Anotaciya
Maqalada grifon, kökböri (Qwsböri) täñir wğımdarı men atauları töñiregindegi sonday-aq Saq, Ğwn, Üysin, Türkilerdiñ böri tötemdiligi jäne attarınıñ da börige baylanıstılığı zertteledi.
Maqalada grifon, kökböri (Qwsböri) täñir wğımdarı men atauları töñiregindegi sonday-aq Saq, Ğwn, Üysin, Türkilerdiñ böri tötemdiligi jäne attarınıñ da börige baylanıstılığı zertteledi.
Grifon jäne kökböri
Grifon (griffon) qazirge deyingi anıqtamağa say jartılay arıstan, jartılay qwmay nemese bası, qanatı qws, denesi arıstan añızdıq maqwlıq (狮鹫). Bireuler onı jauızdıqtıñ simvolına balasa endi bireuler izgiliktiñ (tipti
Hristostıñ)nışanı dep biledi. «Etimologiya» attı eñbekte: «Hristos – arıstan, öytkeni onda teñdessiz parasat jäne qüş-quat bar, Hristos äri qwzğın, öytkeni ol
qayta tirilgen soñ aspanğa köterilip, jwmaqqa şığadı», – dep jazılğan.
Grifon köbine grek añızdarında jolığadı. Onıñ arğı jäne keyingi zamanğı
mädeniet, etnos, t.b. tanudağı ornı mañızdı. Ol qiır şığıstıñ aydaharı siyaqtı
bir däuir mädenietiniñ simvolı. Dese de, grifon grek añızdarında ğana saqtalıp
qalmastan, basqa aymaqtarda da keñinen taralğandığı bayqaladı. Äsirese onıñ
arheologiyalıq deregi Ortalıq Aziya öñirinen köp bayqaladı. Bayırğı Elamdıqtar
onı arhitekturada keñinen paydalanğan. Gerodottıñ «Tarih» attı wlı eñbeginde
griffon birneşe jerde jolığadı, barlığı saqtarğa baylanıstı. Gerodot jäne
saqtar jerinde grifonnıñ äygili bolğandığın da jazadı. (IV.79) Tarihi
derekterge, añızdarğa negizdelgende grifon Ukrainadan Orta Aziyağa deyinge
skif dalasında bolğan dep qaraladı. Saqtardıñ grifon äsem öneri turalı: saq
molalarında bar. Berelde, Pazırıqta, Esikte, Alagude, tipti ğwndardıñ köşi jäne
joyqın jorığımen birge Qiır Şığıs jerine deyin jetkendigi bayqaladı.
Gerodottıñ aytuınşa, issedondardıñ joğarğı jağında arimaspı, yağni
jalğız közdiler twradı. Al olar twrğan jerde altındı qorıp jatqan grifon
boladı dese, ol tağı, issedondardıñ arimaspı jağınan ığıstırılıp, odan
skifter issedondar jağınan ığıstırılğandığın jazadı [1].
Gerodot: «Bwl aradan şalğaydağı jağdaylar turalı mälimetterdi tek
issedondardıñ aytqandarınan ğana bilemiz. Olar jalğız közdiler men altın qorıp
Hristostıñ)nışanı dep biledi. «Etimologiya» attı eñbekte: «Hristos – arıstan, öytkeni onda teñdessiz parasat jäne qüş-quat bar, Hristos äri qwzğın, öytkeni ol
qayta tirilgen soñ aspanğa köterilip, jwmaqqa şığadı», – dep jazılğan.
Grifon köbine grek añızdarında jolığadı. Onıñ arğı jäne keyingi zamanğı
mädeniet, etnos, t.b. tanudağı ornı mañızdı. Ol qiır şığıstıñ aydaharı siyaqtı
bir däuir mädenietiniñ simvolı. Dese de, grifon grek añızdarında ğana saqtalıp
qalmastan, basqa aymaqtarda da keñinen taralğandığı bayqaladı. Äsirese onıñ
arheologiyalıq deregi Ortalıq Aziya öñirinen köp bayqaladı. Bayırğı Elamdıqtar
onı arhitekturada keñinen paydalanğan. Gerodottıñ «Tarih» attı wlı eñbeginde
griffon birneşe jerde jolığadı, barlığı saqtarğa baylanıstı. Gerodot jäne
saqtar jerinde grifonnıñ äygili bolğandığın da jazadı. (IV.79) Tarihi
derekterge, añızdarğa negizdelgende grifon Ukrainadan Orta Aziyağa deyinge
skif dalasında bolğan dep qaraladı. Saqtardıñ grifon äsem öneri turalı: saq
molalarında bar. Berelde, Pazırıqta, Esikte, Alagude, tipti ğwndardıñ köşi jäne
joyqın jorığımen birge Qiır Şığıs jerine deyin jetkendigi bayqaladı.
Gerodottıñ aytuınşa, issedondardıñ joğarğı jağında arimaspı, yağni
jalğız közdiler twradı. Al olar twrğan jerde altındı qorıp jatqan grifon
boladı dese, ol tağı, issedondardıñ arimaspı jağınan ığıstırılıp, odan
skifter issedondar jağınan ığıstırılğandığın jazadı [1].
Gerodot: «Bwl aradan şalğaydağı jağdaylar turalı mälimetterdi tek
issedondardıñ aytqandarınan ğana bilemiz. Olar jalğız közdiler men altın qorıp
jatqan grifon turalı äñgimeleydi. Skifter bwl äñgimelerdi issedondardan estidi.
Odan skifter onı grekterge jetkizedi. Sonımen biz olardı jalğız közdiler dep
atadıq. Skifter Arimaspi deydi. «Arima» bir degendi, «spu» köz degendi bildiredi»,
– deydi [2].
Joğarıda aytqanımızday, tarihi añızdarğa negizdelgende, grifon
Ukrainadan Orta Aziyağa deyinge skif (saq) dalasında bolğan. Gerodottıñ
jazuınşa: Europanıñ teristigindegi jerlerde basqa ärqanday jerge qarağanda
altın mol. Alayda olardıñ onı qalay qolğa keltiretindigi belgisiz. Bir aytılımda
onı arimaspiler, yağni jalğız közdiler grifonnan (Grek ertegisinde aytılatın
maqwlıq) wrlap alatın körinedi. Gerodot aytıp otırğan Europanıñ teristigi,
birinşiden, altındı alqap; ekinşiden, jalğız közdiler mekendegen jer; üşinşiden,
grifon bar jer. Demek, ol Dunaydan şığısqa qaray Altay atırauın qamtığan
öñir. Altaydıñ altın mekeni ekendigi tarihtan köp aytılıp, köp jazılıp kele
jatqan jay. Tipti, onıñ «Altay» degen atı da altınmen baylanıstı qalıptasqan
dep qaraladı.
Grifon – saqtardıñ tötemi, qorğauşısı retinde olar barlığın grifonğa
amanattaydı, barlıq baylığı men baqıtı sonıñ esirkeui men saqtauında dep
biledi. Sondıqtan olardıñ altının (däuletin) qoruşısı grifon boladı. Gerodot
saqtar turalı: «Olar temir men kümisti twrmıs-tirşiligi üşin qoldanbaydı,
öytkeni olarda bwnı elden kezdestire almaysıñ. Onıñ esesine altın men jezdiñ
köptiginde esep joq», – dep jazadı [3]. Gerodot jazğanınday, arheologiyalıq
derekterden saq qabirlerinen altın tım molınan şığadı: Esik, Berel, Pazırıq,
Istıqqköl, Alagu, Twrpan, t.b. Sonımen birge bwl altın äşekeylerdiñ arasında
qanattı barıs nemese qanattı böri kezdesedi. Bwl altın qorığan Grifon ekendigi,
altın bwyımdardı, qasietti qabirdi sol grifon qoridı degendi bildiredi. Demek,
grekter basqalardan estigen bolsa da Gerodot dwrıs jazğan.
Sonımen grifon turalı da, jalğız közdiler turalı da derekterdi (nemese
añızdardı) grekter skifterden estidi, al skifter issedondardan estidi. «Grifon»
söziniñ tegin biz qazirge deyin bilmeymiz, ol turalı nanımdı taldau da körmedik.
Osığan qarağanda bwl atau da grekterge saqtar arqılı barğan.
Grifondı «qanatı qws, denesi arıstan» degenge jäne joğarıda aytılğan
arheologiyalıq derekterge say, biz onı teristik köşpelileriniñ bayırğı tötemi
qanattı barıs nemese qanattı börige baylanıstı boluı mümkin dep boljaymız.
«Grifon» atınıñ etimologiyasın batıs jäne türki-moñğwl tilderinen qualau
qiın. Al parsı tilinde «böri» (qasqır) sözi «gorg»
, türki tilderinde kwrt/qwrt
türinde jolığadı. Aldıñğı buındağı bwnday ündestikke jäne grifonnıñ qanatı
qws, denesi arıstan (böri) delinuine qosa, grifondı börimen baylanıstıruğa tipti
de dem bere tüsedi.
Grifon «gri» jäne «fon» eki bölekten twradı, «gri» saqtardıñ börini
atauınan, «fon» da saqtardıñ «qws» nemese «qanattı» mağınasındağı sözinen
kelgen, bwl «wşatın böri», «aspan börisi», «qanattı böri» degen söz.
Böri saqtarda «kürg» delinip, birtindep oñtüstik saqtarda «gorg», «gwrg»
(parsı), teristik saqtarda (türik) «kürt» nemese «ğwrg», tipti odan da teristikte
eston (fin-ugor tilderi) tilinde «hunt» (hunt) atalğan. Sonımen keyin parsı
tilinde «gorg», türki tilderinde «kürt» nemese «qwrt» bolıp qalıptastı.
Al saqtardıñ wşu mağınasındağı «pır» sözi, saq mädenietiniñ twtas şığıs-
batısqa taralğanı siyaqtı, Euraziyanıñ batısı men şığısına keñinen taralğanı
bayqaldı. Parsışa
(pär) – qws qanatı, qanat;
(pärrän) – wşatın;
(pärvar)
–
wşqış,
qanattı;
(perende) – qanattı,
qws [4]. Qazaqşa par (bu), parlanu (bulanıp wşu), parlau (atılu, ağu), parlap üşu
(biikte qalıqtap wşu), pırıldau (qanat qağu), «praq» öte jüyrik at (wşatın at,
qanattı at – pır + at. «pır» – wşu, qanattı); ağılşınşa fly – wşu; Qıtayşa 飞
(fıy) – wşu; t.b.
Odan skifter onı grekterge jetkizedi. Sonımen biz olardı jalğız közdiler dep
atadıq. Skifter Arimaspi deydi. «Arima» bir degendi, «spu» köz degendi bildiredi»,
– deydi [2].
Joğarıda aytqanımızday, tarihi añızdarğa negizdelgende, grifon
Ukrainadan Orta Aziyağa deyinge skif (saq) dalasında bolğan. Gerodottıñ
jazuınşa: Europanıñ teristigindegi jerlerde basqa ärqanday jerge qarağanda
altın mol. Alayda olardıñ onı qalay qolğa keltiretindigi belgisiz. Bir aytılımda
onı arimaspiler, yağni jalğız közdiler grifonnan (Grek ertegisinde aytılatın
maqwlıq) wrlap alatın körinedi. Gerodot aytıp otırğan Europanıñ teristigi,
birinşiden, altındı alqap; ekinşiden, jalğız közdiler mekendegen jer; üşinşiden,
grifon bar jer. Demek, ol Dunaydan şığısqa qaray Altay atırauın qamtığan
öñir. Altaydıñ altın mekeni ekendigi tarihtan köp aytılıp, köp jazılıp kele
jatqan jay. Tipti, onıñ «Altay» degen atı da altınmen baylanıstı qalıptasqan
dep qaraladı.
Grifon – saqtardıñ tötemi, qorğauşısı retinde olar barlığın grifonğa
amanattaydı, barlıq baylığı men baqıtı sonıñ esirkeui men saqtauında dep
biledi. Sondıqtan olardıñ altının (däuletin) qoruşısı grifon boladı. Gerodot
saqtar turalı: «Olar temir men kümisti twrmıs-tirşiligi üşin qoldanbaydı,
öytkeni olarda bwnı elden kezdestire almaysıñ. Onıñ esesine altın men jezdiñ
köptiginde esep joq», – dep jazadı [3]. Gerodot jazğanınday, arheologiyalıq
derekterden saq qabirlerinen altın tım molınan şığadı: Esik, Berel, Pazırıq,
Istıqqköl, Alagu, Twrpan, t.b. Sonımen birge bwl altın äşekeylerdiñ arasında
qanattı barıs nemese qanattı böri kezdesedi. Bwl altın qorığan Grifon ekendigi,
altın bwyımdardı, qasietti qabirdi sol grifon qoridı degendi bildiredi. Demek,
grekter basqalardan estigen bolsa da Gerodot dwrıs jazğan.
Sonımen grifon turalı da, jalğız közdiler turalı da derekterdi (nemese
añızdardı) grekter skifterden estidi, al skifter issedondardan estidi. «Grifon»
söziniñ tegin biz qazirge deyin bilmeymiz, ol turalı nanımdı taldau da körmedik.
Osığan qarağanda bwl atau da grekterge saqtar arqılı barğan.
Grifondı «qanatı qws, denesi arıstan» degenge jäne joğarıda aytılğan
arheologiyalıq derekterge say, biz onı teristik köşpelileriniñ bayırğı tötemi
qanattı barıs nemese qanattı börige baylanıstı boluı mümkin dep boljaymız.
«Grifon» atınıñ etimologiyasın batıs jäne türki-moñğwl tilderinen qualau
qiın. Al parsı tilinde «böri» (qasqır) sözi «gorg»
, türki tilderinde kwrt/qwrt
türinde jolığadı. Aldıñğı buındağı bwnday ündestikke jäne grifonnıñ qanatı
qws, denesi arıstan (böri) delinuine qosa, grifondı börimen baylanıstıruğa tipti
de dem bere tüsedi.
Grifon «gri» jäne «fon» eki bölekten twradı, «gri» saqtardıñ börini
atauınan, «fon» da saqtardıñ «qws» nemese «qanattı» mağınasındağı sözinen
kelgen, bwl «wşatın böri», «aspan börisi», «qanattı böri» degen söz.
Böri saqtarda «kürg» delinip, birtindep oñtüstik saqtarda «gorg», «gwrg»
(parsı), teristik saqtarda (türik) «kürt» nemese «ğwrg», tipti odan da teristikte
eston (fin-ugor tilderi) tilinde «hunt» (hunt) atalğan. Sonımen keyin parsı
tilinde «gorg», türki tilderinde «kürt» nemese «qwrt» bolıp qalıptastı.
Al saqtardıñ wşu mağınasındağı «pır» sözi, saq mädenietiniñ twtas şığıs-
batısqa taralğanı siyaqtı, Euraziyanıñ batısı men şığısına keñinen taralğanı
bayqaldı. Parsışa
(pär) – qws qanatı, qanat;
(pärrän) – wşatın;
(pärvar)
–
wşqış,
qanattı;
(perende) – qanattı,
qws [4]. Qazaqşa par (bu), parlanu (bulanıp wşu), parlau (atılu, ağu), parlap üşu
(biikte qalıqtap wşu), pırıldau (qanat qağu), «praq» öte jüyrik at (wşatın at,
qanattı at – pır + at. «pır» – wşu, qanattı); ağılşınşa fly – wşu; Qıtayşa 飞
(fıy) – wşu; t.b.
Bwdan grifon (griffon) turalı añızdıñ da, onıñ atınıñ da grekterge saqtar
arqılı, «grifon» (griffon), «gorg pärrän» «qanattı qasqır, kökböri) nemese «(gorg
perende» (böri qws, itqws) bolıp jetkendigin bilemiz.
Qasqırdı parsı «gorg», täjik «gwrg», türkimen «gwrt», türik «kürt», qazaq
epostarında «qwrt» delinuinen, «qas+gorg» → «qas+qwrt» → «qas+qır» barlığın
bir närse ekenin bilemiz. YAğni böri ekige bölingen: biri, kielisi – qws böri, aspan
börisi, qanattı böri, wşatın böri, kök böri – «grifon» (gorg pärrän, (gorg perende);
endi biri «nasız böri» (qas böri), ol – «qas+qwrt» → qasqır. «Qazığwrt» tauınıñ
atında ğalımdar börige baylanıstıradı. Bälkim Qazıqwrt pen qasqır bir söz
bolar.
Jäne bir qızığı «grifon», «qwrt», «qasqır» attarı jağrafiyalıq jaqtan
bir öñirde (öz törkini Ortalıq Aziyada) ğana saqtalğan, bwl osı eki sözdiñ
törkindestigin, şıqqan jeriniñ birligin tağı bir twrğadan rastay tüsedi.
