردىڭ ارعى اتالارى سانالاتىن ەتنوستار بورى
(يت)  توتەمدى  بولىپ  كەلەدى.  «تاريحي  جازبالاردىڭ»  «بەس  بابالىق  شەجىرەسىندە»:
«تەرىستىكتە حۇنكتەردى قۋدى» دەگەن سوز جولىعادى [17]. تاڭ داۋىرىنىڭ تاريحشىسى
سىماسيان  (司马贞)  《史记索隐》اتتى  ەڭبەگىندە:  «حۇنۇك  (荤粥)  عۇنداردىڭ
بۇرىنعى اتى، ولار تاڭ، يۇ (唐虞: بەس بابالىقتىڭ ەكى بابالىعى) زامانىڭدا (بەس
بابالىق: ب.ز.ب. 26 ع. – ب.ز.ب. 22 ع.) تاۋلىق نوم (山戎), حۇنۇك (熏粥), شيا زامانىندا
(ب.ز.ب. 22 ع. – ب.ز.ب. 17 ع.) زۇ نۋ-ي (淳维), شاڭ زامانىندا (ب.ز.ب. 17 ع. – ب.ز.ب. 11 ع.) گۇر
(鬼方)
، جوۋ زامانىندا (ب.ز.ب. 11 ع. – ب.ز.ب. 256 ج.) حامرۇن (玁狁), حان زامانىندا
(ب.ز.ب.  206  ج.  –  ب.ز.  220  ج.)  عۇن  (匈奴)  اتالعان  دەپ  جازادى  [18].  قىتايدىڭ  چيڭ
ديناستياسى  كەزىندەگى  ايگىلى  تاريحشىسى  ۋاڭ  گۋوۋي  (王国维)  (1877  ج.  –  1927
ج.)  تاياۋ  زامان  قىتاي  تاريحىنداعى  عۇنداردىڭ  تەگى  تۋرالى  ەڭ  العاشقى  زەرتتەۋ
سانالاتىن  ەڭبەگىندە:  تۇرلى  دەرەكتەردى  اقتارا  وتىرىپ،  شاڭ  زامانىنداعى  كيەر  (
鬼方
),  شاڭ،  جوۋ  ارالىقتارىنداعى  كۋن  (昆夷،  獯鬻),  باتىس  جوۋ  زامانىنداعى
ءحامرۇن (猃狁), چۇنچيۋدەن كەيىنگى نوم (戎), تيەك (狄), جاۋلاسقان بەكتەكتەر (战
国
) زامانىنان كەيىنگى حۋلاردىڭ (胡) بارلىعى تۇگەلدەي عۇندارمەن تامىرلاس، بىر
ۇلتتىڭ تۇرلىشە اتالۋى دەپ جازادى [19]. مىنە، وسى كوزقاراستاردى قىتايدىڭ كەيىنگى
عالىمداردى دا قۇپتاپ كەلەدى. سونداي-اق تەلى (قاڭلى), ودان ارعى عۇن جانە ودان
دا  ارعى  كيەر  (鬼方)-لەردىڭ  توركىندەستىگىن  دالەلدەيدى  [20].  قىتاي  جازبالارىندا
«تيەكتىڭ (狄) تەگى كيەر (隗) دەلىنەدى» (狄，隗姓也) جانە كيەردىڭ (隗) تەگى قىزىل
تيەك (赤狄) دەلىنەدى (隗姓赤狄也) [21] بۇل دا اينالىپ كەلىپ كيەرلەردىڭ قىزىل تۇسكە
بەيىمدىلىگىن راستايدى. قىتاي عالىمدارى 犬 (يت) تايپاسى مەن كيەر (鬼) تايپاسىن
ءبىر دەپ تانيدى (犬与鬼的相同性)  [22]. بۇل ارادا يتنوم (犬戎) كيەرلەردىڭ (鬼)
قۇرامىندا  ەكەندىگى  ايتىلادى.  قىتايدىڭ  بايىرعى  تۇسىندىرمە  سوزدىگى  «سوزدەردى
ءتۇسىندىرىپ، ارىپتەردى شەشۋ»-دە (说文解字)  «تيەك (狄), قىزىل تيەك (赤狄), يتتىڭ
ءبىر تۇقىمى» (狄，赤狄，本犬种) دەپ تۇسىندىرگەن. ياعني قىزىل يت. وسى يەروگليفتىڭ
سۇيەك جازۋىنداعى بەينەسى ادام مەن يتتىڭ قاتار تۇرعان بەينەسى بولعان. سونىمەن
قىزىل  تيەك  (赤狄)  «قىزىل  يت»  نەمەسە  «كەر  يت»  بولادى.  «يتنومدار  (犬戎)
وزدەرىنىڭ ارعى اتالارىن ەكى اق يت دەسەدى، ولار يتتى وز توتەمى ەتەدى» [23]. بايىرعى
قىتايدىڭ «تاۋ-تەڭىز شەجىرەسى» (山海经), «حۋاي نان زى» (淮南子) سياقتى تاريحي
جاعراپيالىق  ەسكەرتكىشتەرىندەگى  تەرىستىكتەگى  «اق  تاندىلەر  ەلىن»  يت  نوم  (伏戎),
كيەر(鬼方)  سياقتى  ۇلىستارمەن  بايلانىستىرادى.  ودان  باتىستاعى  تاريحشىلار
جازىپ قالتىرعان ورتا ازيا تۇرعىندارىنا تالداۋ جاساپ، ونداعى جالعىز كوزدىلەردى
(Arimaspi:  独目人)  كيەرلەرمەن  (鬼方)  بايلانىستىرادى.  كيەر  ەلىنىڭ  جالعىز
كوزدىلىگى «تاۋ-تەڭىز شەجىرەسىندە» دە جازىلعىن. جالعىز كوزدىلەر بەتىنە بىر تەسىك
عانا شىرعارىپ بۇركەنىش نەمەسە دۋىلعا كيگەن ەل [24].
ەكىنشى، عۇنداردىڭ بورى توتەمدىلىگى قاڭلى اڭىزىندا جولىعادى. «ۋينامادا»:
«قاڭعا – ەجەلگى قىزىل تيەكتىڭ جۇرناعى. … ولاردىڭ تىلى ازىراق ايىرماشىلىعى
بولعانىمەن  عۇندارعا  ۇقسايدى.  ولاردىڭ  ارعى  اتالارىن  عۇندارعا  جيەن  كەلەدى
دەيتىندەر دە بار» دەي كەلىپ، عۇن تاڭىرقۇت اي مەن كۇندەي سۇلۋ قىزىن تاڭىرگە قوسپاق
بولعاندا، قۇدىرەتشە بورىگە قوسىلاتىندىعى تۋرالى توتەمدىك اڭىز باياندالادى.
