Tarih Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
26 tamızı – Mäñgilik azat Qazaqstan territoriyasınıñ mäñgilikke bekigen küni
Tamızdıñ 24-i küni, Qazaq jeriniñ şekaralıq aumağı bekitilgenine – 99 jıl!
Qazaq Avtonomiyalı respublikası 1920 jılı qazan ayında jariyalandı. Sonıñ aldında, qazaq jeriniñ şet-şegin belgileu üşin Ahmet Baytwrsınwlı pmen Älihan Bökeyhan, Älimhan Ermekov (bayandamaşı) Leninge, birde Stalinge kirip jürip, 1920 jılı 24 tamız küni Qazaqstannıñ wlttıq memlekettik territoriyasın bekittirdi, oğan Lenin men Stalin qol qoydı. (Biz sol bekitilgen territoriyanıñ qazir 15 payızınan ayrılıp qaldıq. Qaraqalpaqstan, Şırşıq – Özbekstanğa, Elek, Altaydıñ arğı beti, Jazatır jotası Reseyge berildi). Bükil älem memleketteri 1991 jılı sol territoriyanı Qazaqstan memleketiniñ jeri retinde tanıdı. Sonday tarihi oqiğanıñ 90 jıl toluı atausız qaldı (bir jıldan keyin jüz jıl toladı). Qazirgi geosayasat twrğısınan alğanda asa mañızdı data. Ünsiz qaldıq. Ünsiz ğana qalıp qoymay, barlıq tarihi-sayasi, jağırapiyalıq resmi basılımdarğa qazaq memleketiniñ territoriyası 1991 jıldan keyin bekidi dep jazdı. Sonda, bwl Qırımnıñ kebin qwşuğa wrındıratın tarihi dolbar ekendigi älgi «oqımıstısımaqtardıñ» oyına kelmegeni me?
1920 jıldıñ 26 tamız küni Qazaq avtonomiyasın qwru jäne onıñ jer kölemin belgileu jöninde dekret düniege keldi. Bwl aytuğa jeñil bolğanımen, qazaq jwrtınıñ qılışınan qan tamğan qızıl imperiyanı moyındatıp, öz aldına irge köterui oñay bolğan joq. Jan berdi, jan alıstı. Kreml'de ötken wzaq tartıstan soñ, qızıl proletariattıñ kösemi – Lenin arnayı qaulığa qol qoydı. Bwl jeke azat el boludı añsağan Alaş arıstarınıñ janqiyarlıq eñbeginiñ arqası edi. Sol tartısı mol alqalı mäjiliste bolaşaqta qwralatın Qazaq memleketiniñ şekarası mejelendi. Negizgi tartıs «qazaq avtonomiyasına qay jerler kiredi?» degen mäselege kelgende, qattı uşıqqanı belgili. Biraq Alaş arıstarı alğa qoyğan maqsatına jetti. Älihan Bökeyhan, Ahmet Baytwrsınwlı, Älimhan Ermekov Qazaq memleketi aldındağı tarihi missiyasın osılayşa orındap şıqtı. Sol kezde bar-joğı 29 jastağı Älimhan Ermekov Älihan men Ahmettiñ dem beruiniñ arqasında azulı toptıñ aldında Qazaq jeriniñ şekarası jayında bayandama jasadı. Ol bayandamada Astarhan', Oral, Torğay, Aqmola, Semey, Sırdariya, Zakaspiy, Samarqan, Fergana oblısı men guberniyaların qamtitın, jalpı kölemi 3 467 922 şarşı şaqırım jerdi Qazaq respublikasınıñ qwramına berudi swradı. Körsetilgen jerdiñ 81 payızın jan sanı 5,5 million bolatın qazaqtar paydalanatın. Bwl sol aymaqtardağı twrğındardıñ 54 payızı edi. Sol mäjiliste otırğandar Ermekovtiñ aytqandarına tolıqtay bolmasa da qosılatının bildirdi. Biraq mwnı jeñis deuge erterek bolatın. Öytkeni endigi kezek avtonomiyanıñ aumağı men twrğındarı turalı wsınıstardı Leninniñ aldında qorğap şığu kerek edi. 12 tamız küni Leninniñ törağalıq etuimen ötken mäjiliste Älimhan Ermekov barın saldı. Öytkeni ol iisi qazaqtıñ tağdır-talayı şeşiletin kez däl osı tws ekenin jan düniesimen sezindi jäne jağdaydı asa jetik biletindigi häm şeşendigi arqasında öz aytqandarımen Lenindi ilandıra aldı. Tipti közbe-köz söylesuden keyin, qazaqtıñ uısınan şığıp bara jatqan Atırau öñirin de alaş jwrtına mäñgige qaytarıp berdi. Ras, Sibir revkomı 1922 jılğa deyin soltüstik oblıstardı Qazaqstanğa qospauğa tırısıp baqtı. Biraq aqırı köngen edi. Osılayşa Alaş arıstarı twğış ret alaş jwrtınıñ şekarasın resmi türde bektip aldı.