Añızdarda, grifon jartılay arıstan, jartılay qwmay (qws) delingenimen,
alayda onıñ ittiligi de jolığıp otıradı. «Brussel grifon iti» batıs añızdarında
köp auızğa alınadı. Saq äsem önerinde de grifondar tügeldey jartılay barıs
jartılay qwmay (qws) deuge kelmeydi. Onda jartılay böri, jartılay qws deuge
bolatındarı da barşılıq.
Saq önerinde grifon birde barıs bastı, birde bürkit bastı, birde böri bastı
beynelenedi. Batıs añızdarında da bir de jartılay barıstılığı aytılsa, birde
ittigi aytıladı, t. b.
Grifon itiniñ (qanattı böriniñ) saqtarmen batısqa ğana emes, şığısqa qalay
taralğandığınıñ iz-deregi tipti de ayqın añğarıladı. Gerodot jazğan jalğız
közdiler men grifon turalı derek, sonau Qiır Şığıstağı qıtay derekterinen
jolığadı. Gerodottıñ «Tarih» attı eñbegimen qaraylas nemese odan säl keyingi,
qıtaydıñ jango däuirindegi (b.z.b. 475 j – b.z.b. 221 j.) tarihi-jağrafiyalıq şejiresi
– «Tau-teñiz şejiresinde»: batısta Iin tauında (阴山) «täñir itiniñ» bolatındığı
bayandaladı [5]. In tauı (阴山: Inşan) tarihta sol «Tau-teñiz şejiresinde»
aytılğan jalğız közdiler – gürlerdiñ (鬼) mekeni. «Tau-teñiz şejiresinde» täñir iti
jaqsılıqtıñ nışanı retinde beynelenedi. Alayda keyingi qıtay jazbalarında
onı jamandıqtıñ nışanı retinde suretteydi. Mısalı, «Tarihi jazbalar Täñir
ordasında» täñir itin qasköy jwldız retinde körsetedi [6].
Qıtayda täñir iti turalı halıq añızdarı köp taralğan. Onıñ eñ äygilisi täñir
itiniñ «kündi jeui» nemese «aydı jwtuı» siyaqtılar. Erte zamanda aydıñ nemese
künniñ twtıluın täñir itiniñ «kündi jeui» nemese «aydı jwtuı» sebebinen bolğan
dep qarağan. Bwndayda, qıtaydıñ orta jazıq el-jürtı dabıl wrıp, qağaz oq atıp
«täñir itin quatın bolğan». Tipti añızdağı batırlar kündi jeuge wrınğan täñir
itine sadaq tartadı. Täñir itiniñ kün men aydı jeuine baylanıstı añız teristik
evropa elderinde de saqtalğan. Onda da täñir iti tektes maqwlıq söz boladı: Skollh
jäne Hati attı eki alıp böri soñınan qalmay kün men aydı quadı. Onı jwtqısı
keledi. Bälkim osı añızdı şığısqa da, batısqa da taratqan saqtar boluı mümkin.
«Täñir iti» atalımı men añızdarı japondarda da keñ tarağan. Onda ol
jauızdıqtıñ da, izgiliktiñ de nışanı retinde bayqaladı.
Tarihi añızdarda, grifonnıñ alıp küştiñ ieliligi, qızıldığı aytılsa, «Tau-
teñiz şejiresinde» de, japon añızdarında da täñir itiniñ tülkige wqsaytındığı
söz boladı. Onda da onıñ betiniñ qızıldığı, deneli, alıp küştiñ iesi ekendigi,
qos qanatımen aspan astın erkin samğaytındığı aytıladı. Ärine, japon täñir
itinde «nayzağay täñir iti», «qarğa täñir iti», «aq böri täñir iti» siyaqtı türli
tüsti täñir itteri bolğan. Bwl qazaqta «itqws», moñğwlda «tärir nohay» (täñir iti),
qıtayda «tiyan-gu» (天狗: aspan iti, täñir iti), japonda «täñir iti» nemese «täñir
tülkisi» degen atpen belgili. Moñğwldarda börini ataudıñ tağı «şıñğıs nohay»,
«şina» sındı eki türi de bar. Qazaqta «itqwstan» tıs «qarakök», «kökjal»,
«kökserik» t.b. türlerinde jolığadı.
arqılı, «grifon» (griffon), «gorg pärrän» «qanattı qasqır, kökböri) nemese «(gorg
perende» (böri qws, itqws) bolıp jetkendigin bilemiz.
Qasqırdı parsı «gorg», täjik «gwrg», türkimen «gwrt», türik «kürt», qazaq
epostarında «qwrt» delinuinen, «qas+gorg» → «qas+qwrt» → «qas+qır» barlığın
bir närse ekenin bilemiz. YAğni böri ekige bölingen: biri, kielisi – qws böri, aspan
börisi, qanattı böri, wşatın böri, kök böri – «grifon» (gorg pärrän, (gorg perende);
endi biri «nasız böri» (qas böri), ol – «qas+qwrt» → qasqır. «Qazığwrt» tauınıñ
atında ğalımdar börige baylanıstıradı. Bälkim Qazıqwrt pen qasqır bir söz
bolar.
Jäne bir qızığı «grifon», «qwrt», «qasqır» attarı jağrafiyalıq jaqtan
bir öñirde (öz törkini Ortalıq Aziyada) ğana saqtalğan, bwl osı eki sözdiñ
törkindestigin, şıqqan jeriniñ birligin tağı bir twrğadan rastay tüsedi.
Añızdarda, grifon jartılay arıstan, jartılay qwmay (qws) delingenimen,
alayda onıñ ittiligi de jolığıp otıradı. «Brussel grifon iti» batıs añızdarında
köp auızğa alınadı. Saq äsem önerinde de grifondar tügeldey jartılay barıs
jartılay qwmay (qws) deuge kelmeydi. Onda jartılay böri, jartılay qws deuge
bolatındarı da barşılıq.
Saq önerinde grifon birde barıs bastı, birde bürkit bastı, birde böri bastı
beynelenedi. Batıs añızdarında da bir de jartılay barıstılığı aytılsa, birde
ittigi aytıladı, t. b.
Grifon itiniñ (qanattı böriniñ) saqtarmen batısqa ğana emes, şığısqa qalay
taralğandığınıñ iz-deregi tipti de ayqın añğarıladı. Gerodot jazğan jalğız
közdiler men grifon turalı derek, sonau Qiır Şığıstağı qıtay derekterinen
jolığadı. Gerodottıñ «Tarih» attı eñbegimen qaraylas nemese odan säl keyingi,
qıtaydıñ jango däuirindegi (b.z.b. 475 j – b.z.b. 221 j.) tarihi-jağrafiyalıq şejiresi
– «Tau-teñiz şejiresinde»: batısta Iin tauında (阴山) «täñir itiniñ» bolatındığı
bayandaladı [5]. In tauı (阴山: Inşan) tarihta sol «Tau-teñiz şejiresinde»
aytılğan jalğız közdiler – gürlerdiñ (鬼) mekeni. «Tau-teñiz şejiresinde» täñir iti
jaqsılıqtıñ nışanı retinde beynelenedi. Alayda keyingi qıtay jazbalarında
onı jamandıqtıñ nışanı retinde suretteydi. Mısalı, «Tarihi jazbalar Täñir
ordasında» täñir itin qasköy jwldız retinde körsetedi [6].
Qıtayda täñir iti turalı halıq añızdarı köp taralğan. Onıñ eñ äygilisi täñir
itiniñ «kündi jeui» nemese «aydı jwtuı» siyaqtılar. Erte zamanda aydıñ nemese
künniñ twtıluın täñir itiniñ «kündi jeui» nemese «aydı jwtuı» sebebinen bolğan
dep qarağan. Bwndayda, qıtaydıñ orta jazıq el-jürtı dabıl wrıp, qağaz oq atıp
«täñir itin quatın bolğan». Tipti añızdağı batırlar kündi jeuge wrınğan täñir
itine sadaq tartadı. Täñir itiniñ kün men aydı jeuine baylanıstı añız teristik
evropa elderinde de saqtalğan. Onda da täñir iti tektes maqwlıq söz boladı: Skollh
jäne Hati attı eki alıp böri soñınan qalmay kün men aydı quadı. Onı jwtqısı
keledi. Bälkim osı añızdı şığısqa da, batısqa da taratqan saqtar boluı mümkin.
«Täñir iti» atalımı men añızdarı japondarda da keñ tarağan. Onda ol
jauızdıqtıñ da, izgiliktiñ de nışanı retinde bayqaladı.
Tarihi añızdarda, grifonnıñ alıp küştiñ ieliligi, qızıldığı aytılsa, «Tau-
teñiz şejiresinde» de, japon añızdarında da täñir itiniñ tülkige wqsaytındığı
söz boladı. Onda da onıñ betiniñ qızıldığı, deneli, alıp küştiñ iesi ekendigi,
qos qanatımen aspan astın erkin samğaytındığı aytıladı. Ärine, japon täñir
itinde «nayzağay täñir iti», «qarğa täñir iti», «aq böri täñir iti» siyaqtı türli
tüsti täñir itteri bolğan. Bwl qazaqta «itqws», moñğwlda «tärir nohay» (täñir iti),
qıtayda «tiyan-gu» (天狗: aspan iti, täñir iti), japonda «täñir iti» nemese «täñir
tülkisi» degen atpen belgili. Moñğwldarda börini ataudıñ tağı «şıñğıs nohay»,
«şina» sındı eki türi de bar. Qazaqta «itqwstan» tıs «qarakök», «kökjal»,
«kökserik» t.b. türlerinde jolığadı.
«Hannamadağı» «üysin künbii Eljaudıñ näreste kezinde dalada qalıp,
qanşıq qasqır emizip, auzına et tistegen qarğalardıñ aspanda wşıp jüruindegi»,
qasqır men qarğa eki januar emes, bir ğana qanattı böri – itqws bolsa kerek
(japondarda «qarğa täñir iti» bar). Jañ çiyanıñ (张骞) elden estigen añızında
ne onıñ tüsiniginde jañılıs bolğan. Tötemdik böriniñ wşatını, onıñ kökpen,
täñirmen baylanıstılığın ğwn täñirqwtınıñ «kök täñirine qosuğa arnağan
perizat qızınıñ börige qosıluı», türiktiñ kieli böriden payda boluı, Oğız
hanğa nür bolıp tüsken böriniñ jol bastauı, Şıñğıs hanğa baylanıstı añızdağı
«tünde şañıraqtan nwr bolıp enip, qasqır bolıp şığıp ketetu» [7], qiır şığıs
añızdarındağı «täñir itiniñ» qos qanatımen aspan astın erkin samğaytındığı,
t.b. añızdar jäne joğarıda aytılğanday böriniñ qazaq-moñğwdardağı «itqws»,
«kök böri», «tenri nohay» atalularınıñ barlığı tötemdegi böriniñ jay böri emes
kök böri (aspan börisi, qanattı böri, itqws, täñirdiñ börisi) ekendigin bildiredi.
Tipti onıñ täñirdiñ özimen baylanıstılığı turalı tömende toqtalamız. Tötemdik
añızdarda eş uaqıtta jay böri (qasqır) söz bolmaydı. Qayta, qazaqta «itqws»,
«kökböri», «kökjal», «qarakök», «kökserik», moñğwlda «tenri nohay» (täñir
iti), «şıñğıs nohay» (şıñqws iti), qıtayda «tiyan-gu» (天狗: aspan iti, täñir
iti), japonda «täñir iti» nemese «täñir tülkisi» türinde keledi. Grifon batıs
düniesinde, täñir iti qiır şığıstığı qıtay men japonda tötemdik tüs almağan.
Al, onıñ nağız beynesi «kök börisi» tek saq, ğwn, üysin, qañlı, türki-moñğwldarda
ğana tötemdik tüs alğan.
qanşıq qasqır emizip, auzına et tistegen qarğalardıñ aspanda wşıp jüruindegi»,
qasqır men qarğa eki januar emes, bir ğana qanattı böri – itqws bolsa kerek
(japondarda «qarğa täñir iti» bar). Jañ çiyanıñ (张骞) elden estigen añızında
ne onıñ tüsiniginde jañılıs bolğan. Tötemdik böriniñ wşatını, onıñ kökpen,
täñirmen baylanıstılığın ğwn täñirqwtınıñ «kök täñirine qosuğa arnağan
perizat qızınıñ börige qosıluı», türiktiñ kieli böriden payda boluı, Oğız
hanğa nür bolıp tüsken böriniñ jol bastauı, Şıñğıs hanğa baylanıstı añızdağı
«tünde şañıraqtan nwr bolıp enip, qasqır bolıp şığıp ketetu» [7], qiır şığıs
añızdarındağı «täñir itiniñ» qos qanatımen aspan astın erkin samğaytındığı,
t.b. añızdar jäne joğarıda aytılğanday böriniñ qazaq-moñğwdardağı «itqws»,
«kök böri», «tenri nohay» atalularınıñ barlığı tötemdegi böriniñ jay böri emes
kök böri (aspan börisi, qanattı böri, itqws, täñirdiñ börisi) ekendigin bildiredi.
Tipti onıñ täñirdiñ özimen baylanıstılığı turalı tömende toqtalamız. Tötemdik
añızdarda eş uaqıtta jay böri (qasqır) söz bolmaydı. Qayta, qazaqta «itqws»,
«kökböri», «kökjal», «qarakök», «kökserik», moñğwlda «tenri nohay» (täñir
iti), «şıñğıs nohay» (şıñqws iti), qıtayda «tiyan-gu» (天狗: aspan iti, täñir
iti), japonda «täñir iti» nemese «täñir tülkisi» türinde keledi. Grifon batıs
düniesinde, täñir iti qiır şığıstığı qıtay men japonda tötemdik tüs almağan.
Al, onıñ nağız beynesi «kök börisi» tek saq, ğwn, üysin, qañlı, türki-moñğwldarda
ğana tötemdik tüs alğan.
Böri tötemi jäne täñir.
Täñir sözi sonau eki mıñ jıldıñ arğı jağında osı atalımı boyışa şümer
jäne qıtay jazbalarında, keyingi türik bitikterinde jolığadı. Täñiri etnonimi
jayında erekşe zor ayırmaşılıq joq. Mısalı, tatarlar teñiri, türikmender
tañrı, türik tanrı, qazaq täñri, başqwrt täñre, altaylıq tengri, tengeri, şorlar
tegri, hakastar tigir, ter, tuvalar deer, çuvaştar tura, sahalar tangara, yakuttar
tangara, moñğoldar tenger, buryattar tengeri, tengri, qalmaqtar tenger, vengirler
teñger, bayırğı şumerler diñgir dep atağan. Bwlardıñ barlığı jaqın.
Türikterdiñ «täñgir» sözindegi «tañ» – aspan. Tañ attı, tañ jarıq boldı,
araylı tañ, t.b. Ol baba türki tili arqılı qıtay tiline «tiyan» (天) bolıp jetkeni
de belgili. 天 ieroglifi aspan, kök degen mağına beredi. Ol qıtaydıñ beyneli
jazuınan kelgen. Onıñ astındağı 大 adam beynesin, üstindegi sızıq 一 adam
töbesindegi aspan degendi bildiredi.
Al täñgir degendegi «gir» ne mağına beredi? M. Qaşqaridiñ sözdiginde täñir
söziniñ üş mağınası belgilengen: 1) qwday; 2) aspan; 3) wlı üş mağınası berilgen.
Täñir turalı taldağan ğalımdardıñ barlığı bwnıñ aldınğı bölegin «tañ» (täñ,
teñ) aspan, kök dep biledi. Al soñğı qosımşasın ärtürli joridı. V.P. Vasil'ev
tyan' aspan, li erekşe küş, – deydi. P.I. Palladi (Kafarov) pen P.S. Popova
sözdiginde qıtaydıñ tyan' err' degen sözi tyan'li sözimen öte wqsas, audarmada
bwl sözdiñ mağınası köktiñ estui, köktiñ erekşe sıylığı. T. Arın «At-tuhvada»
qıtay sözderiniñ wşırasatının aytadı. Ğılımda belgili bolğanınday täñiri
eki tübirden: tyan' aspan, rin adam degen söz eken. Mwqanov: «Täñiri» degenniñ özi
qanjwt (Tibet) tilinde «aspan» degen mağına beretinin aytadı. Bir zertteulerde
tañ jäne iñirdiñ birikpesi dep qaraladı. Tağı bir zerteude, «Täñir» sözi eki
tübirden: «tañ» jäne «erteden» degen sözderden twradı delinse, «Tañ» künniñ
tuar, şığar uaqıtı, al «er» – külli türki tilderinde er, erjürek, erkek, batır
degen mağınanı bildiredi» – dep qaraladı [8]. Täñir – aspandağı kün degen wğım
da birşama jalpılasqan. Demek, täñir turalı qazirge deyin anıq, birlikke kelgen
twjırım joq.