ءۇشىنشى،  عۇننىڭ  اتىنىڭ  وزى  بورى  توتەمدىلىگەن  كورسەتەدى.  جوعارىدا  عۇننىڭ
ارعى اتالارى بەس بابالىق (ب.ز.ب.26 ع. – ب.ز.ب.22 ع.) حۇنۇك (熏粥), شاڭ زامانىندا
(ب.ز.ب.17 ع. – ب.ز.ب.11 ع.) گۇر (鬼方), جوۋ زامانىندا (ب.ز.ب.11 ع. – ب.ز.ب. 256 ج.) حامرۇن
(玁狁), حان زامانىندا (ب.ز.ب. 206 ج. – ب.ز. 220 ج.) حۋننا (匈奴) اتالعانىن كوردىك

[25]. يتنوم (犬戎) مەن كيەرلەردىڭ (鬼) بىرلىگى جوعارىدا كورسەتكەن ەدىك. سونىمەن
عۇننىڭ  اتى  ارعى  اتالارىنان  بەرى  قاراي:  حۇنۇك  (ب.ز.ب.  26  ع.  –  ب.ز.ب.  22  ع.)  →
حۋننۋم (ب.ز.ب. 17 ع. – ب.ز.ب. 11 ع.) → حامرۇن (ب.ز.ب. 11 ع. – ب.ز.ب. 256 ج.) → حۋننا
(ب.ز.ب. 206 ج. – ب.ز. 220 ج.) بولادى. جالپى عۇندار مەن ولاردىڭ تەگى ار زامانعى
ەرەكشەلىگىنە  ساي  قىتايشا  ارتۇرلى  يەروگليفتەرمەن  تاڭبالانعان،  يت،  بورىگە
جانە اربا، ارمياعا بايلانىستى جاسالعان [26]. الايدا وقىلۋىندا ۇلكەن وزگەرىس
بولماعان، بارلىعى «عۇن» نەمەسە «حۋننۋ»-عا وتە جاقىن.
بۇل ارادا بىزدى قىزىقتىراتىنى – عۇننىڭ ارعى اتاسى يتنوم (犬戎). بۇل ارعى
زاماندا «حۋننۋم» دەپ وقىلعان. ماعىناسى «يت»، وقىلۋى «حۋن». بۇدان مىنالاردى
بىلەمىز:
①
«حۋننۋم»  (犬戎: يت نۋم) كەيىنگى قىتاي تاريحنامالارىناعى عۇن (匈奴:
حۋننا،  حۋنناگ),  گرەك  جازبالارىنداعى  Hunnoi,  لاتىن  جازبالارىنداعى  chunni,
Huni,  اعىلشىن  جازبالارىندا:  Huns,  ارمەني  جازبالارىنداعى  Xunk,  ورىس
جازبالارىگداعى گۋىن، اراپ جازبالارىنداعى Hun بارلىعى ءبىر اتاۋ;
②
عۇن  سوزىنىڭ  تەگى  بورى  (يت).  ياعني،  عۇننىڭ  وزى  «يت  نوم»  (犬戎:  حۋننۋم).
قىتايدىڭ كەيىنگى تاريحنامالارىندا سوزدىڭ مازمۇنىنا ەمەس، دىبىستالۋىنا قاراي
匈奴
( حۋننا، حۋنناگ) دەپ تاڭبالاعان. بورى (يت) ماعىنالى «عۇن» اتى ساق-تۇركىشە
«قۇرت»،  پارسىشا  «گروگ»،  ەستونشا  «hunt»،  فىنشە  «hukka»-لارمەن  دال  ۇندەسەدى.
ال، يت ستونشا «koer»، فىنشە «koira»، تۇرىكشە «kopek, ۆەگىرشە «kutya» (قازاقشا:
قۇتپان), دانياشا «Hund»، يسلاندياشا «hundur»، بولعارشا «كۋچە»، قىتايشا «گوۋ».
مىنە يت تە عۇننان الىس ەمەس. فين-ۋگور تىلدەرىن التاي تىلدەرىنە جاتقىزاتىندار
دا بار. ولاي بولماعان كۇندە دە، بۇل تىلدىڭ تارالعان وڭىرى دە بايىرعى ساق جەرىنىڭ
تەرىستىك جيەكتەرىمەن جالعاسىپ جاتادى.
③
قىتاي  تىلىندە  عۇندى  تاڭبالاعان  匈  يەروگليفى  سول  زاماندا  «حۋن»  دەپ
دىبىستالسا، كەيىن «شۋن» گە وزگەرگەن. وسى سياقتى عۇننىڭ اتاسى حۋننۋمدى (犬戎)
تاڭبالاعان يت ماعىنالاس 犬 دا سول زاماندا «حۋن» دەپ دىبىستالسا، كەيىن «چۋان» گە
وزگەرگەن. بۇل بورى دەگەندەگى «قۇرت» (hunt) پەن «شينا» (شونا) توركىندەس ەكەندىگىن
دالەلدەيدى.  سوز  باسىنداعى  «ح»  دىبىسىنىڭ  «ش»،  «چ»-عا  الماسۋى  بايىرعى
شىعىستىق قاسيەت. قىتاي تىلىندە 契丹: قىتان>كياددان>چيدان، ۇيعۇر ديالەكتىندە
كىر>چي،  كىم>چىم،  ت.ب.  سونىمەن  بورىنى  بىلدىرەتىن  باتىستىق  «قۇرت»  (hunt,  حۋن)
شىعىستا بىرتىندەپ «شينا» (شونا) بولىپ وزگەرگەن. بۇدان عۇندى بىلدىرەتىن قىتاي
ءسوزى 匈奴 دىڭ بۇرىنعى وقىلۋى «حۋن نۋ» دا، قازىرگى وقىلۋى «شيۋڭ نۋ» دا بىردەي يتتى
نەمەسە بورىنى بىلدىرەدى، الدىنعىسى «قۇرت»-قا، «شىنا»-عا جاقىن. بۇدان شىعاتىن
قورتىندى:  بورىنىڭ  شونا،  شىنا،  چينو،  čina,  سەنا  اتالۋلارىنىڭ  بارلىعى  ونىڭ
بايىرعى «قۇرت» («كۇرت» «حۋنت») اتىنىنان وزگەرىپ بارعان. ياعني قۇرت (كۇرت، حۋنت)
مەن شىنا (چينو، سينو) بىر سوز. عۇن مەن اشىنانىڭ بۇنداي بىرلىگىنەن، «تۇرىكتەردىڭ
اۋلەت ەسىمى اشىنا، ارعى اتاسى عۇندار ەدى» [27] دەگەننىڭ شىندىق ەكەنىن بىلەمىز.
ارعى زاماندا «يت» پەن – «ءبورى» كوبىندە بىر سانالعان، توتەمدىك جاقتان دا يت پەن
ءبورى ارالاسىپ كەتكەن. اتالۋلارى دا ۇنەمى الماسىپ، ارالاسىپ وتىرعان. موڭعۇشا
شىنا – بورى، ماڭجۋشا (A)čina – يت; تۇركى، فين-ۋوگور تىلدەرىندە قۇرت، حۋنت – بورى،
قىتاي  تىلىندە  حۋن  (犬)  –  يت;  بورى  قازاقتا  بىردە  «يتقۇس»،  موڭعۇلدا  بىردە  «ءتاڭىر
نوحاي» (نوحاي – يت), ت.ب.
اشىنا  تۋرالى  بولجامدار  كوپ:  1.  قىتايشا  قۇرمەت  ماعىناسىن  بىلدىرەتىن
«ا» مەن موڭعۇلشا «چينو» – بورى سوزىنەن جاسالعان (لەۆ گۋميلەۆ); 2. Arčino – ون
ءبورى دەگەن موڭعۇل سوزىمەن قاتىستى (پ. ا بۋدبەرگ), 3. حوتان-ساق لەكتسيكاسىنداعى
كوك  تۇس  دەگەن  ماعىناداعى  اššena,  Aāšna  سوزدەرىن  بىلدىرەدى  (س.گ.  كلياشتورني،
قارجاۋباي سارتقوجاۇلى); 4. Asana – توحار تىلىندە اق سۇيەك دەگەن ماعىنادا (لي
مەيسۇن), 5. Ačina – مانجۋ تىلىندە يت دەگەن ماعىنادا (شادىمان احمەتۇلى) [28].