Territoriya mäseleni qoyıp, onı zañdastıru, qazaq jeriniñ är pwşpağına deyin anıqtap, ondağı twrğındar men olardıñ künkörisine deyin naqtılap ayqındau, Älihan Bökeyhannıñ keñesi men Älimhan Ermekovtiñ moynına jüktelgen bolatın. Olar senimdi aqtadı. Mäjiliste Älihan Bökeyhannıñ, Älimhan Ermekovtiñ, Leninniñ tikeley ıqpalı bolmağanda jäne osı sözdi Leninniñ nwsqauına tirep, «Leninniñ nwsqauın orındaysıñdar ma, joq pa!» degen Ahmet Baytwrsınwlınıñ qattı aytqan söziniñ nätijesinde ğana qazaq avtonomiyasın qwru turalı mäsele şeşilgen. Ol dauğa tüspeydi. Endi osı belgilengen territoriyanıñ naqtı şekarasın anıqtau kerek degen şeşim tüsti.Qazaq avtonomiyasın qwru jäne onıñ territoriyasın belgileu turalı jwmısı uşığıp bara jatqanın sezgen Lenin 12, 14, 18 jäne 19 tamızdağı komissiya otırıstarın özi basqaradı. 24 tamızda Lenin: «Qaulı dayın. Älimhan Ermekovtiñ qayta bayandama jasağanı dwrıs. Osı boyınşa zañdastıru kerek» dep şeşim şığaradı. Osı şeşim qabıldanıp şıqqannan keyingi sätti Älimhan Ermekov esteliginde bılay jazadı: «Özimniñ tabısıma masattanıp, riza bolıp şıqtım. Ol kezde bar-joğı 29 jasta edim. Bizdiñ delegaciya da qolımdı alıp jattı. Qarasam, Bökeyhanov joq eken. Bärimiz dälizge şıqtıq. Qazaqstannıñ delegaciya qwramı on bestey adam bolatın.Bärimiz Älihan Bökeyhanovtı tostıq. Älekeñ Leninmen pikirlesip, äñgimelesip qalğan bolatın. On bes, jiırma minuttan keyin ol kisi de şıqtı. Älihan Leninge bekitilgen şekarağa tezdetip qol qoyuğa ötiniş etipti, Lenin orındauğa uäde beripti». Sonımen jalpı otırısta bekitilgen territoriyanı qazaq avtonomiyasınıñ territoriyası etip bekitken bwyrıq 26 tamız küni baspasözde jariyalandı. Mine, sodan bastap bügingi Qazaqstannıñ territoriyası qalıptastı. Biz täuelsiz memleketpiz. Täuelsiz memlekettiñ şekarası bekitilgen. Sonıñ bekitilgenine toqsan üş jıl bolıp otır. Täuelsizdiktiñ özi sonıñ negizinde payda boldı. Osını aqparat qwraldarı nege aytpaydı? Bizdiñ wlttıq merekemiz ğoy. Wlttıq täuelsizdigimizdiñ negizi ğoy. Nege ündemeymiz? Biz tarihımızdı, tarihtağı oqiğalardı wlıqtay biluimiz kerek.Men üşin 1920 jıldıñ 26 tamızı – Alla jazsa, mäñgilik azat Qazaqstan territoriyasınıñ mäñgilikke bekigen küni, mäñgilik saltanatı».
Twrsın Jwrtbay, ğalım, tarihşı, alaştanuşı
Pikir qaldıru