Bälkim bwl saq tilindegi börini bildiretin «grg» nemese kwrt (qwrt) sözimen
baylanıstı bolsa kerek. Olay bolsa, täñgir «aspan börisi» (kök böri) boladı.
Bwğan joğarıdağı «grifon» turalı taldauımızdı qossaq, «täñgir» (diñgir), «kök
böri», «grifon» üşeui bir närse, bir söz bolıp şığadı.
Täñir sözi sonau eki mıñ jıldıñ arğı jağında osı atalımı boyışa şümer
jäne qıtay jazbalarında, keyingi türik bitikterinde jolığadı. Täñiri etnonimi
jayında erekşe zor ayırmaşılıq joq. Mısalı, tatarlar teñiri, türikmender
tañrı, türik tanrı, qazaq täñri, başqwrt täñre, altaylıq tengri, tengeri, şorlar
tegri, hakastar tigir, ter, tuvalar deer, çuvaştar tura, sahalar tangara, yakuttar
tangara, moñğoldar tenger, buryattar tengeri, tengri, qalmaqtar tenger, vengirler
teñger, bayırğı şumerler diñgir dep atağan. Bwlardıñ barlığı jaqın.
Türikterdiñ «täñgir» sözindegi «tañ» – aspan. Tañ attı, tañ jarıq boldı,
araylı tañ, t.b. Ol baba türki tili arqılı qıtay tiline «tiyan» (天) bolıp jetkeni
de belgili. 天 ieroglifi aspan, kök degen mağına beredi. Ol qıtaydıñ beyneli
jazuınan kelgen. Onıñ astındağı 大 adam beynesin, üstindegi sızıq 一 adam
töbesindegi aspan degendi bildiredi.
Al täñgir degendegi «gir» ne mağına beredi? M. Qaşqaridiñ sözdiginde täñir
söziniñ üş mağınası belgilengen: 1) qwday; 2) aspan; 3) wlı üş mağınası berilgen.
Täñir turalı taldağan ğalımdardıñ barlığı bwnıñ aldınğı bölegin «tañ» (täñ,
teñ) aspan, kök dep biledi. Al soñğı qosımşasın ärtürli joridı. V.P. Vasil'ev
tyan' aspan, li erekşe küş, – deydi. P.I. Palladi (Kafarov) pen P.S. Popova
sözdiginde qıtaydıñ tyan' err' degen sözi tyan'li sözimen öte wqsas, audarmada
bwl sözdiñ mağınası köktiñ estui, köktiñ erekşe sıylığı. T. Arın «At-tuhvada»
qıtay sözderiniñ wşırasatının aytadı. Ğılımda belgili bolğanınday täñiri
eki tübirden: tyan' aspan, rin adam degen söz eken. Mwqanov: «Täñiri» degenniñ özi
qanjwt (Tibet) tilinde «aspan» degen mağına beretinin aytadı. Bir zertteulerde
tañ jäne iñirdiñ birikpesi dep qaraladı. Tağı bir zerteude, «Täñir» sözi eki
tübirden: «tañ» jäne «erteden» degen sözderden twradı delinse, «Tañ» künniñ
tuar, şığar uaqıtı, al «er» – külli türki tilderinde er, erjürek, erkek, batır
degen mağınanı bildiredi» – dep qaraladı [8]. Täñir – aspandağı kün degen wğım
da birşama jalpılasqan. Demek, täñir turalı qazirge deyin anıq, birlikke kelgen
twjırım joq.
Bälkim bwl saq tilindegi börini bildiretin «grg» nemese kwrt (qwrt) sözimen
baylanıstı bolsa kerek. Olay bolsa, täñgir «aspan börisi» (kök böri) boladı.
Bwğan joğarıdağı «grifon» turalı taldauımızdı qossaq, «täñgir» (diñgir), «kök
böri», «grifon» üşeui bir närse, bir söz bolıp şığadı.
Qıtayşa «tiyan-gu» (天狗) söziniñ de «täñgir»-men baylanısı öte jaqın.
Ondağı tiyan (天) täñir degendegi «tañ» (aspan), al qıtayşadağı itti bildiretin
«gu» (狗) ieroglifi arğı erte zamanda «ku» dep dıbıstalğan. Bwl «gr»-ge juıq.
Ittiñ qıtayşa tağı bir jazıluı 犬 (arğı zamanğı oqıluı «hun»), qıtay tiliniñ
arğı zamanğı erekşeligi – buın soñındağı «-r» dıbısı «-n» bolıp özgeredi. Osı
boyınşa bayırğı saqtardıñ börisi «grog» nemese «qwrt» arğı zamanğı qıtay
tilinde «hun» boluı tabiği. Eger osılay bolsa, qıtay tilindegi aspandı bildiretin
«tiyan» (天) da, itti bildiretin «gu» (狗) da, «hun» (犬) baba türki (saq) tilinen
barğan sözder boladı (qıtay tiliniñ negizgi sözdik qorında baba türki tilinen
barğan sözder molınan jolığadı).
Moñğwlşa «täñir noqay» da, qıtayşa «tiyan-gu» (天狗) da saq önerinde (altın
äşekeyinde) beynelengen qanattı maqwlıqtıñ özin qazaq tilindegi «itqwstay»
däp basıp beyneley almaydı. Qazaqta jäne «kök böri» degen söz bar: bwl «köktiñ
börisi» degendik. Moñğwldıñ «täñir noqayı» men qıtaylardağı «tiyangu» (天狗)
osığan saykes keledi.
«Uynamada»: «qañğa – ejelgi qızıl tiektiñ jwrnağı. …Olardıñ tili azıraq
ayırmaşılığı bolğanımen ğwndarğa wqsaydı. Olardıñ arğı ataları ğwndarğa
jien keledi deytinder de bar» dey kelip, ğwn täñirqwttıñ «kök täñirine qosuğa
arnağan perizat qızınıñ börige qosıluı» turalı añız aytatını bayandaladı [9].
Bwl jerdegi «qızıl tiek» qızıl it mağınasında.
Bwl añızdıñ ğwndar arqılı mad'yarlıq nwsqası Attilanıñ itten tuıluı
turalı añız bolıp Europağa basqa bir nwsqada jetedi. Onıñ Italiyan nwsqasın
A.N. Veselovskiy bayandaydı [10]. Demek, osı añızdan da täñir men kök böriniñ
baylanıstılığın añğaruğa boladı.
Böri tötemi jäne baba türki etnostarı.
Saqtar: Köşpelilerdiñ böri töteminiñ arğı derekteri tım arıdan jolığadı.
Saqtardıñ böri tötemdiligi turalı naqtılı derek jolıqpaydı, Gerodot tek saq
jeriniñ eñ batıs teristiginde bir Neuri (Neuri) attı taypanıñ barlığın, «Olardıñ
ädet-saltınıñ saqtarmen birdeyligin, …saqtar men saq jerindegi grekterdiñ
aytuınşa olardıñ jılına birneşe kün börige aynalıp, onan soñ qayta qalpına
keletindigin, senbeyin deseñ olar (saqtar, grekter) ant işuge deyin baratındığın»
jazadı [11]. Bwl adamnıñ börige aynalğanı turalı eñ arğı zamanğı derek. Bwl
saltı saqtarmen birdey osı halıqtıñ böri tötemdiligin, olardıñ jılına birneşe
kün öz ata tegi börişe jasanıp, börişe twrmıs ötkizetinin wğındıradı. Ekinşiden,
joğarıdağı grifonnıñ qanattı böri ekendigi saqtardıñ böri tötemdiligin
körsetetin tağı bir dälel. Üşinşiden, Gerodot parsılar barlıq skifterdi saqtar
dep ataytındığın jazadı. Al saqtardıñ atınıñ qaydan kelgendigi, onıñ nendey
mağına beretindigi turalı tarihtan beri oqımıstılardıñ arasında türli
közqarastar bar. Bireuler olardı patşalarınıñ atı dese, tağı bireuler olardıñ
köşpeliligine say qoyılğan at, bireuler bwğı tötemine say qoyılğan at dese, endi
bireuleri ol «küşti, mıqtı» degen söz desedi. Tağı bir ğalımdar «saq» sözin
parsınıñ itti bildiretin
(säg) sözimen törkindestiredi. Bwl saqtardıñ
grifon (qanattı böri) tötemine say keledi. Qazaqta da itke «saqpan» dep at qoyatın
ädet bar, sonday-aq sezgizlikti «saq», «saq qwlaq», qorğauşını «saqşı» deydi.
Bwlardıñ barlığı itke baylanıstı kelgen sözder boluı mümkin. Törtinşiden,
ğalımdar üysinderdi saqtardıñ tarmağı dep qaraydı, olardıñ arheologiyalıq
mädenietinde parıq joq derlik [12]. İşinara ğalımdar jwñgo jazbalarında
kezigetin erte zamanda saqtar batısqa qonıs audarğanda, öz mekeninde şığısta
qalğan run(允) famiyalı nomdı (戎) üysinderdiñ arğı ataları dep qaraydı [13].
Ğwndar da, türikter de saqqa baylanıstı ekendigi tarihi derekterden
jolığadı. «Jounamada» bılay dep te aytadı: «Türikterdiñ arğı ataları
ğwndardıñ soltüstigindegi saq (索国) elinen şıqtı» delinedi [14]. Şyue Zwñjıñ
onı «Saka» sözinen kelgen dey otırıp, saq-tigrahaudalardıñ şığısqa köşken
Ondağı tiyan (天) täñir degendegi «tañ» (aspan), al qıtayşadağı itti bildiretin
«gu» (狗) ieroglifi arğı erte zamanda «ku» dep dıbıstalğan. Bwl «gr»-ge juıq.
Ittiñ qıtayşa tağı bir jazıluı 犬 (arğı zamanğı oqıluı «hun»), qıtay tiliniñ
arğı zamanğı erekşeligi – buın soñındağı «-r» dıbısı «-n» bolıp özgeredi. Osı
boyınşa bayırğı saqtardıñ börisi «grog» nemese «qwrt» arğı zamanğı qıtay
tilinde «hun» boluı tabiği. Eger osılay bolsa, qıtay tilindegi aspandı bildiretin
«tiyan» (天) da, itti bildiretin «gu» (狗) da, «hun» (犬) baba türki (saq) tilinen
barğan sözder boladı (qıtay tiliniñ negizgi sözdik qorında baba türki tilinen
barğan sözder molınan jolığadı).
Moñğwlşa «täñir noqay» da, qıtayşa «tiyan-gu» (天狗) da saq önerinde (altın
äşekeyinde) beynelengen qanattı maqwlıqtıñ özin qazaq tilindegi «itqwstay»
däp basıp beyneley almaydı. Qazaqta jäne «kök böri» degen söz bar: bwl «köktiñ
börisi» degendik. Moñğwldıñ «täñir noqayı» men qıtaylardağı «tiyangu» (天狗)
osığan saykes keledi.
«Uynamada»: «qañğa – ejelgi qızıl tiektiñ jwrnağı. …Olardıñ tili azıraq
ayırmaşılığı bolğanımen ğwndarğa wqsaydı. Olardıñ arğı ataları ğwndarğa
jien keledi deytinder de bar» dey kelip, ğwn täñirqwttıñ «kök täñirine qosuğa
arnağan perizat qızınıñ börige qosıluı» turalı añız aytatını bayandaladı [9].
Bwl jerdegi «qızıl tiek» qızıl it mağınasında.
Bwl añızdıñ ğwndar arqılı mad'yarlıq nwsqası Attilanıñ itten tuıluı
turalı añız bolıp Europağa basqa bir nwsqada jetedi. Onıñ Italiyan nwsqasın
A.N. Veselovskiy bayandaydı [10]. Demek, osı añızdan da täñir men kök böriniñ
baylanıstılığın añğaruğa boladı.
Böri tötemi jäne baba türki etnostarı.
Saqtar: Köşpelilerdiñ böri töteminiñ arğı derekteri tım arıdan jolığadı.
Saqtardıñ böri tötemdiligi turalı naqtılı derek jolıqpaydı, Gerodot tek saq
jeriniñ eñ batıs teristiginde bir Neuri (Neuri) attı taypanıñ barlığın, «Olardıñ
ädet-saltınıñ saqtarmen birdeyligin, …saqtar men saq jerindegi grekterdiñ
aytuınşa olardıñ jılına birneşe kün börige aynalıp, onan soñ qayta qalpına
keletindigin, senbeyin deseñ olar (saqtar, grekter) ant işuge deyin baratındığın»
jazadı [11]. Bwl adamnıñ börige aynalğanı turalı eñ arğı zamanğı derek. Bwl
saltı saqtarmen birdey osı halıqtıñ böri tötemdiligin, olardıñ jılına birneşe
kün öz ata tegi börişe jasanıp, börişe twrmıs ötkizetinin wğındıradı. Ekinşiden,
joğarıdağı grifonnıñ qanattı böri ekendigi saqtardıñ böri tötemdiligin
körsetetin tağı bir dälel. Üşinşiden, Gerodot parsılar barlıq skifterdi saqtar
dep ataytındığın jazadı. Al saqtardıñ atınıñ qaydan kelgendigi, onıñ nendey
mağına beretindigi turalı tarihtan beri oqımıstılardıñ arasında türli
közqarastar bar. Bireuler olardı patşalarınıñ atı dese, tağı bireuler olardıñ
köşpeliligine say qoyılğan at, bireuler bwğı tötemine say qoyılğan at dese, endi
bireuleri ol «küşti, mıqtı» degen söz desedi. Tağı bir ğalımdar «saq» sözin
parsınıñ itti bildiretin
(säg) sözimen törkindestiredi. Bwl saqtardıñ
grifon (qanattı böri) tötemine say keledi. Qazaqta da itke «saqpan» dep at qoyatın
ädet bar, sonday-aq sezgizlikti «saq», «saq qwlaq», qorğauşını «saqşı» deydi.
Bwlardıñ barlığı itke baylanıstı kelgen sözder boluı mümkin. Törtinşiden,
ğalımdar üysinderdi saqtardıñ tarmağı dep qaraydı, olardıñ arheologiyalıq
mädenietinde parıq joq derlik [12]. İşinara ğalımdar jwñgo jazbalarında
kezigetin erte zamanda saqtar batısqa qonıs audarğanda, öz mekeninde şığısta
qalğan run(允) famiyalı nomdı (戎) üysinderdiñ arğı ataları dep qaraydı [13].
Ğwndar da, türikter de saqqa baylanıstı ekendigi tarihi derekterden
jolığadı. «Jounamada» bılay dep te aytadı: «Türikterdiñ arğı ataları
ğwndardıñ soltüstigindegi saq (索国) elinen şıqtı» delinedi [14]. Şyue Zwñjıñ
onı «Saka» sözinen kelgen dey otırıp, saq-tigrahaudalardıñ şığısqa köşken
tarmaqtarınıñ Enisey özeniniñ joğarğı ağarında qwrğan memleketi bolar degen
mejeni aytadı [15]. Al ğwn, üysin, türikterdiñ barlığı böri tötemdi.
A. Seydimbek qazaqtıñ «qos müyizdi eskendir», «kök töbet», «kök böri»,
«aqqu», «sarın», «ögiz ölgen», «tarğıl bwqa», t.b. küyler men küy añızdarın
b.z.b. 5-8-ğasırlar men b.z. 6-ğasırı aralığındağı küyler men küy añızdarına
jatqızadı [16]. Bwl jerdegi «kök töbet» – aspan töbeti, «kök böri» – aspan börisi,
bwl saq däuirine tura keledi.
Ğwndar: Ğwndardıñ böri tötemdiligi turalı şınayı derek jolıqpaydı.
Alayda türli derekter ğwndardıñ böri tötemdigin añğartadı.