نەگىزىنەن بۇلاردىڭ بارلىعى بىر سوز، يت پەن بورى توتەمدىك ماعىنادا «اق سۇيەك»،
«قاراكوك» ورنىندا پايدالانىلۋى دا بار قۇبىلىس.
④
عۇنداردى قىتايدىڭ ورتا جازىعى بورىگە تەڭەيدى. حان پاتشاسى حان ۋدي:
«ءتاڭىر قۇتتىڭ تۋىن قۇلاتىپ، بورىنىڭ (符离) اپانىن كورەيىك» دەيدى [29]. بورى دەپ
عۇنداردى ايتادى. قىتايدىڭ كوپتەگەن تاريحي ەڭبەكتەرىندە تۇرىكتەر «عۇنداردىڭ

تۇقىمى» (匈奴之别种) ەكەندىگى جازىلادى [30]. ال تۇرىكتەر – ايگىلى بورى توتەمدى
ۇلىس.  ال  ۇيسىن  مەن  قاڭلىنىڭ  (高车)  بىرىن  عۇندار  اسىراپ  الادى،  بىرى  عۇننىڭ
تۇقىمى دەلىنەدى. بۇل ەكەۋى دە بورى توتەمدى. وسىلارعا ساي عۇننىڭ بورى توتەمدىلىگىن،
ولاردا  دا  وسى  تۋرالى  اڭىز  بولعانىن،  اتتيلانىڭ  اڭىزى  سونىڭ  جالعاسى  ەكەنىن
بىلەمىز.
عۇندار  بورىنى  قۇرمەتتەيدى،  كيەلى  كورەدى.  بۇنىڭ  دالەلى،  ۇيسىننىڭ  كۇنبيى
ەلجاۋدى  نارەستە  شاعىندا،  جاۋ  شاۋىپ  دالادا  قالعاندا،  بورى  اسىراپ  جۇرگەنىن
كورگەن  عۇندار،  كيەلى  جان  ەكەن  دەپ  اسىراپ  ەرجەتكىزەدى،  ەلىن-جەرىن  قولىنا  الىپ
بەرەدى.
ۇيسىندەر: ءۇيسىننىڭ ءبورى توتەمدىلىگىن دە بىرنەشە جاقتان بىلەمىز:
ءبىرىنشى، اڭىز. «تاريحي جازبالاردا»: «كوكتىڭ ۇلى باكتريا جانە باسقا ەلدەردىڭ
جاعدايىن جاڭ چياننان بىرنەشە مارتە سۇرادى. جاڭ چيان وسى كەزدە بەك مارتەبەسىنەن
ايىرىلعان ەدى. ول: «پاقىرىڭىز عۇندا جۇرگەن كەزىندە ۇيسىن حانىنىڭ «كۇنبي»
دەپ  اتالاتىنىن  ەستىگەن  ەدى.  كۇنبيدىڭ  اكەسى  عۇننىڭ  باتىس  جاعىنداعى  شاعىن
ەلدى بيلەگەن ەكەن. عۇندار شاپقىنشىلىق جاساپ، كۇنبيدىڭ اكەسىن ولتىرىپتى. جاڭا
تۋعان نارەستە كۇنبيدى يەن دالاعا تاستاپتى. كەيىن كورسە، ەت تىستەگەن قارعالار ونىڭ
ۇستىنەن شىرىلداپ ۇشادى ەكەن. كوك قۇرتقا كەلىپ ونى ەمىزىپ تۇرادى ەكەن. بۇعان
قايران  قالعان  تاڭىرقۇت  ونى  كيەلى  بالا  ەكەن  دەپ  تانىپ،  ونى  وز  قولىندا  باعىپ
ەرجەتكىزىپتى» دەلىنەدى [31].
ەكىنشى،  «حاننامادا»  ۇيسىن  ۋاڭىنىڭ  «ءبورى»  (拊离)  اتالاتىنى  جازىلعان
[32].  ۇشىنشى،  ۇيسىننىڭ  دە  عۇندار  سياقتى  اتى  بورىگە  بايلانىستى.  乌孙
ء(ۇيسىن)  يەروگليفتەرىن  «اسين»  دەپ  وقۋ  نەگىزىندە  بىرقاتار  زەرتتەۋشىلەر  بۇل
ترانسكريپتسيانى ورتا ازيا تاريحىنان مالىم اسيان ەتنونيمى دەپ بىلۋگە بەيىم [33].
ەجەلگى  گرەك  اۆتورلارى  جازعان  ساقتاردىڭ  تارماعا  «يسسەدون»  ياكي  «اسسي»-دى  كەي
عالىمدار عالىمدار «ۇيسىندەر» دەپ دالەلدەيدى [34]. قىتاي تاريحنامالارىندا دا:
«ۇيسىندەردىڭ ىشىندە ساق تايپالارى دا،  ۇلى يۇز تايپالارى دا بار» دەلىنەدى [35].
جاپون وقىمىستىسى سيراتوري كۋگي زەرتتەۋلەرىندە، تۇرىكتەردىڭ اشىنا اۋلەتىنىڭ
اتى  دال  تۇرىك  تىلىندەگى  ashina  سوزىنىڭ  باسپا-باس  الىنۋى  دەيدى.  ول  كونە  قىتاي
ءتىلىنىڭ  دىبىستالۋ  زاڭدىلىعىنا  ساي،  ۇيسىن  (乌孙)  ۇلىسىنىڭ  اتىن  دا  «سەكىرۋ»
ماعىناسىنداعى  ashina,  ashina  سوزدەرىنەن  كەلگەن  دەپ  قارايدى.  «حاننامادا»
ءۇيسىننىڭ  دالادا  قالعان  بالاسىن  بورى  اسىرايدى.  «ءسۇينامادا»  تۇرىكتىڭ  ارعى
اتالارىنىڭ  اۋلەت  ەسىمى  –  اشينا  ەكەندىگى،  ولاردىڭ  اتا  تەگى  دالادا  قالعان
نارەستە  ۇلدى  كيەلى  قانشىق  بورى  اسىراپ،  كەيىن  ول  بورىمەن  جاقىنداسۋدان  پايدا
بولعاندىعى جازىلادى. بۇل ەكى اڭىزدا بىر تۇرلى ىشكى بايلانىس بار. ەكەۋىندە دە
دالادا قالعان بالانى بورى اسىرايدى، بىرىنىڭ اتى ۇيسىن، بىرىنىڭ ارعى تەگى اشىنا.
دەمەك، بورى، ۇيسىن، اشىنا ۇشەۋى بىر تۇلعا. اشىنا مەن بورى بىر نارسە، ال ۇيسىن اتىن
دا جوعارىدا كورسەتىلگىندەي عالىمدار اشىنامەن بالامالايدى، پارىق تەك ونىڭ
ماعىناسىندا  عانا.  جۋ  شۋەيۋان  مىرزا  دا  «جوۋنامادا»  تۇرىكتەردىڭ  ارعى  اتاسى
سانالعان  عۇن  ەلىنىڭ  سولتۇستىگىندەگى  ساق  (索)  ەلىن  ۇيسىن  كۇنبيى  ناندۋ  بي  قايتىس
بولعاندا جەتىسۋعا كوشپەي عۇنداردىڭ ىشىندە قالعان ۇيسىندەردىڭ بىر بولىگى بولۋى
مۇمكىن دەپ قارايدى [36].
قاڭلىلار:  «ۋيناما»-دا:  «قاڭعا  (高车)  –  تەگى  قىزىل  تيەكتەردىڭ  (赤狄)
جۇرناعى. باسىندا ولار دەگلەك (刺勒 diek liek) دەگەن ناممەن اتالدى. سولتۇستىكتە
ولاردى تەگلەك (敕勒 t‘iek l
ءاk), قىتايلار قاڭعا (高车), دەڭلەڭ (丁零) دەپ سانايدى»
دەلىنەدى  [37].  جوعارىداعى  «كيەردىڭ  (隗)  تەگى  قىزىل  يت  (赤狄)»  جانە  ««قاڭعا  (
高车)
–  تەگى  قىزىل  يت  (赤狄)»  دەگەندەردىڭ  بارلىعى،  بىرىنشىدەن،  كەرەي  كەرى
تۇسپەن  بايلانىستى،  ەكىنشىدەن،  كەرەيدىڭ  توتەمى  يتپەن  (كەريت  نەمەسە  كەرشۋلان)
بايلانىستى دەگەن كوزقاراسىمىزدى راستاي تۇسەدى.
ارعى  زاماندا  ورتا  جازىقتىڭ  تەرىستىگىندەگى  ۇلتتاردىڭ  جالپى  اتالۋى  تيەك
اتالىپ، 狄يەروگليفىمەن تاڭبالانعان. بۇل يەروگليف سۇيەك-ساۋىت بەينەلى جازۋىندا
يت  پەن  ادامنىڭ  بىرىككەن  كورىنىسىتە  بولعان.  وسى  يەروگليف  «سوزدەردى  تۇسىندىرىپ،
ارىپتەردى شەشۋدە» (说文解字): «قىزىل يت، يتتىڭ بىر تۇقىمى» (狄，赤狄，本犬种)
دەپ تۇسىندىرىلگەن، كەيىنگى ماماندار دا وسىلاي وقىعان.

«ۋينامادا»: «قاڭعا – ەجەلگى قىزىل تيەكتىڭ جۇرناعى. … ولاردىڭ تىلى ازىراق
ايىرماشىلىعى بولعانىمەن عۇندارعا ۇقسايدى. ولاردىڭ ارعى اتالارىن عۇندارعا
جيەن كەلەدى دەيتىندەر دە بار. … ولار مىناداي اڭىز ايتادى: عۇن تاڭىرقۇتتىڭ اي
مەن كۇندەي ەكى سۇلۋ قىزى بولعان. حالقى ولاردى پەريزاتقا ەسەپتەگەن. تاڭىرقۇت:
«مۇنداي اسىلزادا ارۋلاردى جاي ادام بالاسىنا قوسسام كەلىسپەس، بۇلاردى كوككە
قوسايىن»  دەيدى.  سويتەدى  دە  ەلىنىڭ  سولتۇستىگىندەگى  بىر  يەنگە  مۇنارا  تارىزدى  ۇي
سالعىزىپ،  «كوك  تاڭىرى  وزىڭ  قابىل  الاگور»  دەپ  ەكى  قىزىن  سوندا  ورنالاستىرادى.
ارادا ۇش جىل وتكەندە قىزداردىڭ اناسى ولاردى قايتارىپ اكەلۋگە تىلەك بىلدىرەدى.
وعان تاڭىرقۇت: «جوق، ولاي ىستەۋگە بولمايدى، الى ۋاقىتى جەتپەدى» دەپ كونبەيدى.
ارادا تاعى بىر جىل وتكەندە، بىر جاسامال ارلان قاسقىر كەلىپ، مۇنارا ۇيدىڭ استىنان
ءىن قازىپ الىپ، ونى كۇندىز-ءتۇنى ۇلىپ كۇزەتەتىندى شىعاردى. مۇنى كورگەن كىشى قىزى
«ءبىزدى اكەمىز كوكپەن زاۋىقتاس بولۋعا وسىندا ورنالاستىردى. قازىر مىنە بىر قاسقىر
كەلدى. بۇل دا بىر تەگىن ەمەس، كوكتىڭ قۇدىرەتى شىعار» دەپ وعان بارۋعا وقتالادى. زارەسى
ۇشقان  اپەكەسى:  «بۇل  ايۋان  عوي،  مۇنىمەن  شاتىلىپ  اتا-انامىزدى  ماسقارالاساڭ
بولا ما؟» دەيدى. سىڭلىسى ونىڭ تىلىن الماي، قاسقىرعا بارىپ جاقىنداسىپ، ودان ۇل
تۋادى.  سول  ۇلدان  ونگەن  ۇرپاق  وسە-وسە  وز  الدىنا  مەملەكەت  قۇرادى.  سول  سەبەپتى
ولاردىڭ ەلى اندى ۇلىعان قاسقىرداي اۋەندەتىپ سوزىپ ايتقاندى ۇناتادى» دەلىنەدى
[38].
تۇرىكتەر: تۇرىكتىڭ بورى توتەمدىلىگى ەڭ جان-جاقتىلى. «ءسۇينامادا»: تۇرىكتەر
تۋرالى «ولاردىڭ اۋلەت ەسىمى – اشنا. … التىنتاۋدى مەكەندەپ تەمىر قورىتۋمەن
شۇعىلداندى.  التىنتاۋدىڭ  پىشىنى  دۋلىعاعا  كەلىڭكىرەيدى.  دۋلىعا  تۇرىك  دەپ
تە  اتالادى.  سوندىقتان  بۇل  ولاردىڭ  اتى  بولىپ  قالدى.  بىلاي  دەپ  تە  ايتادى:
ولاردىڭ  ارعى  اتالارى  باتىس  تەڭىزدىڭ  جوعارعى  جاعىندا  مەملەكەت  قۇرىپ  ەدى.
كەيىن  ونى  كورشىلەس  مەملەكەتى  تالقاندادى  دا،  ادامدارىن  ەر-ايەل،  كارى-جاس
دەمەي تۇگەل قىردى. تەك بىر ەر بالانى ولتىرۋگە قيماي اياق-قولىن كەسىپ يەن دالاعا
اپارىپ تاستادى. بىر قانشىق قاسقىر ۇنەمى ەت اكەلىپ بەرىپ تۇردى، سونى تالعاجاۋ
ەتكەن  بالا  ولمەي  امان  قالدى.  كەيىن  كەلە،  ول  قاسقىرمەن  جاقىنداسىپ  ونى  بۋاز
قىلدى.  كورشىلەس  مەملەكەتتىڭ  حانى  بۇل  بالانى  ولتىرۋگە  قايتا  جىبەرگەن  ادامى
بالانىڭ  قاسىنان  شىقپايتىن  الگى  قاسقىردى  بايقاپ،  ونى  دا  ولتىرمەكشى  بولدى.
سول تۇستا الگى قاسقىر قۇدىرەتشە قالىقتاپ وتىرىپ تەڭىزدىڭ شىعىس جاعىنا كەلىپ
توقتادى دا بىر تاۋعا كەلىپ تۇستى. … وسىدان كەيىن قاسقىردان ون ۇل تۋدى. سولاردىڭ
بىرەۋىنىڭ اۋلەت ەسىمى اشينا ەدى. وتە اقىلدى بولعاندىقتان ەلى ونى حان كوتەردى.