Birinşi, tarihi derekterdegi ğwndardıñ arğı ataları sanalatın etnostar böri
(it) tötemdi bolıp keledi. «Tarihi jazbalardıñ» «Bes babalıq şejiresinde»:
«Teristikte hünkterdi qudı» degen söz jolığadı [17]. Tañ däuiriniñ tarihşısı
Sımasyan' (司马贞) 《史记索隐》attı eñbeginde: «Hünük (荤粥) ğwndardıñ
bwrınğı atı, olar Tañ, Iü (唐虞: bes babalıqtıñ eki babalığı) zamanıñda (bes
babalıq: b.z.b. 26 ğ. – b.z.b. 22 ğ.) taulıq nom (山戎), hünük (熏粥), şiya zamanında
(b.z.b. 22 ğ. – b.z.b. 17 ğ.) Zü nu-y (淳维), şañ zamanında (b.z.b. 17 ğ. – b.z.b. 11 ğ.) gür
(鬼方)
, jou zamanında (b.z.b. 11 ğ. – b.z.b. 256 j.) hamrün (玁狁), han zamanında
(b.z.b. 206 j. – b.z. 220 j.) ğwn (匈奴) atalğan dep jazadı [18]. Qıtaydıñ Çiñ
dinastiyası kezindegi äygili tarihşısı Uañ guouy (王国维) (1877 j. – 1927
j.) tayau zaman qıtay tarihındağı ğwndardıñ tegi turalı eñ alğaşqı zertteu
sanalatın eñbeginde: türli derekterdi aqtara otırıp, şañ zamanındağı kier (
鬼方
), şañ, jou aralıqtarındağı kun (昆夷, 獯鬻), batıs jou zamanındağı
hamrün (猃狁), çünçiuden keyingi nom (戎), tiek (狄), jaulasqan bektekter (战
国
) zamanınan keyingi hulardıñ (胡) barlığı tügeldey ğwndarmen tamırlas, bir
wlttıñ türlişe ataluı dep jazadı [19]. Mine, osı közqarastardı qıtaydıñ keyingi
ğalımdardı da qwptap keledi. Sonday-aq teli (qañlı), odan arğı ğwn jäne odan
da arğı kier (鬼方)-lerdiñ törkindestigin däleldeydi [20]. Qıtay jazbalarında
«Tiektiñ (狄) tegi Kier (隗) delinedi» (狄，隗姓也) jäne Kierdiñ (隗) tegi Qızıl
tiek (赤狄) delinedi (隗姓赤狄也) [21] Bwl da aynalıp kelip kierlerdiñ qızıl tüske
beyimdiligin rastaydı. Qıtay ğalımdarı 犬 (it) taypası men Kier (鬼) taypasın
bir dep tanidı (犬与鬼的相同性) [22]. Bwl arada Itnom (犬戎) kierlerdiñ (鬼)
qwramında ekendigi aytıladı. Qıtaydıñ bayırğı tüsindirme sözdigi «Sözderdi
tüsindirip, äripterdi şeşu»-de (说文解字) «Tiek (狄), Qızıl tiek (赤狄), ittiñ
bir twqımı» (狄，赤狄，本犬种) dep tüsindirgen. YAğni qızıl it. Osı ierogliftiñ
süyek jazuındağı beynesi adam men ittiñ qatar twrğan beynesi bolğan. Sonımen
Qızıl tiek (赤狄) «qızıl it» nemese «ker it» boladı. «Itnomdar (犬戎)
özderiniñ arğı ataların eki aq it desedi, olar itti öz tötemi etedi» [23]. Bayırğı
qıtaydıñ «Tau-teñiz şejiresi» (山海经), «Huay nan zi» (淮南子) siyaqtı tarihi
jağrapiyalıq eskertkişterindegi teristiktegi «aq tändiler elin» it nom (伏戎),
kier(鬼方) siyaqtı wlıstarmen baylanıstıradı. Odan batıstağı tarihşılar
jazıp qaltırğan orta aziya türğındarına taldau jasap, ondağı jalğız közdilerdi
(Arimaspi: 独目人) kierlermen (鬼方) baylanıstıradı. Kier eliniñ jalğız
közdiligi «Tau-teñiz şejiresinde» de jazılğın. Jalğız közdiler betine bir tesik
ğana şırğarıp bürkeniş nemese duılğa kigen el [24].
Ekinşi, ğwndardıñ böri tötemdiligi qañlı añızında jolığadı. «Uynamada»:
«qañğa – ejelgi Qızıl tiektiñ jwrnağı. … Olardıñ tili azıraq ayırmaşılığı
bolğanımen Ğwndarğa wqsaydı. Olardıñ arğı ataların Ğwndarğa jien keledi
deytinder de bar» dey kelip, ğwn täñirqwt ay men kündey swlu qızın täñirge qospaq
bölğanda, qwdiretşe börige qosılatındığı turalı tötemdik añız bayandaladı.
Üşinşi, ğwnnıñ atınıñ özi böri tötemdiligen körsetedi. Joğarıda ğwnnıñ
arğı ataları bes babalıq (b.z.b.26 ğ. – b.z.b.22 ğ.) hünük (熏粥), şañ zamanında
(b.z.b.17 ğ. – b.z.b.11 ğ.) gür (鬼方), jou zamanında (b.z.b.11 ğ. – b.z.b. 256 j.) hamrün
(玁狁), han zamanında (b.z.b. 206 j. – b.z. 220 j.) hunna (匈奴) atalğanın kördik
mejeni aytadı [15]. Al ğwn, üysin, türikterdiñ barlığı böri tötemdi.
A. Seydimbek qazaqtıñ «qos müyizdi eskendir», «kök töbet», «kök böri»,
«aqqu», «sarın», «ögiz ölgen», «tarğıl bwqa», t.b. küyler men küy añızdarın
b.z.b. 5-8-ğasırlar men b.z. 6-ğasırı aralığındağı küyler men küy añızdarına
jatqızadı [16]. Bwl jerdegi «kök töbet» – aspan töbeti, «kök böri» – aspan börisi,
bwl saq däuirine tura keledi.
Ğwndar: Ğwndardıñ böri tötemdiligi turalı şınayı derek jolıqpaydı.
Alayda türli derekter ğwndardıñ böri tötemdigin añğartadı.
Birinşi, tarihi derekterdegi ğwndardıñ arğı ataları sanalatın etnostar böri
(it) tötemdi bolıp keledi. «Tarihi jazbalardıñ» «Bes babalıq şejiresinde»:
«Teristikte hünkterdi qudı» degen söz jolığadı [17]. Tañ däuiriniñ tarihşısı
Sımasyan' (司马贞) 《史记索隐》attı eñbeginde: «Hünük (荤粥) ğwndardıñ
bwrınğı atı, olar Tañ, Iü (唐虞: bes babalıqtıñ eki babalığı) zamanıñda (bes
babalıq: b.z.b. 26 ğ. – b.z.b. 22 ğ.) taulıq nom (山戎), hünük (熏粥), şiya zamanında
(b.z.b. 22 ğ. – b.z.b. 17 ğ.) Zü nu-y (淳维), şañ zamanında (b.z.b. 17 ğ. – b.z.b. 11 ğ.) gür
(鬼方)
, jou zamanında (b.z.b. 11 ğ. – b.z.b. 256 j.) hamrün (玁狁), han zamanında
(b.z.b. 206 j. – b.z. 220 j.) ğwn (匈奴) atalğan dep jazadı [18]. Qıtaydıñ Çiñ
dinastiyası kezindegi äygili tarihşısı Uañ guouy (王国维) (1877 j. – 1927
j.) tayau zaman qıtay tarihındağı ğwndardıñ tegi turalı eñ alğaşqı zertteu
sanalatın eñbeginde: türli derekterdi aqtara otırıp, şañ zamanındağı kier (
鬼方
), şañ, jou aralıqtarındağı kun (昆夷, 獯鬻), batıs jou zamanındağı
hamrün (猃狁), çünçiuden keyingi nom (戎), tiek (狄), jaulasqan bektekter (战
国
) zamanınan keyingi hulardıñ (胡) barlığı tügeldey ğwndarmen tamırlas, bir
wlttıñ türlişe ataluı dep jazadı [19]. Mine, osı közqarastardı qıtaydıñ keyingi
ğalımdardı da qwptap keledi. Sonday-aq teli (qañlı), odan arğı ğwn jäne odan
da arğı kier (鬼方)-lerdiñ törkindestigin däleldeydi [20]. Qıtay jazbalarında
«Tiektiñ (狄) tegi Kier (隗) delinedi» (狄，隗姓也) jäne Kierdiñ (隗) tegi Qızıl
tiek (赤狄) delinedi (隗姓赤狄也) [21] Bwl da aynalıp kelip kierlerdiñ qızıl tüske
beyimdiligin rastaydı. Qıtay ğalımdarı 犬 (it) taypası men Kier (鬼) taypasın
bir dep tanidı (犬与鬼的相同性) [22]. Bwl arada Itnom (犬戎) kierlerdiñ (鬼)
qwramında ekendigi aytıladı. Qıtaydıñ bayırğı tüsindirme sözdigi «Sözderdi
tüsindirip, äripterdi şeşu»-de (说文解字) «Tiek (狄), Qızıl tiek (赤狄), ittiñ
bir twqımı» (狄，赤狄，本犬种) dep tüsindirgen. YAğni qızıl it. Osı ierogliftiñ
süyek jazuındağı beynesi adam men ittiñ qatar twrğan beynesi bolğan. Sonımen
Qızıl tiek (赤狄) «qızıl it» nemese «ker it» boladı. «Itnomdar (犬戎)
özderiniñ arğı ataların eki aq it desedi, olar itti öz tötemi etedi» [23]. Bayırğı
qıtaydıñ «Tau-teñiz şejiresi» (山海经), «Huay nan zi» (淮南子) siyaqtı tarihi
jağrapiyalıq eskertkişterindegi teristiktegi «aq tändiler elin» it nom (伏戎),
kier(鬼方) siyaqtı wlıstarmen baylanıstıradı. Odan batıstağı tarihşılar
jazıp qaltırğan orta aziya türğındarına taldau jasap, ondağı jalğız közdilerdi
(Arimaspi: 独目人) kierlermen (鬼方) baylanıstıradı. Kier eliniñ jalğız
közdiligi «Tau-teñiz şejiresinde» de jazılğın. Jalğız közdiler betine bir tesik
ğana şırğarıp bürkeniş nemese duılğa kigen el [24].
Ekinşi, ğwndardıñ böri tötemdiligi qañlı añızında jolığadı. «Uynamada»:
«qañğa – ejelgi Qızıl tiektiñ jwrnağı. … Olardıñ tili azıraq ayırmaşılığı
bolğanımen Ğwndarğa wqsaydı. Olardıñ arğı ataların Ğwndarğa jien keledi
deytinder de bar» dey kelip, ğwn täñirqwt ay men kündey swlu qızın täñirge qospaq
bölğanda, qwdiretşe börige qosılatındığı turalı tötemdik añız bayandaladı.
Üşinşi, ğwnnıñ atınıñ özi böri tötemdiligen körsetedi. Joğarıda ğwnnıñ
arğı ataları bes babalıq (b.z.b.26 ğ. – b.z.b.22 ğ.) hünük (熏粥), şañ zamanında
(b.z.b.17 ğ. – b.z.b.11 ğ.) gür (鬼方), jou zamanında (b.z.b.11 ğ. – b.z.b. 256 j.) hamrün
(玁狁), han zamanında (b.z.b. 206 j. – b.z. 220 j.) hunna (匈奴) atalğanın kördik
[25]. Itnom (犬戎) men kierlerdiñ (鬼) birligi joğarıda körsetken edik. Sonımen
ğwnnıñ atı arğı atalarınan beri qaray: hünük (b.z.b. 26 ğ. – b.z.b. 22 ğ.) →
hunnum (b.z.b. 17 ğ. – b.z.b. 11 ğ.) → hamrün (b.z.b. 11 ğ. – b.z.b. 256 j.) → hunna
(b.z.b. 206 j. – b.z. 220 j.) boladı. Jalpı ğwndar men olardıñ tegi är zamanğı
erekşeligine say qıtayşa ärtürli ierogliftermen tañbalanğan, it, börige
jäne arba, armiyağa baylanıstı jasalğan [26]. Alayda oqıluında wlken özgeris
bolmağan, barlığı «ğwn» nemese «hunnu»-ğa öte jaqın.
Bwl arada bizdi qızıqtıratını – ğwnnıñ arğı atası Itnom (犬戎). Bwl arğı
zamanda «hunnum» dep oqılğan. Mağınası «it», oqıluı «hun». Bwdan mınalardı
bilemiz:
①
«Hunnum» (犬戎: it num) keyingi qıtay tarihnamalarınağı ğwn (匈奴:
hunna, hunnag), grek jazbalarındağı Hunnoi, latın jazbalarındağı chunni,
Huni, ağılşın jazbalarında: Huns, Armeni jazbalarındağı Xunk, Orıs
jazbalarıgdağı Guın', arap jazbalarındağı Hun barlığı bir atau;
②
ğwn söziniñ tegi böri (it). YAğni, ğwnnıñ özi «it nom» (犬戎: Hunnum).
Qıtaydıñ keyingi tarihnamalarında sözdiñ mazmwnına emes, dıbıstaluına qaray
匈奴
( hunna, hunnag) dep tañbalağan. Böri (it) mağınalı «ğwn» atı saq-türkişe
«qwrt», parsışa «grog», estonşa «hunt», finşe «hukka»-larmen däl ündesedi.
Al, it stonşa «koer», finşe «koira», türikşe «kopek, vegirşe «kutya» (qazaqşa:
qwtpan), daniyaşa «Hund», islandiyaşa «hundur», bolğarşa «kuçe», qıtayşa «gou».
Mine it te ğwnnan alıs emes. Fin-ugor tilderin altay tilderine jatqızatındar
da bar. Olay bolmağan künde de, bwl tildiñ taralğan öñiri de bayırğı saq jeriniñ
teristik jiekterimen jalğasıp jatadı.
③
Qıtay tilinde ğwndı tañbalağan 匈 ieroglifi sol zamanda «hun» dep
dıbıstalsa, keyin «şun» ge özgergen. Osı siaqtı ğwnnıñ atası Hunnumdı (犬戎)
tañbalağan it mağınalas 犬 da sol zamanda «hun» dep dıbıstalsa, keyin «çuan» ge
özgergen. Bwl böri degendegi «qwrt» (hunt) pen «şina» (şona) törkindes ekendigin
däleldeydi. Söz basındağı «h» dıbısınıñ «ş», «ç»-ğa almasuı bayırğı
şığıstıq qasiet. Qıtay tilinde 契丹: qıtan>kiaddan>çidan, wyğwr diyalektinde
kir>çi, kim>çim, t.b. Sonımen börini bildiretin batıstıq «qwrt» (hunt, hun)
şığısta birtindep «şina» (şona) bolıp özgergen. Bwdan ğwndı bildiretin qıtay
sözi 匈奴 diñ bwrınğı oqıluı «hun nu» da, qazirgi oqıluı «şiyuñ nu» da birdey itti
nemese börini bildiredi, aldınğısı «qwrt»-qa, «şına»-ğa jaqın. Bwdan şığatın
qortındı: böriniñ şona, şına, çino, čina, sena atalularınıñ barlığı onıñ
bayırğı «qwrt» («kwrt» «hunt») atınınan özgerip barğan. YAğni qwrt (kwrt, hunt)
men şına (çino, sino) bir söz. Ğwn men aşınanıñ bwnday birliginen, «türikterdiñ
äulet esimi aşına, arğı atası ğwndar edi» [27] degenniñ şındıq ekenin bilemiz.
Arğı zamanda «it» pen – «böri» köbinde bir sanalğan, tötemdik jaqtan da it pen
böri aralasıp ketken. Ataluları da ünemi almasıp, aralasıp otırğan. Moñğwşa
şına – böri, mañjuşa (A)čina – it; türki, fin-uogor tilderinde qwrt, hunt – böri,
qıtay tilinde hun (犬) – it; böri qazaqta birde «itqws», moñğwlda birde «täñir
nohay» (nohay – it), t.b.
Aşına turalı boljamdar köp: 1. Qıtayşa qwrmet mağınasın bildiretin
«a» men moñğwlşa «çino» – böri sözinen jasalğan (Lev Gumilev); 2. Arčino – on
böri degen moñğwl sözimen qatıstı (P. A Budberg), 3. Hotan-saq lektsikasındağı
kök tüs degen mağınadağı Aššena, Aāšna sözderin bildiredi (S.G. Klyaştorniy,
Qarjaubay Sartqojawlı); 4. Asana – tohar tilinde aq süyek degen mağınada (Li
meyswn), 5. Ačina – manju tilinde it degen mağınada (Şadıman Ahmetwlı) [28].
negizinen bwlardıñ barlığı bir söz, it pen böri tötemdik mağınada «aq swyek»,
«qarakök» ornında paydalanıluı da bar qwbılıs.
④
Ğwndardı qıtaydıñ orta jazığı börige teñeydi. Han patşası Han Udi:
«täñir qwttıñ tuın qwlatıp, böriniñ (符离) apanın köreyik» deydi [29]. Böri dep
ğwndardı aytadı. Qıtaydıñ köptegen tarihi eñbekterinde türikter «ğwndardıñ
ğwnnıñ atı arğı atalarınan beri qaray: hünük (b.z.b. 26 ğ. – b.z.b. 22 ğ.) →
hunnum (b.z.b. 17 ğ. – b.z.b. 11 ğ.) → hamrün (b.z.b. 11 ğ. – b.z.b. 256 j.) → hunna
(b.z.b. 206 j. – b.z. 220 j.) boladı. Jalpı ğwndar men olardıñ tegi är zamanğı
erekşeligine say qıtayşa ärtürli ierogliftermen tañbalanğan, it, börige
jäne arba, armiyağa baylanıstı jasalğan [26]. Alayda oqıluında wlken özgeris
bolmağan, barlığı «ğwn» nemese «hunnu»-ğa öte jaqın.