تەگىن ۇمىتپايتىندىعىن بىلدىرۋ ۇشىن، ول بورى باسى ايشىقتالعان تۋىن قاقپاسىنا
ءىلىپ  قويدى»  دەلىنگەن  [39].  وسىنداي  بايان  «سولتۇستىك  اۋلەتتەر  تاريحىندا»  دا
باياندالعان. جالپى العاندا، تۇرىكتەردىڭ بورى توتەمى تۋرالى تاريحي دەرەكتەردە كوپ
ايتىلاتىنى:  بورىدەن  تۋعان;  بورى  باستى  تۋ  ۇستانعان;  اسكەر  باسىن،  باتىرىن  بورى
اتاعان;  اسكەرىن  بورىگە  تەڭەگەن.  بىزدىڭ  بۇل  اردا  جانە  دە  تۇرىكتىڭ  اتى  مەن  توتەمى
ء(بورى) ارالىعىنداعى بايلانىسقا ۇڭىلەمىز.
تاريحي  دەرەكتەرگە  قاراعاندا  تۇرىك  قاعاندىعىن  قۇرعان  اشىن  (اشىنا)
تايپاسىنىڭ قول استىنا شوعىرلانعان تايپالار التاي تاۋىن مەكەن ەتكەننەن كەيىن
تۇرىك اتانعان. «تۇرىك» اتاۋى كونە تۇركى قۇلىپتاستارىندا «Krut»، «qrut»، «Xrut»
سياقتى بىرنەشە تۇرلى تاڭبالانعان. ال، قىتايشا «突厥»، ارابشا
(6-عاسىر),
گرەكشە  «tourkpc»  (6-عاسىردىڭ  سوڭى),  سيرياشا  «turkaje»  (6-عاسىردىڭ  سوڭى),
سانسكريتشە «turuska»، پراكريتش «turukka» (6-عاسىر), پارىسشا «turk» (8-عاسىردىڭ
ورتاشەنى), سوعدىشا «turk» (9-عاسىردىڭ باس شەنى), تيبەتشە «durg» نەمەسە «dru-gu»
(8-9-عاسىر), كونە حوتان تىلىندە «ttrruki نەمەسە tturk» (7-9-عاسىرلار) دەگەن سياقتى
دىبىستىق اۋدارمالارمەن الىنعان [40]. جوعارىدا كورسەتىلگەندەي بايىرعى قىتاي
تاريحنامالارى «جوۋناما» مەن «ءسۇينامادا»: «…التاي تاۋىنىڭ پىشىنى دۋلىعاعا
(鍪)
ۇقسايتىندىقتان،  بۇل  ماڭدا  جاساعان  رۋ-تايپالار  وسى  اتپەن  اتالعان،  كەيىن
كەلە بۇل سوز تۇرىك (突厥) بولىپ قالىپتاسقان» دەلىنەدى [41]. «تۇرىك تىلى سوزدىگىندە»:
«تۇرىك – تاڭىر جارىلقاۋشى نۇقتىڭ ۇلىنىڭ اتى. بۇل اتتى تاڭىر وزى قويعان. ونىڭ
ۇرپاقتارى  دا  (تۇرىك)  دەپ  اتالادى»  دەپ  جازادى  [42].  (42)  وسىمەن  سايكەس  قازاق
اڭىزىندا  دا،  دۇنيەنى  توپان  سۋ  باسقاندا،  نۇق  پايعامباردىڭ  كەمەسى  قازىعۇرت

تاۋىنىڭ باسىنى توقتاعان دەلىنەدى. بۇلاردان دا تاڭىر، نۇق جانە قۇرتتىڭ (بورى)
بايلانىسىن اڭعارامىز.
كەيىنگى  تاريحشىلار  تۇرىك  اتىنىڭ  توركىنىن  ارتۇرلى  جورىدى:  باس  كيىم
ماعىناسىنان  شىققان.  كۇشتى،  قۋاتتى،  قۇدىرەتتى  دەگەن  سوز  [43].  ورحون-ەنيسەي
ەسكەرتكىشتەرىندە  كەزىگەتىن  زاڭ-جارعى  ماعىناسىنداعى  «ءتۇرۇ»  سوزىنە  بايلانىستى
[44].  تigra-houda  ساقتارىمەن  بايلانىستى،  «tigra»  سوزى  فونەتيكالىق  وزگەرىسكە
ءتۇسىپ، «trk» نەمەسە «trg» بولىپ قالىپتاسقان [45]. بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ وزىندىك
نەگىزى بار.
دەسە دە، وز باسىم تۇرىكتىڭ اتى ونىڭ توتەمىمەن، اتا-تەگى تۋرالى تۇسىنىگىمەن،
تاريحي  جازبالارداعى  توركىنى  تۋرالى  باياندارمەن  جانە  ونىڭ  اتىنىڭ
تاڭبالانۋىمەن  بايلانىستى  بولسا  كەرەك  دەپ  ويلايمىن.  تۇرىكتىڭ  توتەمى  بورى
(اشىنا، كوكبورى، تاڭگىر), اتا-تەگى تۋرالى كوك بورى اڭىزىن ايتادى، سيىناتىنى تاعى
تاڭگىر (كوك بورىسى), ال بايىرعى قىتايشا تاڭبالانۋى دا وسىنى راستايدى. تۇرىكتىڭ
اتىن  قىتايلار  تۇرىك  دەگەن  دىبىستالۋىنا  ساي  突厥  كورىنىسىندەگى  يەروگليفپەن
تاڭبالاعان.  بۇنىڭ  باستىسى  الدىنداعى  突  يەروگليف.  وسى  يەروگليفتىن  العاشقى
سۇيەك-ساۋىت جازۋىنداعى كورىنىسى ۇڭگىردەن شىعىپ كەلە جاتقان بورى. دال تۇرىكتىڭ
بورىدەن وربىپ، ۇڭگىردەن شىققان توتەمدىك اڭىزىنا ساي كەلەدى. وسى 突 يەروگليفىنىڭ
ۇستىنگى بولەگىندەگى 穴 قىتاي تىلىندە قازىر دە جارتاس جاقپارى، ۇڭگىر، تۇز تاعىسىنىڭ
اپانى، ىن سياقتى ماعىنالار بەرەدى، ال استىنداعى 犬 يت ماعىناسىن (كوبىندە اڭشى،
تەكتى  يت)  بەرەدى.  犬  نىن  ارعى  زامانعى  وقىلۋ  «حۋن»  (قىتايدىڭ  قازىرگى  گۋاڭجوۋ
ديالەكتىندە دە «حۋن») – جوعارىدا بايانداعانىمىزداي «قۇرت» قا بايلانىستى، ال
قازىرگى وقىلۋى «چۋان» – شينو، سينولارعا بايلانىستى (قۇرت پەن شىنو بايلانىسى
تۋرالى جوعارىدا بايانداعامىز).
قازاقتا «يتتەن تۋىپ، ىننەن شىققان» دەگەن سوز بار. يتى ادەتتە ىن قازبايدى،
ىندە جاتپايدى، ول اشىقتا جاتادى، ەل-جۇرتتى كۇزەتەدى. سوندىقتان بۇل تىم ارعى
زاماننان  كەلە  جاتقان  قاسقىرعا  قاراتىلعىن  سوز  تىركەسى.  «الاش»  تا  باستابىندا
جاقىندىق، قانداستىق اتاۋ بولسا، كەيىن الىستىقتى بىلدىرگەن اتاۋعا اينالعان.
سونىمەن  تۇرىك:  تاڭگرگ  (تاڭگىر،  گريفون)  →  تۇڭگرگ  →  تۇگرك  →  تۇرىك  بولۋ
مۇمكىندىگى ەڭ جاقىن. تۇركى تىلدەرىندە سوز اراسىندا قاتار كەلگەن «گر» دىڭ «رگ»
بولىپ  ورىن  الماسۋ  قۇبىلىسى  دا  بايقالادى.  مىسالى،  ۇيعۇر>ۇرعۇي  (ديالەكت),
مەكريت>مەركىت، جوعارىدا شۋە زوڭجۇڭ دا «tigra»> «trg» دەگەندى قۋاتتايدى.