Bwl arada bizdi qızıqtıratını – ğwnnıñ arğı atası Itnom (犬戎). Bwl arğı
zamanda «hunnum» dep oqılğan. Mağınası «it», oqıluı «hun». Bwdan mınalardı
bilemiz:
①
«Hunnum» (犬戎: it num) keyingi qıtay tarihnamalarınağı ğwn (匈奴:
hunna, hunnag), grek jazbalarındağı Hunnoi, latın jazbalarındağı chunni,
Huni, ağılşın jazbalarında: Huns, Armeni jazbalarındağı Xunk, Orıs
jazbalarıgdağı Guın', arap jazbalarındağı Hun barlığı bir atau;
②
ğwn söziniñ tegi böri (it). YAğni, ğwnnıñ özi «it nom» (犬戎: Hunnum).
Qıtaydıñ keyingi tarihnamalarında sözdiñ mazmwnına emes, dıbıstaluına qaray
匈奴
( hunna, hunnag) dep tañbalağan. Böri (it) mağınalı «ğwn» atı saq-türkişe
«qwrt», parsışa «grog», estonşa «hunt», finşe «hukka»-larmen däl ündesedi.
Al, it stonşa «koer», finşe «koira», türikşe «kopek, vegirşe «kutya» (qazaqşa:
qwtpan), daniyaşa «Hund», islandiyaşa «hundur», bolğarşa «kuçe», qıtayşa «gou».
Mine it te ğwnnan alıs emes. Fin-ugor tilderin altay tilderine jatqızatındar
da bar. Olay bolmağan künde de, bwl tildiñ taralğan öñiri de bayırğı saq jeriniñ
teristik jiekterimen jalğasıp jatadı.
③
Qıtay tilinde ğwndı tañbalağan 匈 ieroglifi sol zamanda «hun» dep
dıbıstalsa, keyin «şun» ge özgergen. Osı siaqtı ğwnnıñ atası Hunnumdı (犬戎)
tañbalağan it mağınalas 犬 da sol zamanda «hun» dep dıbıstalsa, keyin «çuan» ge
özgergen. Bwl böri degendegi «qwrt» (hunt) pen «şina» (şona) törkindes ekendigin
däleldeydi. Söz basındağı «h» dıbısınıñ «ş», «ç»-ğa almasuı bayırğı
şığıstıq qasiet. Qıtay tilinde 契丹: qıtan>kiaddan>çidan, wyğwr diyalektinde
kir>çi, kim>çim, t.b. Sonımen börini bildiretin batıstıq «qwrt» (hunt, hun)
şığısta birtindep «şina» (şona) bolıp özgergen. Bwdan ğwndı bildiretin qıtay
sözi 匈奴 diñ bwrınğı oqıluı «hun nu» da, qazirgi oqıluı «şiyuñ nu» da birdey itti
nemese börini bildiredi, aldınğısı «qwrt»-qa, «şına»-ğa jaqın. Bwdan şığatın
qortındı: böriniñ şona, şına, çino, čina, sena atalularınıñ barlığı onıñ
bayırğı «qwrt» («kwrt» «hunt») atınınan özgerip barğan. YAğni qwrt (kwrt, hunt)
men şına (çino, sino) bir söz. Ğwn men aşınanıñ bwnday birliginen, «türikterdiñ
äulet esimi aşına, arğı atası ğwndar edi» [27] degenniñ şındıq ekenin bilemiz.
Arğı zamanda «it» pen – «böri» köbinde bir sanalğan, tötemdik jaqtan da it pen
böri aralasıp ketken. Ataluları da ünemi almasıp, aralasıp otırğan. Moñğwşa
şına – böri, mañjuşa (A)čina – it; türki, fin-uogor tilderinde qwrt, hunt – böri,
qıtay tilinde hun (犬) – it; böri qazaqta birde «itqws», moñğwlda birde «täñir
nohay» (nohay – it), t.b.
Aşına turalı boljamdar köp: 1. Qıtayşa qwrmet mağınasın bildiretin
«a» men moñğwlşa «çino» – böri sözinen jasalğan (Lev Gumilev); 2. Arčino – on
böri degen moñğwl sözimen qatıstı (P. A Budberg), 3. Hotan-saq lektsikasındağı
kök tüs degen mağınadağı Aššena, Aāšna sözderin bildiredi (S.G. Klyaştorniy,
Qarjaubay Sartqojawlı); 4. Asana – tohar tilinde aq süyek degen mağınada (Li
meyswn), 5. Ačina – manju tilinde it degen mağınada (Şadıman Ahmetwlı) [28].
negizinen bwlardıñ barlığı bir söz, it pen böri tötemdik mağınada «aq swyek»,
«qarakök» ornında paydalanıluı da bar qwbılıs.
④
Ğwndardı qıtaydıñ orta jazığı börige teñeydi. Han patşası Han Udi:
«täñir qwttıñ tuın qwlatıp, böriniñ (符离) apanın köreyik» deydi [29]. Böri dep
ğwndardı aytadı. Qıtaydıñ köptegen tarihi eñbekterinde türikter «ğwndardıñ
twqımı» (匈奴之别种) ekendigi jazıladı [30]. Al türikter – äygili böri tötemdi
wlıs. Al üysin men qañlınıñ (高车) birin ğwndar asırap aladı, biri ğwnnıñ
twqımı delinedi. Bwl ekeui de böri tötemdi. Osılarğa say ğwnnıñ böri tötemdiligin,
olarda da osı turalı añız bolğanın, Attilanıñ añızı sonıñ jalğası ekenin
bilemiz.
Ğwndar börini qwrmetteydi, kieli köredi. Bwnıñ däleli, üysinniñ künbii
Eljaudı näreste şağında, jau şauıp dalada qalğanda, böri asırap jürgenin
körgen ğwndar, kieli jan eken dep asırap erjetkizedi, elin-jerin qolına alıp
beredi.
Üysinder: Üysinniñ böri tötemdiligin de birneşe jaqtan bilemiz:
Birinşi, añız. «Tarihi jazbalarda»: «Köktiñ wlı Baktriya jäne basqa elderdiñ
jağdayın Jañ Çyannan birneşe märte swradı. Jañ Çyan osı kezde bek märtebesinen
ayırılğan edi. Ol: «Paqırıñız Ğwnda jürgen kezinde Üysin hanınıñ «künbi»
dep atalatının estigen edi. Künbidiñ äkesi Ğwnnıñ batıs jağındağı şağın
eldi bilegen eken. Ğwndar şapqınşılıq jasap, künbidiñ äkesin öltiripti. Jaña
tuğan näreste künbidi ien dalağa tastaptı. Keyin körse, et tistegen qarğalar onıñ
üstinen şırıldap wşadı eken. Kök qwrtqa kelip onı emizip twradı eken. Bwğan
qayran qalğan täñirqwt onı kieli bala eken dep tanıp, onı öz qolında bağıp
erjetkizipti» delinedi [31].
Ekinşi, «Hannamada» üysin uañınıñ «böri» (拊离) atalatını jazılğan
[32]. Üşinşi, üysinniñ de ğwndar siyaqtı atı börige baylanıstı. 乌孙
(üisin) ieroglifterin «asin» dep oqu negizinde birqatar zertteuşiler bwl
transkripciyanı orta aziya tarihınan mälim asiyan etnonimi dep biluge beyim [33].
Ejelgi grek avtorları jazğan saqtardıñ tarmağa «issedon» yaki «assi»-dı key
ğalımdar ğalımdar «üysinder» dep däleldeydi [34]. Qıtay tarihnamalarında da:
«üysinderdiñ işinde saq taypaları da, wlı iwz taypaları da bar» delinedi [35].
Japon oqımıstısı Siratori Kugi zertteulerinde, türikterdiñ aşına äuletiniñ
atı däl türik tilindegi ashina söziniñ baspa-bas alınuı deydi. Ol köne qıtay
tiliniñ dıbıstalu zañdılığına say, üysin (乌孙) wlısınıñ atın da «sekiru»
mağınasındağı ashina, ashina sözderinen kelgen dep qaraydı. «Hannamada»
üysinniñ dalada qalğan balasın böri asıraydı. «Süynamada» Türiktiñ arğı
atalarınıñ äulet esimi – Aşina ekendigi, olardıñ ata tegi dalada qalğan
näreste wldı kieli qanşıq böri asırap, keyin ol börimen jaqındasudan payda
bolğandığı jazıladı. Bwl eki añızda bir türli işki baylanıs bar. Ekeuinde de
dalada qalğan balanı böri asıraydı, biriniñ atı Üysin, biriniñ arğı tegi Aşına.
Demek, böri, üysin, aşına üşeui bir twlğa. Aşına men böri bir närse, al üysin atın
da joğarıda körsetilgindey ğalımdar Aşınamen balamalaydı, parıq tek onıñ
mağınasında ğana. Ju Şueyuan mırza da «Jounamada» türikterdiñ arğı atası
sanalğan ğwn eliniñ soltüstigindegi saq (索) elin üysin künbii Nändu bi qaytıs
bolğanda Jetisuğa köşpey ğwndardıñ işinde qalğan üysinderdiñ bir böligi boluı
mümkin dep qaraydı [36].
Qañlılar: «Uynama»-da: «Qañğa (高车) – tegi qızıl tiekterdiñ (赤狄)
jwrnağı. Basında olar deglek (刺勒 diek liek) degen nammen ataldı. Soltüstikte
olardı teglek (敕勒 t‘iek l
äk), qıtaylar qañğa (高车), deñleñ (丁零) dep sanaydı»
delinedi [37]. Joğarıdağı «Kierdiñ (隗) tegi Qızıl it (赤狄)» jäne ««Qañğa (
高车)
– tegi qızıl it (赤狄)» degenderdiñ barlığı, birinşiden, kerey keri
tüspen baylanıstı, ekinşiden, kereydiñ tötemi itpen (kerit nemese kerşulan)
baylanıstı degen közqarasımızdı rastay tüsedi.
Arğı zamanda orta jazıqtıñ teristigindegi wlttardıñ jalpı ataluı Tiek
atalıp, 狄ieroglifimen tañbalanğan. Bwl ieroglif süyek-sauıt beyneli jazuında
it pen adamnıñ birikken körinisite bolğan. Osı ieroglif «Sözderdi tüsindirip,
äripterdi şeşude» (说文解字): «Qızıl it, ittiñ bir twqımı» (狄，赤狄，本犬种)
dep tüsindirilgen, keyingi mamandar da osılay oqığan.
wlıs. Al üysin men qañlınıñ (高车) birin ğwndar asırap aladı, biri ğwnnıñ
twqımı delinedi. Bwl ekeui de böri tötemdi. Osılarğa say ğwnnıñ böri tötemdiligin,
olarda da osı turalı añız bolğanın, Attilanıñ añızı sonıñ jalğası ekenin
bilemiz.
Ğwndar börini qwrmetteydi, kieli köredi. Bwnıñ däleli, üysinniñ künbii
Eljaudı näreste şağında, jau şauıp dalada qalğanda, böri asırap jürgenin
körgen ğwndar, kieli jan eken dep asırap erjetkizedi, elin-jerin qolına alıp
beredi.
Üysinder: Üysinniñ böri tötemdiligin de birneşe jaqtan bilemiz:
Birinşi, añız. «Tarihi jazbalarda»: «Köktiñ wlı Baktriya jäne basqa elderdiñ
jağdayın Jañ Çyannan birneşe märte swradı. Jañ Çyan osı kezde bek märtebesinen
ayırılğan edi. Ol: «Paqırıñız Ğwnda jürgen kezinde Üysin hanınıñ «künbi»
dep atalatının estigen edi. Künbidiñ äkesi Ğwnnıñ batıs jağındağı şağın
eldi bilegen eken. Ğwndar şapqınşılıq jasap, künbidiñ äkesin öltiripti. Jaña
tuğan näreste künbidi ien dalağa tastaptı. Keyin körse, et tistegen qarğalar onıñ
üstinen şırıldap wşadı eken. Kök qwrtqa kelip onı emizip twradı eken. Bwğan
qayran qalğan täñirqwt onı kieli bala eken dep tanıp, onı öz qolında bağıp
erjetkizipti» delinedi [31].
Ekinşi, «Hannamada» üysin uañınıñ «böri» (拊离) atalatını jazılğan
[32]. Üşinşi, üysinniñ de ğwndar siyaqtı atı börige baylanıstı. 乌孙
(üisin) ieroglifterin «asin» dep oqu negizinde birqatar zertteuşiler bwl
transkripciyanı orta aziya tarihınan mälim asiyan etnonimi dep biluge beyim [33].
Ejelgi grek avtorları jazğan saqtardıñ tarmağa «issedon» yaki «assi»-dı key
ğalımdar ğalımdar «üysinder» dep däleldeydi [34]. Qıtay tarihnamalarında da:
«üysinderdiñ işinde saq taypaları da, wlı iwz taypaları da bar» delinedi [35].
Japon oqımıstısı Siratori Kugi zertteulerinde, türikterdiñ aşına äuletiniñ
atı däl türik tilindegi ashina söziniñ baspa-bas alınuı deydi. Ol köne qıtay
tiliniñ dıbıstalu zañdılığına say, üysin (乌孙) wlısınıñ atın da «sekiru»
mağınasındağı ashina, ashina sözderinen kelgen dep qaraydı. «Hannamada»
üysinniñ dalada qalğan balasın böri asıraydı. «Süynamada» Türiktiñ arğı
atalarınıñ äulet esimi – Aşina ekendigi, olardıñ ata tegi dalada qalğan
näreste wldı kieli qanşıq böri asırap, keyin ol börimen jaqındasudan payda
bolğandığı jazıladı. Bwl eki añızda bir türli işki baylanıs bar. Ekeuinde de
dalada qalğan balanı böri asıraydı, biriniñ atı Üysin, biriniñ arğı tegi Aşına.
Demek, böri, üysin, aşına üşeui bir twlğa. Aşına men böri bir närse, al üysin atın
da joğarıda körsetilgindey ğalımdar Aşınamen balamalaydı, parıq tek onıñ
mağınasında ğana. Ju Şueyuan mırza da «Jounamada» türikterdiñ arğı atası
sanalğan ğwn eliniñ soltüstigindegi saq (索) elin üysin künbii Nändu bi qaytıs
bolğanda Jetisuğa köşpey ğwndardıñ işinde qalğan üysinderdiñ bir böligi boluı
mümkin dep qaraydı [36].
Qañlılar: «Uynama»-da: «Qañğa (高车) – tegi qızıl tiekterdiñ (赤狄)
jwrnağı. Basında olar deglek (刺勒 diek liek) degen nammen ataldı. Soltüstikte
olardı teglek (敕勒 t‘iek l
äk), qıtaylar qañğa (高车), deñleñ (丁零) dep sanaydı»
delinedi [37]. Joğarıdağı «Kierdiñ (隗) tegi Qızıl it (赤狄)» jäne ««Qañğa (
高车)
– tegi qızıl it (赤狄)» degenderdiñ barlığı, birinşiden, kerey keri
tüspen baylanıstı, ekinşiden, kereydiñ tötemi itpen (kerit nemese kerşulan)
baylanıstı degen közqarasımızdı rastay tüsedi.
Arğı zamanda orta jazıqtıñ teristigindegi wlttardıñ jalpı ataluı Tiek
atalıp, 狄ieroglifimen tañbalanğan. Bwl ieroglif süyek-sauıt beyneli jazuında
it pen adamnıñ birikken körinisite bolğan. Osı ieroglif «Sözderdi tüsindirip,
äripterdi şeşude» (说文解字): «Qızıl it, ittiñ bir twqımı» (狄，赤狄，本犬种)
dep tüsindirilgen, keyingi mamandar da osılay oqığan.
«Uynamada»: «qañğa – ejelgi Qızıl tiektiñ jwrnağı. … Olardıñ tili azıraq
ayırmaşılığı bolğanımen Ğwndarğa wqsaydı. Olardıñ arğı ataların Ğwndarğa
jien keledi deytinder de bar. … Olar mınaday añız aytadı: ğwn täñirqwttıñ ay
men kündey eki swlu qızı bolğan. Halqı olardı perizatqa eseptegen. Täñirqwt:
«Mwnday asılzada arulardı jay adam balasına qossam kelispes, bwlardı kökke
qosayın» deydi. Söytedi de eliniñ soltüstigindegi bir ienge mwnara tärizdi üy
salğızıp, «Kök täñiri öziñ qabıl alagör» dep eki qızın sonda ornalastıradı.