عالىمداردىڭ  تۇرىك  «كۇشتى»،  «قۇدىرەتتى»  دەگەننەن  كەلگەن  دەۋى  دە  ونىڭ
تاڭىرمەن،  توتەممەن  بايلانىستىلىعىن  ايعاقتايدى.  باتىس  دەرەكتەرىندە  شىعىس
ريمدىك  اگاتياستىڭ  (Aghatias:  528  جىلى  قايتىس  بولعان)  ەڭبەگىندە  «كوك  تۇرىك»
دەگەن  اتپەن  جولىعادى.  بۇل  دا  كوكپەن  تاڭىرمەن  بايلانىستى  اڭعارتادى.  ماحمۇت
قاشقاري جازعانىنداي «بۇل اتتى تاڭىر وزى قويعان. ونىڭ ۇرپاقتارى دا (تۇرىك) دەپ
اتالادى». تۇركى-موڭعولداردىڭ بايىرعى ۇعىمىندا بارلىعى تاڭىردىڭ بۇيرىعىمەن
بولادى. «كوكتە – تاڭىر، جەردە – حان يە»، … تۇرىك بىتىكتەرىندەگى «ءتاڭىرى تەكتى تاڭىرى
جاراتقان بىلگە قاعان سوزىم…»، «انام قاتىندى كوتەرگەن تاڭىرى، ەل بەرگەن تاڭىرى،
تۇركi  حالقىنىڭ اتاق-داڭقى وشپەسىن دەپ مەنى سول تاڭىرى قاعان وتىرعىزدى» دەگەن
سوزدەردىڭ بارلىعى وسىنىڭ ايعادى.
اراب گەوگرافى ال-ماكديسي (10 عاسىر) ورتا ازياداعى تۇرىكتەردىڭ دىنى تۋرالى
بىلاي  دەپ  جازادى:  «تۇرىكتەر  بىر  تاڭىرى  بار،  ياعني  «ءتاڭىر  بىرەۋ»  دەيدى.  ولاردىڭ
كەيبىرەۋلەرى  تاڭىر  دەگەنىمىز  زەڭگىر  كوكتىڭ  اتاۋى  دەپ  پايىمداسا،  ەندى  بىرەۋلەرى
ءتاڭىر  دەگەن  كوكتىڭ  ناق  وزى  دەيدى».  عۇندار،  تۇرىكتەر  داۋىرىنە  جەتكەندە،  «ءتاڭىر»
ءسوزى الدە قاشان ابستراكت ماعىنا الىپ ۇلگىرگەن. ويتكەنى ول سوناۋ نەشە ون عاسىر
بۇرىنعى شۋمەر جازبالارىندا جولىعادى. ال العاش «دىڭگىر» سوزىن جازىپ كەتكەن
شۋمەرلەردى كوپتەگەن عالىمدار ورتا ازيا ساقتارىمەن توركىندەستىرەدى. ال، قىتايلار
تۇرىكتىن اتىنا ساي يەروگليفتى دال تاۋىپ قويعان دا، ۇيسىن مەن عۇننىڭ اتىنا سايكەس
يەروگليفتى ەمەس، ونى تەك دىبىستىق جاقتان عانا تاڭبالاعان.
سەميتتەر دە، ۇندىەۆروپالىقتار دا، ۋگروفيندەر دە يتكە تابىنباعانىن بىلەمىز
[46]. ال بورى (يتقۇس) عۇنداردىڭ، ۇيسىندەردىڭ اتا-تەگى رەتىندە باياندالسا، ودان مىڭ
جىلعا  جۋىق  كەيىنگى  تۇرىكتەردە  اڭىزدىق  شەجىرەلەرىندە  بورىنى  اتا-تەك  رەتىندە

اڭگىمەلەنەدى.  ريمگە  جورىق  جاساعان  وعىزحانعا  كوك  بورى  جول  باستايدى.  ال  ودان
مىڭ جىلدان استام كەيىنگى قازاق تايپالارى بورىگە سيىنادى، تەكتى اسىلزادالارىن
«قاراكوكتىڭ» (بورىنىڭ) تۇقىمى دەپ اتادى. قابانباي، جانىبەكتەي الىپ باتىرلاردىڭ
«ءبورى يەسى» بولادى.
«قوبىلاندى»  جىرىندا:  «تايبۋرىل  اتتى  جەتەلەپ،  قوبىلاندىداي  بورىنىڭ،
بۇلايداعان  قىز  قۇرتقا  الدىنان  كەتىپ  بارادى»  دەگەن  جولدار  دا  وسى  ويدى
دالەلدەيدى. قۇرتقا دەپ كونە كەزدە قاسقىردىڭ ۇرعاشىسىن اتاعانىن تاعى بىلەمىز.
«قىز  جىبەك»  جىرىندا  –  «سىرلىبايدىڭ  التى  ۇلى،  التاۋى  دا  بورى  ەدى»،  –  دەپ
جىرلانادى. عالىمدار قازاقتىڭ «كوكپار تارتۋىن» اسكەلەرىن كوك بورىدەي شايقاسقا
جەتىلدىرۋ ماشىعىنان كەلگەن دەپ قارايدى [47].
تاريحتا  ساق،  عۇن،  ۇيسىن،  تۇرىكتىڭ  عانا  اتا-تەگى  كوكبورى  سانالىپ،  ۇلىس  اتى
كوبورىگە بايلانىستى اتالعان جوق، ولاردىڭ سوڭعى ۇرپاقتارىندا دا بورىگە (يتكە)
بايلانىستى ات كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى: باشقۇرت، نوعاي (نوحاي), اداي،
ارعۇن،  يتەلى  (رۋ),  يتەمگەن  (رۋ)  تاعى  باسقا  ۇلتتار  مەن  رۋلاردىڭ  اتى  مولىنان
جولىعادى.
الكەي  حاقانۇلى  مارعۇلان:  «ء…بورىنىڭ  ەتىنە  جەرىك  بولىپ  تۋعان  بالانى
جۇرتشىلىق  ماقتان  قىلىپ،  وعان  «ماڭعىس»  (ماڭعىت),  «نوعاي»  دەگەن  ات  بەرەدى.
مۇنداعى «ماڭعىس»، «نوعاي» دەگەن سوزدەر بىر كەزدە «ءبورى» (كوك اسپان) ماعىناسىن
بىلدىرگەن.  ەرتە  زامانداعى  «ءبورى  قۇس»،  «ماڭعىت»  بەرگى  كەزدە  «يت-قۇس»،  «كوكتىڭ
قۇسى»  دەگەن  ماعىنادا  تۋعان.  جۇرتشىلىق  وزىنىڭ  ارداقتى  باتىرىن  قاسيەتتەۋ
ءۇشىن،  «مان»،  «شىڭ»،  «ءبورى»،  «قۇس»  سوزدەرىن  قوسىپ،  ونىمەن  جۇرت  اعاسى  بولعان
ينالدارىن اتايتىن بولعان. «مانعىس»، «شىڭعىس»، «ءبورى قۇس»، -ءبارى «اسپاننىڭ»،
«كوكتىڭ»، «شىننىڭ»، «بيىكتىڭ» قۇسى دەگەن ماندە …. «شىڭعىس»، «ماڭعىس» دەگەن
سوزدەر «بيىكتەگى كىسى» ماعىناسىندا «تاڭ – ەرى» (تاڭىرى), «كوكتىڭ الىبى» سانالىپ،
عۇنداردىڭ بەكتەرى وسىلاي اتالاتىن بولعان. «شىڭعىس»، «ماڭعىس»، «ءتوڭىرى» ەسكى
گرەكتىڭ «ۋران»، «نەپتۋن»، «ساتۋرن» سياقتى ۇعىمدارىنا ورايلاس»، – دەپ جازدى [48].