Arada üş jıl ötkende qızdardıñ anası olardı qaytarıp äkeluge tilek bildiredi.
Oğan täñirqwt: «Joq, olay isteuge bolmaydı, äli uaqıtı jetpedi» dep könbeydi.
Arada tağı bir jıl ötkende, bir jasamal arlan qasqır kelip, mwnara üydiñ astınan
in qazıp alıp, onı kündiz-tüni wlıp küzetetindi şığardı. Mwnı körgen kişi qızı
«Bizdi äkemiz kökpen zauıqtas boluğa osında ornalastırdı. Qazir mine bir qasqır
keldi. Bwl da bir tegin emes, köktiñ qwdireti şığar» dep oğan baruğa oqtaladı. Zäresi
wşqan apekesi: «Bwl ayuan ğoy, mwnımen şatılıp ata-anamızdı masqaralasañ
bola ma?» deydi. Siñlisi onıñ tilin almay, qasqırğa barıp jaqındasıp, odan wl
tuadı. Sol wldan öngen wrpaq öse-öse öz aldına memleket qwradı. Sol sebepti
olardıñ eli ändi wlığan qasqırday äuendetip sozıp aytqandı wnatadı» delinedi
[38].
Türikter: Türiktiñ böri tötemdiligi eñ jan-jaqtılı. «Süynamada»: türikter
turalı «Olardıñ Äulet esimi – Aşna. … altıntaudı mekendep temir qorıtumen
şwğıldandı. Altıntaudıñ pişini dulığağa keliñkireydi. Dulığa türik dep
te ataladı. Sondıqtan bwl olardıñ atı bolıp qaldı. Bılay dep te aytadı:
Olardıñ arğı ataları Batıs teñizdiñ joğarğı jağında memleket qwrıp edi.
Keyin onı körşiles memleketi talqandadı da, adamdarın er-äyel, käri-jas
demey tügel qırdı. Tek bir er balanı öltiruge qimay ayaq-qolın kesip ien dalağa
aparıp tastadı. Bir qanşıq qasqır ünemi et äkelip berip twrdı, sonı talğajau
etken bala ölmey aman qaldı. Keyin kele, ol qasqırmen jaqındasıp onı buaz
qıldı. Körşiles memlekettiñ hanı bwl balanı öltiruge qayta jibergen adamı
balanıñ qasınan şıqpaytın älgi qasqırdı bayqap, onı da öltirmekşi boldı.
Sol twsta älgi qasqır qwdiretşe qalıqtap otırıp teñizdiñ şığıs jağına kelip
toqtadı da bir tauğa kelip tüsti. … Osıdan keyin qasqırdan on wl tudı. Solardıñ
bireuiniñ äulet esimi Aşina edi. Öte aqıldı bolğandıqtan eli onı han köterdi.
Tegin wmıtpaytındığın bildiru üşin, ol böri bası ayşıqtalğan tuın qaqpasına
ilip qoydı» delingen [39]. Osınday bayan «Soltüstik äuletter tarihında» da
bayandalğan. Jalpı alğanda, türikterdiñ böri tötemi turalı tarihi derekterde köp
aytılatını: böriden tuğan; böri bastı tu wstanğan; äsker basın, batırın böri
atağan; äskerin börige teñegen. Bizdiñ bwl arda jäne de türiktiñ atı men tötemi
(böri) aralığındağı baylanısqa üñilemiz.
Tarihi derekterge qarağanda türik qağandığın qwrğan aşın (aşına)
taypasınıñ qol astına şoğırlanğan taypalar Altay tauın meken etkennen keyin
türik atanğan. «Türik» atauı köne türki qwlıptastarında «Krut», «qrut», «Xrut»
syaqtı birneşe türli tañbalanğan. Al, qıtayşa «突厥», arabşa
(6-ğasır),
grekşe «tourkpc» (6-ğasırdıñ soñı), siriyaşa «turkaje» (6-ğasırdıñ soñı),
sanskritşe «turuska», prakritş «turukka» (6-ğasır), parısşa «turk» (8-ğasırdıñ
ortaşeni), soğdışa «turk» (9-ğasırdıñ bas şeni), tibetşe «durg» nemese «dru-gu»
(8-9-ğasır), köne hotan tilinde «ttrruki nemese tturk» (7-9-ğasırlar) degen siyaqtı
dıbıstıq audarmalarmen alınğan [40]. Joğarıda körsetilgendey bayırğı qıtay
tarihnamaları «Jounama» men «Süynamada»: «…Altay tauınıñ pişini dulığağa
(鍪)
wqsaytındıqtan, bwl mañda jasağan ru-taypalar osı atpen atalğan, keyin
kele bwl söz türik (突厥) bolıp qalıptasqan» delinedi [41]. «Türik tili sözdiginde»:
«Türik – täñir jarılqauşı Nwqtıñ wlınıñ atı. Bwl attı täñir özi qoyğan. Onıñ
wrpaqtarı da (türik) dep ataladı» dep jazadı [42]. (42) Osımen säykes qazaq
añızında da, dünieni topan su basqanda, Nwq payğambardıñ kemesi Qazığwrt
ayırmaşılığı bolğanımen Ğwndarğa wqsaydı. Olardıñ arğı ataların Ğwndarğa
jien keledi deytinder de bar. … Olar mınaday añız aytadı: ğwn täñirqwttıñ ay
men kündey eki swlu qızı bolğan. Halqı olardı perizatqa eseptegen. Täñirqwt:
«Mwnday asılzada arulardı jay adam balasına qossam kelispes, bwlardı kökke
qosayın» deydi. Söytedi de eliniñ soltüstigindegi bir ienge mwnara tärizdi üy
salğızıp, «Kök täñiri öziñ qabıl alagör» dep eki qızın sonda ornalastıradı.
Arada üş jıl ötkende qızdardıñ anası olardı qaytarıp äkeluge tilek bildiredi.
Oğan täñirqwt: «Joq, olay isteuge bolmaydı, äli uaqıtı jetpedi» dep könbeydi.
Arada tağı bir jıl ötkende, bir jasamal arlan qasqır kelip, mwnara üydiñ astınan
in qazıp alıp, onı kündiz-tüni wlıp küzetetindi şığardı. Mwnı körgen kişi qızı
«Bizdi äkemiz kökpen zauıqtas boluğa osında ornalastırdı. Qazir mine bir qasqır
keldi. Bwl da bir tegin emes, köktiñ qwdireti şığar» dep oğan baruğa oqtaladı. Zäresi
wşqan apekesi: «Bwl ayuan ğoy, mwnımen şatılıp ata-anamızdı masqaralasañ
bola ma?» deydi. Siñlisi onıñ tilin almay, qasqırğa barıp jaqındasıp, odan wl
tuadı. Sol wldan öngen wrpaq öse-öse öz aldına memleket qwradı. Sol sebepti
olardıñ eli ändi wlığan qasqırday äuendetip sozıp aytqandı wnatadı» delinedi
[38].
Türikter: Türiktiñ böri tötemdiligi eñ jan-jaqtılı. «Süynamada»: türikter
turalı «Olardıñ Äulet esimi – Aşna. … altıntaudı mekendep temir qorıtumen
şwğıldandı. Altıntaudıñ pişini dulığağa keliñkireydi. Dulığa türik dep
te ataladı. Sondıqtan bwl olardıñ atı bolıp qaldı. Bılay dep te aytadı:
Olardıñ arğı ataları Batıs teñizdiñ joğarğı jağında memleket qwrıp edi.
Keyin onı körşiles memleketi talqandadı da, adamdarın er-äyel, käri-jas
demey tügel qırdı. Tek bir er balanı öltiruge qimay ayaq-qolın kesip ien dalağa
aparıp tastadı. Bir qanşıq qasqır ünemi et äkelip berip twrdı, sonı talğajau
etken bala ölmey aman qaldı. Keyin kele, ol qasqırmen jaqındasıp onı buaz
qıldı. Körşiles memlekettiñ hanı bwl balanı öltiruge qayta jibergen adamı
balanıñ qasınan şıqpaytın älgi qasqırdı bayqap, onı da öltirmekşi boldı.
Sol twsta älgi qasqır qwdiretşe qalıqtap otırıp teñizdiñ şığıs jağına kelip
toqtadı da bir tauğa kelip tüsti. … Osıdan keyin qasqırdan on wl tudı. Solardıñ
bireuiniñ äulet esimi Aşina edi. Öte aqıldı bolğandıqtan eli onı han köterdi.
Tegin wmıtpaytındığın bildiru üşin, ol böri bası ayşıqtalğan tuın qaqpasına
ilip qoydı» delingen [39]. Osınday bayan «Soltüstik äuletter tarihında» da
bayandalğan. Jalpı alğanda, türikterdiñ böri tötemi turalı tarihi derekterde köp
aytılatını: böriden tuğan; böri bastı tu wstanğan; äsker basın, batırın böri
atağan; äskerin börige teñegen. Bizdiñ bwl arda jäne de türiktiñ atı men tötemi
(böri) aralığındağı baylanısqa üñilemiz.
Tarihi derekterge qarağanda türik qağandığın qwrğan aşın (aşına)
taypasınıñ qol astına şoğırlanğan taypalar Altay tauın meken etkennen keyin
türik atanğan. «Türik» atauı köne türki qwlıptastarında «Krut», «qrut», «Xrut»
syaqtı birneşe türli tañbalanğan. Al, qıtayşa «突厥», arabşa
(6-ğasır),
grekşe «tourkpc» (6-ğasırdıñ soñı), siriyaşa «turkaje» (6-ğasırdıñ soñı),
sanskritşe «turuska», prakritş «turukka» (6-ğasır), parısşa «turk» (8-ğasırdıñ
ortaşeni), soğdışa «turk» (9-ğasırdıñ bas şeni), tibetşe «durg» nemese «dru-gu»
(8-9-ğasır), köne hotan tilinde «ttrruki nemese tturk» (7-9-ğasırlar) degen siyaqtı
dıbıstıq audarmalarmen alınğan [40]. Joğarıda körsetilgendey bayırğı qıtay
tarihnamaları «Jounama» men «Süynamada»: «…Altay tauınıñ pişini dulığağa
(鍪)
wqsaytındıqtan, bwl mañda jasağan ru-taypalar osı atpen atalğan, keyin
kele bwl söz türik (突厥) bolıp qalıptasqan» delinedi [41]. «Türik tili sözdiginde»:
«Türik – täñir jarılqauşı Nwqtıñ wlınıñ atı. Bwl attı täñir özi qoyğan. Onıñ
wrpaqtarı da (türik) dep ataladı» dep jazadı [42]. (42) Osımen säykes qazaq
añızında da, dünieni topan su basqanda, Nwq payğambardıñ kemesi Qazığwrt
tauınıñ basını toqtağan delinedi. Bwlardan da täñir, Nwq jäne qwrttıñ (böri)
baylanısın añğaramız.
Keyingi tarihşılar türik atınıñ törkinin ärtürli jorıdı: Bas kiim
mağınasınan şıqqan. Küşti, quattı, qwdiretti degen söz [43]. Orhon-Enisey
eskertkişterinde kezigetin zañ-jarğı mağınasındağı «türü» sözine baylanıstı
[44]. Tigra-houda saqtarımen baylanıstı, «tigra» sözi fonetikalıq özgeriske
tüsip, «t'rk» nemese «t'rg» bolıp qalıptasqan [45]. Bwlardıñ barlığınıñ özindik
negizi bar.
Dese de, öz basım türiktiñ atı onıñ tötemimen, ata-tegi turalı tüsinigimen,
tarihi jazbalardağı törkini turalı bayandarmen jäne onıñ atınıñ
tañbalanuımen baylanıstı bolsa kerek dep oylaymın. Türiktiñ tötemi böri
(aşına, kökböri, täñgir), ata-tegi turalı kök böri añızın aytadı, siınatını tağı
täñgir (kök börisi), al bayırğı qıtayşa tañbalanuı da osını rastaydı. Türiktiñ
atın qıtaylar türik degen dıbıstaluına say 突厥 körinisindegi ieroglifpen
tañbalağan. Bwnıñ bastısı aldındağı 突 ieroglif. Osı ierogliftin alğaşqı
süiek-sauıt jazuındağı körinisi üñgirden şığıp kele jatqan böri. Däl türiktiñ
böriden örbip, üñgirden şıqqan tötemdik añızına say keledi. Osı 突 ieroglifiniñ
üstingi bölegindegi 穴 qıtay tilinde qazir de jartas jaqparı, üñgir, tüz tağısınıñ
apanı, in siaqtı mağınalar beredi, al astındağı 犬 it mağınasın (köbinde añşı,
tekti it) beredi. 犬 nin arğı zamanğı oqılu «hun» (qıtaydıñ qazirgi guañjou
diyalektinde de «hun») – joğarıda bayandağanımızday «qwrt» qa baylanıstı, al
qazirgi oqıluı «çuan» – şino, sinolarğa baylanıstı (qwrt pen şıno baylanısı
turalı joğarıda bayandağamız).
Qazaqta «itten tuıp, innen şıqqan» degen söz bar. Iti ädette in qazbaydı,
inde jatpaydı, ol aşıqta jatadı, el-jwrttı küzetedi. Sondıqtan bwl tım arğı
zamannan kele jatqan qasqırğa qaratılğın söz tirkesi. «Alaş» ta bastabında
jaqındıq, qandastıq atau bolsa, keyin alıstıqtı bildirgen atauğa aynalğan.
Sonımen türik: tañgrg (täñgir, grifon) → tüñgrg → tügrk → türik bolu
mümkindigi eñ jaqın. Türki tilderinde söz arasında qatar kelgen «gr» dıñ «rg»
bolıp orın almasu qwbılısı da bayqaladı. Mısalı, wyğwr>wrğwy (dialekt),
Mekrit>merkit, joğarıda Şue Zoñjwñ da «tigra»> «t'rg» degendi quattaydı.
Ğalımdardıñ türik «küşti», «qwdiretti» degennen kelgen deui de onıñ
täñirmen, tötemmen baylanıstılığın ayğaqtaydı. Batıs derekterinde Şığıs
rimdik Agatiastıñ (Aghatias: 528 jılı qaytıs bolğan) eñbeginde «kök türik»
degen atpen jolığadı. Bwl da kökpen täñirmen baylanıstı añğartadı. Mahmwt
Qaşqari jazğanınday «bwl attı täñir özi qoyğan. Onıñ wrpaqtarı da (türik) dep
ataladı». Türki-moñğoldardıñ bayırğı wğımında barlığı Täñirdiñ bwyrığımen
boladı. «Kökte – Täñir, jerde – han ie», … türik bitikterindegi «Täñiri tekti Täñiri
jaratqan Bilge qağan sözim…», «anam qatındı kötergen Täñiri, el bergen Täñiri,
Türki halqınıñ ataq-dañqı öşpesin dep meni sol Täñiri qağan otırğızdı» degen
sözderdiñ barlığı osınıñ ayğadı.
Arab geografı Äl-Mäkdisi (10 ğasır) orta aziadağı türikterdiñ dini turalı
bılay dep jazadı: «türikter bir täñiri bar, yağni «täñir bireu» deydi. Olardıñ
keybireuleri täñir degenimiz zeñgir köktiñ atauı dep payımdasa, endi bireuleri
täñir degen köktiñ naq özi deydi». Ğwndar, türikter däuirine jetkende, «täñir»
sözi älde qaşan abstrakt mağına alıp ülgirgen. Öytkeni ol sonau neşe on ğasır
bwrınğı şumer jazbalarında jolığadı. Al alğaş «diñgir» sözin jazıp ketken
şumerlerdi köptegen ğalımdar orta aziya saqtarımen törkindestiredi. Al, qıtaylar
türiktin atına say ieroglifti däl tauıp qoyğan da, üysin men ğwnnıñ atına säykes
ieroglifti emes, onı tek dıbıstıq jaqtan ğana tañbalağan.
Semitter de, ündievropalıqtar da, ugrofinder de Itke tabınbağanın bilemiz
[46]. Al böri (itqws) ğwndardıñ, üysinderdiñ ata-tegi retinde bayandalsa, odan mıñ
jılğa juıq keyingi türikterde añızdıq şejirelerinde börini ata-tek retinde
baylanısın añğaramız.
Keyingi tarihşılar türik atınıñ törkinin ärtürli jorıdı: Bas kiim
mağınasınan şıqqan. Küşti, quattı, qwdiretti degen söz [43]. Orhon-Enisey
eskertkişterinde kezigetin zañ-jarğı mağınasındağı «türü» sözine baylanıstı
[44]. Tigra-houda saqtarımen baylanıstı, «tigra» sözi fonetikalıq özgeriske
tüsip, «t'rk» nemese «t'rg» bolıp qalıptasqan [45]. Bwlardıñ barlığınıñ özindik
negizi bar.
Dese de, öz basım türiktiñ atı onıñ tötemimen, ata-tegi turalı tüsinigimen,
tarihi jazbalardağı törkini turalı bayandarmen jäne onıñ atınıñ
tañbalanuımen baylanıstı bolsa kerek dep oylaymın. Türiktiñ tötemi böri
(aşına, kökböri, täñgir), ata-tegi turalı kök böri añızın aytadı, siınatını tağı
täñgir (kök börisi), al bayırğı qıtayşa tañbalanuı da osını rastaydı. Türiktiñ
atın qıtaylar türik degen dıbıstaluına say 突厥 körinisindegi ieroglifpen
tañbalağan. Bwnıñ bastısı aldındağı 突 ieroglif. Osı ierogliftin alğaşqı
süiek-sauıt jazuındağı körinisi üñgirden şığıp kele jatqan böri. Däl türiktiñ
böriden örbip, üñgirden şıqqan tötemdik añızına say keledi. Osı 突 ieroglifiniñ
üstingi bölegindegi 穴 qıtay tilinde qazir de jartas jaqparı, üñgir, tüz tağısınıñ
apanı, in siaqtı mağınalar beredi, al astındağı 犬 it mağınasın (köbinde añşı,
tekti it) beredi. 犬 nin arğı zamanğı oqılu «hun» (qıtaydıñ qazirgi guañjou
diyalektinde de «hun») – joğarıda bayandağanımızday «qwrt» qa baylanıstı, al
qazirgi oqıluı «çuan» – şino, sinolarğa baylanıstı (qwrt pen şıno baylanısı
turalı joğarıda bayandağamız).
Qazaqta «itten tuıp, innen şıqqan» degen söz bar. Iti ädette in qazbaydı,
inde jatpaydı, ol aşıqta jatadı, el-jwrttı küzetedi. Sondıqtan bwl tım arğı
zamannan kele jatqan qasqırğa qaratılğın söz tirkesi. «Alaş» ta bastabında
jaqındıq, qandastıq atau bolsa, keyin alıstıqtı bildirgen atauğa aynalğan.
Sonımen türik: tañgrg (täñgir, grifon) → tüñgrg → tügrk → türik bolu
mümkindigi eñ jaqın. Türki tilderinde söz arasında qatar kelgen «gr» dıñ «rg»
bolıp orın almasu qwbılısı da bayqaladı. Mısalı, wyğwr>wrğwy (dialekt),
Mekrit>merkit, joğarıda Şue Zoñjwñ da «tigra»> «t'rg» degendi quattaydı.
Ğalımdardıñ türik «küşti», «qwdiretti» degennen kelgen deui de onıñ
täñirmen, tötemmen baylanıstılığın ayğaqtaydı. Batıs derekterinde Şığıs
rimdik Agatiastıñ (Aghatias: 528 jılı qaytıs bolğan) eñbeginde «kök türik»
degen atpen jolığadı. Bwl da kökpen täñirmen baylanıstı añğartadı. Mahmwt
Qaşqari jazğanınday «bwl attı täñir özi qoyğan. Onıñ wrpaqtarı da (türik) dep
ataladı». Türki-moñğoldardıñ bayırğı wğımında barlığı Täñirdiñ bwyrığımen
boladı. «Kökte – Täñir, jerde – han ie», … türik bitikterindegi «Täñiri tekti Täñiri
jaratqan Bilge qağan sözim…», «anam qatındı kötergen Täñiri, el bergen Täñiri,
Türki halqınıñ ataq-dañqı öşpesin dep meni sol Täñiri qağan otırğızdı» degen
sözderdiñ barlığı osınıñ ayğadı.
Arab geografı Äl-Mäkdisi (10 ğasır) orta aziadağı türikterdiñ dini turalı
bılay dep jazadı: «türikter bir täñiri bar, yağni «täñir bireu» deydi. Olardıñ
keybireuleri täñir degenimiz zeñgir köktiñ atauı dep payımdasa, endi bireuleri
täñir degen köktiñ naq özi deydi». Ğwndar, türikter däuirine jetkende, «täñir»
sözi älde qaşan abstrakt mağına alıp ülgirgen. Öytkeni ol sonau neşe on ğasır
bwrınğı şumer jazbalarında jolığadı. Al alğaş «diñgir» sözin jazıp ketken
şumerlerdi köptegen ğalımdar orta aziya saqtarımen törkindestiredi. Al, qıtaylar
türiktin atına say ieroglifti däl tauıp qoyğan da, üysin men ğwnnıñ atına säykes
ieroglifti emes, onı tek dıbıstıq jaqtan ğana tañbalağan.
Semitter de, ündievropalıqtar da, ugrofinder de Itke tabınbağanın bilemiz
[46]. Al böri (itqws) ğwndardıñ, üysinderdiñ ata-tegi retinde bayandalsa, odan mıñ
jılğa juıq keyingi türikterde añızdıq şejirelerinde börini ata-tek retinde
äñgimelenedi. Rimge jorıq jasağan Oğızhanğa kök böri jol bastaydı. Al odan
mıñ jıldan astam keyingi qazaq taypaları börige siınadı, tekti asılzadaların
«qaraköktiñ» (böriniñ) twqımı dep atadı. Qabanbay, Jänibektey alıp batırlardıñ
«böri iesi» boladı.
«Qobılandı» jırında: «Tayburıl attı jetelep, Qobılandıday böriniñ,
Bülaydağan qız Qwrtqa aldınan ketip baradı» degen joldar da osı oydı
däleldeydi. Qwrtqa dep köne kezde qasqırdıñ wrğaşısın atağanın tağı bilemiz.
«Qız Jibek» jırında – «Sırlıbaydıñ altı wlı, altauı da böri edi», – dep
jırlanadı. Ğalımdar qazaqtıñ «kökpar tartuın» äskelerin kök böridey şayqasqa
jetildiru maşığınan kelgen dep qaraydı [47].
Tarihta saq, ğwn, üysin, türiktiñ ğana ata-tegi kökböri sanalıp, wlıs atı
köbörige baylanıstı atalğan joq, olardıñ soñğı wrpaqtarında da börige (itke)
baylanıstı at küni büginge deyin saqtalıp keledi: başqwrt, noğay (nohay), aday,
arğwn, iteli (ru), itemgen (ru) tağı basqa wlttar men rulardıñ atı molınan
jolığadı.
Älkey Haqanwlı Marğwlan: «…Böriniñ etine jerik bolıp tuğan balanı
jwrtşılıq maqtan qılıp, oğan «mañğıs» (mañğıt), «noğay» degen at beredi.
Mwndağı «Mañğıs», «noğay» degen sözder bir kezde «böri» (kök aspan) mağınasın
bildirgen. Erte zamandağı «böri qws», «mañğıt» bergi kezde «it-qws», «köktiñ
qwsı» degen mağınada tuğan. Jwrtşılıq öziniñ ardaqtı batırın qasietteu
üşin, «man», «şıñ», «böri», «qws» sözderin qosıp, onımen jwrt ağası bolğan
inaldarın ataytın bolğan. «Manğıs», «Şıñğıs», «böri qws», -bäri «aspannıñ»,
«köktiñ», «şınnıñ», «biiktiñ» qwsı degen mände …. «Şıñğıs», «Mañğıs» degen
sözder «biiktegi kisi» mağınasında «tañ – eri» (täñiri), «köktiñ alıbı» sanalıp,
ğündardıñ bekteri osılay atalatın bolğan. «Şıñğıs», «Mañğıs», «töñiri» eski
grektiñ «uran», «neptun», «saturn» siyaqtı wğımdarına oraylas», – dep jazdı [48].
Joğarıda, grifonnıñ qızıldığın, arğı baba türki taypalarınıñ qızıl
itke siınatındığın aytqan edik, osı tarihi jağdaylarmen tañğajayıp säykesetin
qwbılıstıñ biri, qırğızdar özderin qızıl tazınıñ (qızıl tayğan) wrpağımız
dep esepteydi, öytkeni bekzada qız ben onıñ 40 nöker qızı sol Qızıl tazımen
köñil koskan eken. Qırğızdıñ tağı da basqa bir añızı boyınşa, sol bekzada qız
ben onıñ şaşbauın kötergen qırıq qız Istıqköldiñ aq köbiginiñ dämin tatıp,
bäri jükti bolıptı. Sirä, It qırğızşa «ak köbik» – aq kobok. Tobıl tatarlarınıñ
qaHarman arğı tegi Ak-kobok (Aq Töbet) ataladı. Ak-noğaylar özderiniñ arğı tegin
– aq kobok (Aq Töbet) dep sanaydı. Oğız-qarlıq dialektilerinde – «kabok» (köbek,
kobyak) – töbet, it [46].
Ädebietter
1 Gerodot. Tarih. IV. 13.
2 Gerodot. Tarih. IV. 27.
3 Ejelgi Qazaqstan – Almatı: Aruna baspası, 2004. – 32-33-b.
4 Jemeney I. Parsışa-Qazaqşa sözdik. – Almatı: Kitap «Zerde», 2003. – 103-106-b.
5《山海经·西山经》载(«Tau-Teñiz şejiresindegi» qıtayşa mätini)： «又
西三百里，曰阴山。浊浴之水出焉，而南流于番泽。其中多文贝，有兽焉，曰天
狗，其状如狸而白首，其音如榴榴，可以御凶。»
6《史记·天官》载
(«Tarihi jazbalardağı» qıtayşa mätini)：«天狗状如大
奔星， 有声，其下止地类狗，所堕及炎火，望之如火光，炎炎冲天。»
7 Potanin G.N. Kazak-kirgizskie i altayskie predaniya, legendı i skazki. –
SPb.: Petrograd, 1917.
8 Twrışev A.Q. Mäşhür-Jüsip şığarmalarındağı mifologiyalıq leksika.
Monografiya. – Pavlodar: Kereku, 2008. – 3 tom. – 116 b.
9 «Uynama» 103-buma, 91-bayan.
10 Veselovskiy A. N. Istoriya romana i povesti. – SPb.: slavyano-romanskiy
otdel, 1888. – Vıp. 2. –307-315-b.
11 Geredot, Tarih. IV.105.
mıñ jıldan astam keyingi qazaq taypaları börige siınadı, tekti asılzadaların
«qaraköktiñ» (böriniñ) twqımı dep atadı. Qabanbay, Jänibektey alıp batırlardıñ
«böri iesi» boladı.
«Qobılandı» jırında: «Tayburıl attı jetelep, Qobılandıday böriniñ,
Bülaydağan qız Qwrtqa aldınan ketip baradı» degen joldar da osı oydı
däleldeydi. Qwrtqa dep köne kezde qasqırdıñ wrğaşısın atağanın tağı bilemiz.
«Qız Jibek» jırında – «Sırlıbaydıñ altı wlı, altauı da böri edi», – dep
jırlanadı. Ğalımdar qazaqtıñ «kökpar tartuın» äskelerin kök böridey şayqasqa
jetildiru maşığınan kelgen dep qaraydı [47].
Tarihta saq, ğwn, üysin, türiktiñ ğana ata-tegi kökböri sanalıp, wlıs atı
köbörige baylanıstı atalğan joq, olardıñ soñğı wrpaqtarında da börige (itke)
baylanıstı at küni büginge deyin saqtalıp keledi: başqwrt, noğay (nohay), aday,
arğwn, iteli (ru), itemgen (ru) tağı basqa wlttar men rulardıñ atı molınan
jolığadı.
Älkey Haqanwlı Marğwlan: «…Böriniñ etine jerik bolıp tuğan balanı
jwrtşılıq maqtan qılıp, oğan «mañğıs» (mañğıt), «noğay» degen at beredi.
Mwndağı «Mañğıs», «noğay» degen sözder bir kezde «böri» (kök aspan) mağınasın
bildirgen. Erte zamandağı «böri qws», «mañğıt» bergi kezde «it-qws», «köktiñ
qwsı» degen mağınada tuğan. Jwrtşılıq öziniñ ardaqtı batırın qasietteu
üşin, «man», «şıñ», «böri», «qws» sözderin qosıp, onımen jwrt ağası bolğan
inaldarın ataytın bolğan. «Manğıs», «Şıñğıs», «böri qws», -bäri «aspannıñ»,
«köktiñ», «şınnıñ», «biiktiñ» qwsı degen mände …. «Şıñğıs», «Mañğıs» degen
sözder «biiktegi kisi» mağınasında «tañ – eri» (täñiri), «köktiñ alıbı» sanalıp,
ğündardıñ bekteri osılay atalatın bolğan. «Şıñğıs», «Mañğıs», «töñiri» eski
grektiñ «uran», «neptun», «saturn» siyaqtı wğımdarına oraylas», – dep jazdı [48].
Joğarıda, grifonnıñ qızıldığın, arğı baba türki taypalarınıñ qızıl
itke siınatındığın aytqan edik, osı tarihi jağdaylarmen tañğajayıp säykesetin
qwbılıstıñ biri, qırğızdar özderin qızıl tazınıñ (qızıl tayğan) wrpağımız
dep esepteydi, öytkeni bekzada qız ben onıñ 40 nöker qızı sol Qızıl tazımen
köñil koskan eken. Qırğızdıñ tağı da basqa bir añızı boyınşa, sol bekzada qız
ben onıñ şaşbauın kötergen qırıq qız Istıqköldiñ aq köbiginiñ dämin tatıp,
bäri jükti bolıptı. Sirä, It qırğızşa «ak köbik» – aq kobok. Tobıl tatarlarınıñ
qaHarman arğı tegi Ak-kobok (Aq Töbet) ataladı. Ak-noğaylar özderiniñ arğı tegin
– aq kobok (Aq Töbet) dep sanaydı. Oğız-qarlıq dialektilerinde – «kabok» (köbek,
kobyak) – töbet, it [46].
Ädebietter
1 Gerodot. Tarih. IV. 13.
2 Gerodot. Tarih. IV. 27.
3 Ejelgi Qazaqstan – Almatı: Aruna baspası, 2004. – 32-33-b.
4 Jemeney I. Parsışa-Qazaqşa sözdik. – Almatı: Kitap «Zerde», 2003. – 103-106-b.
5《山海经·西山经》载(«Tau-Teñiz şejiresindegi» qıtayşa mätini)： «又
西三百里，曰阴山。浊浴之水出焉，而南流于番泽。其中多文贝，有兽焉，曰天
狗，其状如狸而白首，其音如榴榴，可以御凶。»
6《史记·天官》载
(«Tarihi jazbalardağı» qıtayşa mätini)：«天狗状如大
奔星， 有声，其下止地类狗，所堕及炎火，望之如火光，炎炎冲天。»
7 Potanin G.N. Kazak-kirgizskie i altayskie predaniya, legendı i skazki. –
SPb.: Petrograd, 1917.
8 Twrışev A.Q. Mäşhür-Jüsip şığarmalarındağı mifologiyalıq leksika.
Monografiya. – Pavlodar: Kereku, 2008. – 3 tom. – 116 b.
9 «Uynama» 103-buma, 91-bayan.
10 Veselovskiy A. N. Istoriya romana i povesti. – SPb.: slavyano-romanskiy
otdel, 1888. – Vıp. 2. –307-315-b.
11 Geredot, Tarih. IV.105.
12 Uaş Miñjı, Uañ Biñhua. Audarğan N. Mwhametqanwlı. Üysin turalı
zertteu. – Küytün: İle halıq baspası, 2009. – 344 b.
13 余太山：《古族新考》，北京，中华书局. – 2000年. – 6月。
14 «Jounama» 50 buma, 42-bayan, türik.
15 Şyue Zwñjıñ «Türik tarihı» qıtayşa. – Beyjiñ: Qıtay gumanitarlıq
ğılımdar baspası, 1992. – 49-51-bb.
16 A. Seydimbektiñ filologiya ğılımdarınıñ doktorı ğılımi därejesin
alu üşin dayındağan dissertaciyasınıñ avtoreferatınan.
17《史记·五帝本纪》。
18唐·司马贞《史记索隐·卷一》。
19王国维：《鬼方昆夷猃狁考》。
20余太山：《古族新考》，中华书局.
– 2000年。
21韦注。
22余太山：《古族新考》，中华书局. – 2000年，北京. – 89页。
23范文澜：《中国通史简编》第一卷。
24 Yü tayşan: «Bayırğı wlıstı tıñnan zertteu». – Beyjiñ, Jwñhua şujüy,
2000. – 99-103-b.
25唐·司马贞《史记索隐·卷一》。
26 Qwmarwlı YA. Ğwn atınıñ genezisi turalı // Otan tarihı. – 2009 – №4. –
179-188-b.
27 «Süynama». 84-buma, 49-bayan, Teriskey tiek – Türik.
28 Şadıman Ahmetwlı «Kes söziniñ etimologiyası», «Şijiyañ Qoğamdıq
Ğılımı». – 2012. – 4 san.