جوعارىدا،  گريفوننىڭ  قىزىلدىعىن،  ارعى  بابا  تۇركى  تايپالارىنىڭ  قىزىل
يتكە سيىناتىندىعىن ايتقان ەدىك، وسى تاريحي جاعدايلارمەن تاڭعاجايىپ سايكەسەتىن
قۇبىلىستىڭ بىرى، قىرعىزدار وزدەرىن قىزىل تازىنىڭ (قىزىل تايعان) ۇرپاعىمىز
دەپ ەسەپتەيدى، ويتكەنى بەكزادا قىز بەن ونىڭ 40 نوكەر قىزى سول قىزىل تازىمەن
كوڭىل كوسكان ەكەن. قىرعىزدىڭ تاعى دا باسقا بىر اڭىزى بويىنشا، سول بەكزادا قىز
بەن ونىڭ شاشباۋىن كوتەرگەن قىرىق قىز ىستىقكولدىڭ اق كوبىگىنىڭ دامىن تاتىپ،
ءبارى جۇكتى بولىپتى. سىرا، يت قىرعىزشا «اك كوبىك» – اق كوبوك. توبىل تاتارلارىنىڭ
قاھارمان ارعى تەگى اك-كوبوك (اق توبەت) اتالادى. اك-نوعايلار وزدەرىنىڭ ارعى تەگىن
– اق كوبوك (اق توبەت) دەپ سانايدى. وعىز-قارلىق ديالەكتىلەرىندە – «كابوك» (كوبەك،
كوبياك) – توبەت، يت [46].
ادەبيەتتەر 
1 گەرودوت. تاريح. IV. 13.
2 گەرودوت. تاريح. IV. 27.
3 ەجەلگى قازاقستان – الماتى: ارۋنا باسپاسى، 2004. – 32-33-ب.
4 جەمەنەي ي. پارسىشا-قازاقشا سوزدىك. – الماتى: كىتاپ «زەردە»، 2003. – 103-106-ب.
5《山海经·西山经》载(«تاۋ-تەڭىز  شەجىرەسىندەگى»  قىتايشا  ماتىنى)：  «又
西三百里，曰阴山。浊浴之水出焉，而南流于番泽。其中多文贝，有兽焉，曰天
狗，其状如狸而白首，其音如榴榴，可以御凶。»
6《史记·天官》载
(«تاريحي  جازبالارداعى»  قىتايشا  ماتىنى)：«天狗状如大
奔星， 有声，其下止地类狗，所堕及炎火，望之如火光，炎炎冲天。»
7 پوتانين گ.ن. كازاك-كيرگيزسكيە ي التايسكيە پرەدانيا، لەگەندى ي سكازكي. –
سپب.: پەتروگراد، 1917.
8 تۇرىشەۆ ا.ق. ماشھۇر-ءجۇسىپ شىعارمالارىنداعى ميفولوگيالىق لەكسيكا.
مونوگرافيا. – پاۆلودار: كەرەكۋ، 2008. – 3 توم. – 116 ب.
9 «ۋيناما» 103-بۋما، 91-بايان.
10 ۆەسەلوۆسكي ا. ن. يستوريا رومانا ي پوۆەستي. – سپب.: سلاۆيانو-رومانسكي
وتدەل، 1888. – ۆىپ. 2. –307-315-ب.
11 گەرەدوت، تاريح. IV.105.

12  ۋاش  ميڭجى،  ۋاڭ  بيڭحۋا.  اۋدارعان  ن.  مۇحامەتقانۇلى.  ۇيسىن  تۋرالى
زەرتتەۋ. – كۇيتۇن: ىلە حالىق باسپاسى، 2009. – 344 ب.
13 余太山：《古族新考》，北京，中华书局. – 2000年. – 6月。
14 «جوۋناما» 50 بۋما، 42-بايان، تۇرىك.
15 شيۋە زۇڭجىڭ «تۇرىك تاريحى» قىتايشا. – بەيجيڭ: قىتاي گۋمانيتارلىق
عىلىمدار باسپاسى، 1992. – 49-51-بب.
16  ا.  سەيدىمبەكتىڭ  فيلولوگيا  عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى  عىلىمي  دارەجەسىن
الۋ ءۇشىن دايىنداعان ديسسەرتاتسياسىنىڭ اۆتورەفەراتىنان.
17《史记·五帝本纪》。
18唐·司马贞《史记索隐·卷一》。
19王国维：《鬼方昆夷猃狁考》。
20余太山：《古族新考》，中华书局.
– 2000年。
21韦注。
22余太山：《古族新考》，中华书局. – 2000年，北京. – 89页。
23范文澜：《中国通史简编》第一卷。
24 ءيۇ تايشان: «بايىرعى ۇلىستى تىڭنان زەرتتەۋ». – بەيجيڭ، جۇڭحۋا ءشۋجۇي،
2000. – 99-103-ب.
25唐·司马贞《史记索隐·卷一》。
26 قۇمارۇلى يا. عۇن اتىنىڭ گەنەزيسى تۋرالى // وتان تاريحى. – 2009 – №4. –
179-188-ب.
27 «ءسۇيناما». 84-بۋما، 49-بايان، تەرىسكەي تيەك – تۇرىك.
28  شادىمان  احمەتۇلى  «كەس  سوزىنىڭ  ەتيمولوگياسى»،  «شيجياڭ  قوعامدىق
عىلىمى». – 2012. – 4 سان.
29《北堂书抄》卷十三曹丕引《典论》论汉武帝亦云：«刈单于之旗，探符
离之窟。
30 «周书»، «北史»، «通典»، «太平寰宇记» ت.ب.
31 «تاريحي جازبالار» 123 بۋما، 63 بايان، داد-ۋان.
32《汉书·西域传》。
33  قازاقستان  تاريحى.  كونە  زاماننان  بۇگىنگە  دەيىن.  بەس  تومدىق.  –  الماتى:
اتامۇرا، 2010. ءبىرىنشى توم. – 248-ب.
34 余太山:《古族新考》，北京，中华书局. – 2000年. – 53-76页。
35 «حانناما باتىس ءوڭىر شەجىرەسى»، 66-تاراۋ.
36 [美]朱学渊：《中国北方诸族的源流》，北京，中华书局，2002年5月。
37 «ۋيناما» 103-بۋما، 91-بايان.
38 «ۋيناما» 103-بۋما، 91-بايان.
39 «ءسۇيناما»، 84-بۋما، 49-بايان، تەرىسكەي تيەك – تۇرىك.
40 كلياشتورنىي س.پ. «كونە تۇركى رۋنيكالىق جازۋىمەن جازىلعان قۇلىپتاستار»،
قىتايشا. – حاربين، حيلوڭجياڭ وقۋ-اعارتۋ باسپاسى، 1991. 16-, 26-, 27-بب.
41 «جوۋناما» 50-تاراۋ. «ءسۇيناما» 84-تاراۋ.
42  ماحمۇت  قاشقاري:  «تۇركى  تىلدەر  سوزدىگى»،  ۇيعۇرشا.  –  ۇرىمجى،  شينجاڭ
حالىق باسپاسى، 1983. – 1-توم. – 455 ب.
43 تەنيشەۆ ە.ر. «تۇرىك تىلدەرىن ۇيرەنۋگە كىرىسپە»، قىتايشا. – بەيجيڭ، قىتاي
گۋمانيتارلىق عىلىمدار باسپاسى، 1982. – 3-4 ب.
44  بارتولد  ۆ.ۆ.  «ورتا  ازياداعى  حالىقتاردىڭ  تاريحى  جونىندەگى  ون  ەكى
لەكتسيا»،  قىتايشا.  –  بەيجيڭ،  قىتاي  گۋمانيتارلىق  عىلىمدار  باسپاسى،  1984.  –
29 ب. ما چاڭشۋ: «تۇركىلەر جانە تۇركى قاعاندىعى»، قىتايشا. – شاڭحاي، شاڭحاي
حالىق باسپاسى، 1957. ءبىرىنشى بەتتەگى ① ەسكەرتۋ.
45  شۋە  زۇڭجىڭ:  تۇركى  تاريحى  /  بەيجيڭ،  قىتاي  گۋمانيتارلىق  عىلىمدار
باسپاسى، 1992. – 13-ب
46 ولجاس سۇلەيمەنوۆ. از ي يا. – الماتى: ەڭبەك ساۋدا-ساتتىق ءۇيى، 1992. – 253 ب.
References
1 Gerodot. Tarih. IV. 13.
2 Gerodot. Tarih. IV. 27.

3 ءEzhelgى Kazakstan – Almaty: Aruna baspasy, 2004. – 32-33-b.
4 Zhemenej I. Parysha-Kazaksha ءsozdىk. Almaty, ءKىtap «Zerde»، 2003, 103-106 b.
5《山海经•西山经》载(«Tau-ءTenىz shezhىresىndegى» kytajsha matىnى)： «又西三
百里，曰阴山。浊浴之水出焉，而南流于番泽。其中多文贝，有兽焉，曰天狗，
其状如狸而白首，其音如榴榴，可以御凶。»
6《史记•天官》载(«Tarihi  zhazbalardaعy»  قytajsha  mاtىnى)：«天狗状如大奔
星， 有声，其下止地类狗，所堕及炎火，望之如火光，炎炎冲天。»
7  Potanin  G.N.  Kazak-kirgizskie  i  altajskie  predanija,  legendy  i  skazki.  –  SPb.:
Petrograd, 1917.
8  Turyshev  A.K.  Mashھۇr-ءZhۇsىp  shygarmalaryndagy  mifologijalyk  leksika.
Monografija. – Pavlodar : Kereku, 2008. – 3 tom. – 116 b.
9 «Ujnama» 103 buma, 91 bajan.
10 Veselovskij A. N. Istorija romana i povesti. – SPb.: slavjano-romanskij otdel,
1888. – Vyp. 2. –307-315-bb.
11 Geredot, Tarih. IV.105.
12Uash Minzhy, Uan Binhua. Audargan N. Muhametkanyly. ۇjsىn turaly zertteu. –
ءKyjtۇn: ءىle halyق baspasy, 2009. 344 b.
13 余太山：《古族新考》，北京，中华书局. – 2000年. – 6月。
14 «Zhounama» 50 buma, 42 bajan, ءtۇrىk.
15 Shjue Zynzhyn «ءTۇrىk tarihy» kytajsha. Bejzhin: Kytaj gumanitarlyk gylymdar
baspasy, 1992. – 49-51 bb.
16 A.  Sejdىmbektىn  filologija  gylymdarynyn  doktory  gylmi  darezhesىn  alu  yshىn
dajyndalgan dissertacijasynyn avtoreferatynan.
17《史记•五帝本纪》。
18唐•司马贞《史记索隐•卷一》。
19王国维：《鬼方昆夷猃狁考》。
20余太山：《古族新考》，中华书局. – 2000年。
21韦注。
22余太山：《古族新考》，中华书局. – 2000年，北京. – 89页。
23范文澜：《中国通史简编》第一卷。
24 يۇ تايشان: «بايىرعى ۇلىستى تىڭنان زەرتتەۋ»، بەيجيڭ ، جۇڭحۋا شۋجۇي،
2000. 99-103 ب..
25唐•司马贞《史记索隐•卷一》。
26 Kymaryly Ja. Gyn atynyn genezisى turaly // Otan tarihy. – 2009 – №4. – 179-188
bb.
27 «ءSۇjnama»، 84 buma, 49 bajan, Terىskej tiek – Tۇrىk.
28  Shadyman  Ahmet  yly:  «Kes  sozىnىn  jetimologijasy»،  «Shizhijan  Kogamdyk
Gylymy». – 2012. – 4 san.
29《北堂书抄》卷十三曹丕引《典论》论汉武帝亦云：«刈单于之旗，探符
离之窟。
30 «周书»، «北史»، «通典»، «太平寰宇记» t.b.
31 «Tarihi zhazbalar» 123 buma, 63 bajan, Dad-uan.
32《汉书•西域传》。
33  Kazakstan  tarihy.  Kone  zamannan  bۇgىnge  dejىn.  Bes  tomdyk.  –  Almaty:
Atamyra, 2010. ءBىrىnshى tom. – 248 b.
34 余太山:《古族新考》，北京，中华书局. – 2000年. – 53-76页。
35 «حانناما باتىس ءوڭىر شەجىرەسى»، 66-تاراۋ.
36 [美]朱学渊：《中国北方诸族的源流》，北京，中华书局，2002年5月。
37 «Ujnama» 103-buma, 91-bajan.
38 «Ujnama» 103 buma, 91 bajan.
39 «ءSۇjnama»، 84 buma, 49 bajan, Terىskej tiek – Tۇrىk.
40  Kljashtornyj  S.P.  «Kjne  tۇrkى  runikalyق  zhazuymen  zhazylgan  قylyptastar»،
kytajsha, Harbin, Hilonzhijan oku-agartu baspasy, 1991. 16-, 26-, 27 bb.

41 «Zhounama» 50-tarau. «ءSۇjnama» 84-tarau.
42  Mahmyt  Kashkari:  «ءTۇrkى  tىlder  sozdىgى»،  yjgyrsha,  ۇrىmzhى،  Shinzhan  halyk
baspasy, 1983. – 1tom. – 455 b.
43  Tenishev  E.R.  «ءTۇrىk  tىlderىn  ۇjrenuge  kىrىspe»،  kytajsha,  Bejzhin,  Kytaj
gumanitarlyk gylymdar baspasy, 1982. – 3-4 b.
44  Bartol’d V.V.  «Orta Azijadagy  halyktardyn  tarihy  zhonىndegى  on  ekى  lekcija»،
قytajsha, Bejzhin, Kytaj gumanitarlyk gylymdar baspasy, 1984. – 29 b. Ma Chanshu:
«ءTۇrkىler  zhane  tۇrkى  kagandygy»،  kytajsha,  Shanhaj,  Shanhaj  halyk  baspasy,  1957.
ءbىrىnshى ءbettegى ① eskertu.
45 Shue Zynzhyn: Tۇrkى tarihy / Bejzhin, Kytaj gumanitarlyk gylymdar baspasy,
1992. – 13-b
46 Olzhas ءSۇlejmenov. Az i Ja. – Almaty: Enbek sauda-sattyk ءyjى، 1992. – 253 b.

 جازۋشى، قوعام قايراتكەرى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى، ءۇرىمشى قالاسى

kerey.kz