29《北堂书抄》卷十三曹丕引《典论》论汉武帝亦云：«刈单于之旗，探符
离之窟。
30 «周书», «北史», «通典», «太平寰宇记» t.b.
31 «Tarihi jazbalar» 123 buma, 63 bayan, Dad-uan.
32《汉书·西域传》。
33 Qazaqstan tarihı. Köne zamannan büginge deyin. Bes tomdıq. – Almatı:
Atamwra, 2010. Birinşi tom. – 248-b.
34 余太山:《古族新考》，北京，中华书局. – 2000年. – 53-76页。
35 «Hannama batıs öñir şejiresi», 66-tarau.
36 [美]朱学渊：《中国北方诸族的源流》，北京，中华书局，2002年5月。
37 «Uynama» 103-buma, 91-bayan.
38 «Uynama» 103-buma, 91-bayan.
39 «Süynama», 84-buma, 49-bayan, Teriskey tiek – Türik.
40 Klyaştornıy S.P. «Köne türki runikalıq jazuımen jazılğan qwlıptastar»,
qıtayşa. – Harbin, Hiloñjiyañ oqu-ağartu baspası, 1991. 16-, 26-, 27-bb.
41 «Jounama» 50-tarau. «Süynama» 84-tarau.
42 Mahmwt Qaşqari: «Türki tilder sözdigi», wyğwrşa. – Ürimji, Şinjañ
halıq baspası, 1983. – 1-tom. – 455 b.
43 Tenişev E.R. «Türik tilderin üyrenuge kirispe», qıtayşa. – Beyjiñ, Qıtay
gumanitarlıq ğılımdar baspası, 1982. – 3-4 b.
44 Bartol'd V.V. «Orta Aziyadağı halıqtardıñ tarihı jönindegi on eki
lekciya», qıtayşa. – Beyjiñ, Qıtay gumanitarlıq ğılımdar baspası, 1984. –
29 b. Ma Çañşu: «Türkiler jäne türki qağandığı», qıtayşa. – Şañhay, Şañhay
halıq baspası, 1957. Birinşi bettegi ① eskertu.
45 Şue Zwñjıñ: Türki tarihı / Beyjiñ, Qıtay gumanitarlıq ğılımdar
baspası, 1992. – 13-b
46 Oljas Süleymenov. Az i YA. – Almatı: Eñbek sauda-sattıq üyi, 1992. – 253 b.
References
1 Gerodot. Tarih. IV. 13.
2 Gerodot. Tarih. IV. 27.
zertteu. – Küytün: İle halıq baspası, 2009. – 344 b.
13 余太山：《古族新考》，北京，中华书局. – 2000年. – 6月。
14 «Jounama» 50 buma, 42-bayan, türik.
15 Şyue Zwñjıñ «Türik tarihı» qıtayşa. – Beyjiñ: Qıtay gumanitarlıq
ğılımdar baspası, 1992. – 49-51-bb.
16 A. Seydimbektiñ filologiya ğılımdarınıñ doktorı ğılımi därejesin
alu üşin dayındağan dissertaciyasınıñ avtoreferatınan.
17《史记·五帝本纪》。
18唐·司马贞《史记索隐·卷一》。
19王国维：《鬼方昆夷猃狁考》。
20余太山：《古族新考》，中华书局.
– 2000年。
21韦注。
22余太山：《古族新考》，中华书局. – 2000年，北京. – 89页。
23范文澜：《中国通史简编》第一卷。
24 Yü tayşan: «Bayırğı wlıstı tıñnan zertteu». – Beyjiñ, Jwñhua şujüy,
2000. – 99-103-b.
25唐·司马贞《史记索隐·卷一》。
26 Qwmarwlı YA. Ğwn atınıñ genezisi turalı // Otan tarihı. – 2009 – №4. –
179-188-b.
27 «Süynama». 84-buma, 49-bayan, Teriskey tiek – Türik.
28 Şadıman Ahmetwlı «Kes söziniñ etimologiyası», «Şijiyañ Qoğamdıq
Ğılımı». – 2012. – 4 san.
29《北堂书抄》卷十三曹丕引《典论》论汉武帝亦云：«刈单于之旗，探符
离之窟。
30 «周书», «北史», «通典», «太平寰宇记» t.b.
31 «Tarihi jazbalar» 123 buma, 63 bayan, Dad-uan.
32《汉书·西域传》。
33 Qazaqstan tarihı. Köne zamannan büginge deyin. Bes tomdıq. – Almatı:
Atamwra, 2010. Birinşi tom. – 248-b.
34 余太山:《古族新考》，北京，中华书局. – 2000年. – 53-76页。
35 «Hannama batıs öñir şejiresi», 66-tarau.
36 [美]朱学渊：《中国北方诸族的源流》，北京，中华书局，2002年5月。
37 «Uynama» 103-buma, 91-bayan.
38 «Uynama» 103-buma, 91-bayan.
39 «Süynama», 84-buma, 49-bayan, Teriskey tiek – Türik.
40 Klyaştornıy S.P. «Köne türki runikalıq jazuımen jazılğan qwlıptastar»,
qıtayşa. – Harbin, Hiloñjiyañ oqu-ağartu baspası, 1991. 16-, 26-, 27-bb.
41 «Jounama» 50-tarau. «Süynama» 84-tarau.
42 Mahmwt Qaşqari: «Türki tilder sözdigi», wyğwrşa. – Ürimji, Şinjañ
halıq baspası, 1983. – 1-tom. – 455 b.
43 Tenişev E.R. «Türik tilderin üyrenuge kirispe», qıtayşa. – Beyjiñ, Qıtay
gumanitarlıq ğılımdar baspası, 1982. – 3-4 b.
44 Bartol'd V.V. «Orta Aziyadağı halıqtardıñ tarihı jönindegi on eki
lekciya», qıtayşa. – Beyjiñ, Qıtay gumanitarlıq ğılımdar baspası, 1984. –
29 b. Ma Çañşu: «Türkiler jäne türki qağandığı», qıtayşa. – Şañhay, Şañhay
halıq baspası, 1957. Birinşi bettegi ① eskertu.
45 Şue Zwñjıñ: Türki tarihı / Beyjiñ, Qıtay gumanitarlıq ğılımdar
baspası, 1992. – 13-b
46 Oljas Süleymenov. Az i YA. – Almatı: Eñbek sauda-sattıq üyi, 1992. – 253 b.
References
1 Gerodot. Tarih. IV. 13.
2 Gerodot. Tarih. IV. 27.
3 Ezhelgi Kazakstan – Almaty: Aruna baspasy, 2004. – 32-33-b.
4 Zhemenej I. Parysha-Kazaksha sozdik. Almaty, Kitap «Zerde», 2003, 103-106 b.
5《山海经•西山经》载(«Tau-Teniz shezhiresindegi» kytajsha matini)： «又西三
百里，曰阴山。浊浴之水出焉，而南流于番泽。其中多文贝，有兽焉，曰天狗，
其状如狸而白首，其音如榴榴，可以御凶。»
6《史记•天官》载(«Tarihi zhazbalardağy» qytajsha mätini)：«天狗状如大奔
星， 有声，其下止地类狗，所堕及炎火，望之如火光，炎炎冲天。»
7 Potanin G.N. Kazak-kirgizskie i altajskie predanija, legendy i skazki. – SPb.:
Petrograd, 1917.
8 Turyshev A.K. Mashhür-Zhüsip shygarmalaryndagy mifologijalyk leksika.
Monografija. – Pavlodar : Kereku, 2008. – 3 tom. – 116 b.
9 «Ujnama» 103 buma, 91 bajan.
10 Veselovskij A. N. Istorija romana i povesti. – SPb.: slavjano-romanskij otdel,
1888. – Vyp. 2. –307-315-bb.
11 Geredot, Tarih. IV.105.
12Uash Minzhy, Uan Binhua. Audargan N. Muhametkanyly. Üjsin turaly zertteu. –
Kyjtün: İle halyq baspasy, 2009. 344 b.
13 余太山：《古族新考》，北京，中华书局. – 2000年. – 6月。
14 «Zhounama» 50 buma, 42 bajan, türik.
15 Shjue Zynzhyn «Türik tarihy» kytajsha. Bejzhin: Kytaj gumanitarlyk gylymdar
baspasy, 1992. – 49-51 bb.
16 A. Sejdimbektin filologija gylymdarynyn doktory gylmi darezhesin alu yshin
dajyndalgan dissertacijasynyn avtoreferatynan.
17《史记•五帝本纪》。
18唐•司马贞《史记索隐•卷一》。
19王国维：《鬼方昆夷猃狁考》。
20余太山：《古族新考》，中华书局. – 2000年。
21韦注。
22余太山：《古族新考》，中华书局. – 2000年，北京. – 89页。
23范文澜：《中国通史简编》第一卷。
24 Yü tayşan: «Bayırğı wlıstı tıñnan zertteu», Beyjiñ , Jwñhua şujüy,
2000. 99-103 b..
25唐•司马贞《史记索隐•卷一》。
26 Kymaryly Ja. Gyn atynyn genezisi turaly // Otan tarihy. – 2009 – №4. – 179-188
bb.
27 «Süjnama», 84 buma, 49 bajan, Teriskej tiek – Türik.
28 Shadyman Ahmet yly: «Kes sozinin jetimologijasy», «Shizhijan Kogamdyk
Gylymy». – 2012. – 4 san.
29《北堂书抄》卷十三曹丕引《典论》论汉武帝亦云：«刈单于之旗，探符
离之窟。
30 «周书», «北史», «通典», «太平寰宇记» t.b.
31 «Tarihi zhazbalar» 123 buma, 63 bajan, Dad-uan.
32《汉书•西域传》。
33 Kazakstan tarihy. Kone zamannan büginge dejin. Bes tomdyk. – Almaty:
Atamyra, 2010. Birinshi tom. – 248 b.
34 余太山:《古族新考》，北京，中华书局. – 2000年. – 53-76页。
35 «Hannama batıs öñir şejiresi», 66-tarau.
36 [美]朱学渊：《中国北方诸族的源流》，北京，中华书局，2002年5月。
37 «Ujnama» 103-buma, 91-bajan.
38 «Ujnama» 103 buma, 91 bajan.
39 «Süjnama», 84 buma, 49 bajan, Teriskej tiek – Türik.
40 Kljashtornyj S.P. «Kjne türki runikalyq zhazuymen zhazylgan qylyptastar»,
kytajsha, Harbin, Hilonzhijan oku-agartu baspasy, 1991. 16-, 26-, 27 bb.
4 Zhemenej I. Parysha-Kazaksha sozdik. Almaty, Kitap «Zerde», 2003, 103-106 b.
5《山海经•西山经》载(«Tau-Teniz shezhiresindegi» kytajsha matini)： «又西三
百里，曰阴山。浊浴之水出焉，而南流于番泽。其中多文贝，有兽焉，曰天狗，
其状如狸而白首，其音如榴榴，可以御凶。»
6《史记•天官》载(«Tarihi zhazbalardağy» qytajsha mätini)：«天狗状如大奔
星， 有声，其下止地类狗，所堕及炎火，望之如火光，炎炎冲天。»
7 Potanin G.N. Kazak-kirgizskie i altajskie predanija, legendy i skazki. – SPb.:
Petrograd, 1917.
8 Turyshev A.K. Mashhür-Zhüsip shygarmalaryndagy mifologijalyk leksika.
Monografija. – Pavlodar : Kereku, 2008. – 3 tom. – 116 b.
9 «Ujnama» 103 buma, 91 bajan.
10 Veselovskij A. N. Istorija romana i povesti. – SPb.: slavjano-romanskij otdel,
1888. – Vyp. 2. –307-315-bb.
11 Geredot, Tarih. IV.105.
12Uash Minzhy, Uan Binhua. Audargan N. Muhametkanyly. Üjsin turaly zertteu. –
Kyjtün: İle halyq baspasy, 2009. 344 b.
13 余太山：《古族新考》，北京，中华书局. – 2000年. – 6月。
14 «Zhounama» 50 buma, 42 bajan, türik.
15 Shjue Zynzhyn «Türik tarihy» kytajsha. Bejzhin: Kytaj gumanitarlyk gylymdar
baspasy, 1992. – 49-51 bb.
16 A. Sejdimbektin filologija gylymdarynyn doktory gylmi darezhesin alu yshin
dajyndalgan dissertacijasynyn avtoreferatynan.
17《史记•五帝本纪》。
18唐•司马贞《史记索隐•卷一》。
19王国维：《鬼方昆夷猃狁考》。
20余太山：《古族新考》，中华书局. – 2000年。
21韦注。
22余太山：《古族新考》，中华书局. – 2000年，北京. – 89页。
23范文澜：《中国通史简编》第一卷。
24 Yü tayşan: «Bayırğı wlıstı tıñnan zertteu», Beyjiñ , Jwñhua şujüy,
2000. 99-103 b..
25唐•司马贞《史记索隐•卷一》。
26 Kymaryly Ja. Gyn atynyn genezisi turaly // Otan tarihy. – 2009 – №4. – 179-188
bb.
27 «Süjnama», 84 buma, 49 bajan, Teriskej tiek – Türik.
28 Shadyman Ahmet yly: «Kes sozinin jetimologijasy», «Shizhijan Kogamdyk
Gylymy». – 2012. – 4 san.
29《北堂书抄》卷十三曹丕引《典论》论汉武帝亦云：«刈单于之旗，探符
离之窟。
30 «周书», «北史», «通典», «太平寰宇记» t.b.
31 «Tarihi zhazbalar» 123 buma, 63 bajan, Dad-uan.
32《汉书•西域传》。
33 Kazakstan tarihy. Kone zamannan büginge dejin. Bes tomdyk. – Almaty:
Atamyra, 2010. Birinshi tom. – 248 b.
34 余太山:《古族新考》，北京，中华书局. – 2000年. – 53-76页。
35 «Hannama batıs öñir şejiresi», 66-tarau.
36 [美]朱学渊：《中国北方诸族的源流》，北京，中华书局，2002年5月。
37 «Ujnama» 103-buma, 91-bajan.
38 «Ujnama» 103 buma, 91 bajan.
39 «Süjnama», 84 buma, 49 bajan, Teriskej tiek – Türik.
40 Kljashtornyj S.P. «Kjne türki runikalyq zhazuymen zhazylgan qylyptastar»,
kytajsha, Harbin, Hilonzhijan oku-agartu baspasy, 1991. 16-, 26-, 27 bb.
41 «Zhounama» 50-tarau. «Süjnama» 84-tarau.
42 Mahmyt Kashkari: «Türki tilder sozdigi», yjgyrsha, Ürimzhi, Shinzhan halyk
baspasy, 1983. – 1tom. – 455 b.
43 Tenishev E.R. «Türik tilderin üjrenuge kirispe», kytajsha, Bejzhin, Kytaj
gumanitarlyk gylymdar baspasy, 1982. – 3-4 b.
44 Bartol’d V.V. «Orta Azijadagy halyktardyn tarihy zhonindegi on eki lekcija»,
qytajsha, Bejzhin, Kytaj gumanitarlyk gylymdar baspasy, 1984. – 29 b. Ma Chanshu:
«Türkiler zhane türki kagandygy», kytajsha, Shanhaj, Shanhaj halyk baspasy, 1957.
birinshi bettegi ① eskertu.
45 Shue Zynzhyn: Türki tarihy / Bejzhin, Kytaj gumanitarlyk gylymdar baspasy,
1992. – 13-b
46 Olzhas Sülejmenov. Az i Ja. – Almaty: Enbek sauda-sattyk yji, 1992. – 253 b.
42 Mahmyt Kashkari: «Türki tilder sozdigi», yjgyrsha, Ürimzhi, Shinzhan halyk
baspasy, 1983. – 1tom. – 455 b.
43 Tenishev E.R. «Türik tilderin üjrenuge kirispe», kytajsha, Bejzhin, Kytaj
gumanitarlyk gylymdar baspasy, 1982. – 3-4 b.
44 Bartol’d V.V. «Orta Azijadagy halyktardyn tarihy zhonindegi on eki lekcija»,
qytajsha, Bejzhin, Kytaj gumanitarlyk gylymdar baspasy, 1984. – 29 b. Ma Chanshu:
«Türkiler zhane türki kagandygy», kytajsha, Shanhaj, Shanhaj halyk baspasy, 1957.
birinshi bettegi ① eskertu.
45 Shue Zynzhyn: Türki tarihy / Bejzhin, Kytaj gumanitarlyk gylymdar baspasy,
1992. – 13-b
46 Olzhas Sülejmenov. Az i Ja. – Almaty: Enbek sauda-sattyk yji, 1992. – 253 b.
YASIN QWMARWLI
jazuşı, qoğam qayratkeri, Qıtay Halıq Respublikası, Ürimşi qalası
kerey.kz
Pikir qaldıru