QITAY EKSPANSIYASINIÑ QATERİ
Jazuşı-publicist Marat Bäydildäwlı (Toqaşbaev):
Qıtaylıq 51 (55) zauıttı Qazaqstanğa köşiru jobası halqımızğa mäñgi qwtılmaytın bodandıq qamıtın kigizui ıqtimal. Qıtay beredi dep ümittenip otırğan 26,5 mlrd dollar Qazaqstan tağdırın tälkekke salatın qaqpan tilşigindegi «dämdi sırğa» wqsaydı.
Qazaqstanğa köşiriletin 51 zauıtpen keletin qıtaylar qazaqtardı bayıtadı deu aqılğa sıymaydı! İs jüzinde 51 qıtay zauıtın köşirip kelu Qazaqstan ükimetiniñ el ekonomikasın basqaruğa mülde qabiletsiz ekendigin körsetetin därmensiz äreket. Memleket reyderlik basqınşılıqsız, korrupciyasız jağday tuğızıp berse öz biznesmenderimiz-aq 50 emes 500 zauıt salıp beruge qwmıl.
Qazaqstanda jalpı işki önim nege jıldan jılğa örlemeydi? Bwğan osı kezge deyin birde bir ükimet jauap bergen emes. Bwrın eşqanday ükimettik bağdarlamalarda közdelmegen, eşqaşan talqılanbağan «51 qıtay kompaniyasın Qazaqstanğa köşiru turalı» kelisim oqıstan nege payda boldı?
Ükimet basında onşaqtı jıl otırğan Kärim Mäsimov, odan keyingiler Qazaqstan ekonomikasın tığırıqqa tiregeni üşin halıq aldında nege jauap bermeydi? Äytpese elimizde soñğı 20 jıl işinde qanşama bağdarlamalar, klasterler, bağıttar, öndiris oşaqtarı turalı josparlar qabıldandı deseñizşi. Sonıñ köpşildigi jüzege aspadı. Eñ bastısı ekonomikanı ärtaraptandıru turalı josparlar mülde orındalmadı. Endi kelip Qıtay zauıttarın Qazaqstanğa köşirmekşimiz?
Qıtay eş närseni jaydan jay jasay salmaydı. Bwl äreketterdiñ negizinde üş sebep jatır. Birinşiden, alıstı közdeytin sayasi sebep – bwl Qıtaydıñ beybit ekspansiyası. Jer kölemi orasan Qazaqstan Qıtaydı aumaqtıq jağınan qızıqtırmauı mümkin emes. Qıtayğa qanday sebeppen bolsa da öziniñ Qazaqstanğa jappay enuin qamtamasız etetin jobalar auaday qajet. «51 käsiporın» sonıñ taptırmas jolı. Al Qıtay bir kirgen jerinen şıqpaydı. Reseydiñ Qıtayğa jalğa bergen jeri sonıñ däleli. Beybit ekspansiya – Qıtaydıñ resmi sayasatı emes, ol qıtaydıñ ğasırlardan qalıptasqan ürdisi, qıtaylıq mentaliteti.
Ekinşiden, bizge köşiriletin zauıttar Qıtaydıñ ekologiyalıq problemaların Qazaqstanğa köşiredi. Öytkeni däl büginde Qıtay ekologiyalıq qiındıqtardıñ auır zardaptarın bastan keşirude. Qıtay kompaniyaları men qıtay kölikteri negizinen arzan otınmen, dizel'men jwmıs isteydi. New York Times gazeti atap ötkenindey, Qıtaydıñ memlekettik käsiporındarı, äsirese Qıtaydıñ mwnay, himiya korporaciyaları men energetikalıq kompaniyaları halıqtıñ densaulığınan göri tabatın ekonomikalıq paydasın joğarı qoyadı. Sondıqtan şeneunikter ekologiyalıq jaña normativterdiñ qabıldanuına jol bermey otır. Masqarası, Qıtayda ekologiyalıq standart joq! «Öziniñ betin ayamağan kisiniñ betin şiedey qıladı» demekşi, öz elin ayamağan qıtay käsiporındarı Qazaqstan halqın ayauı mümkin emes.
51 zauıt Qazaqstan üşin ekologiyalıq, äleumettik orasan problemalar tuğızarı anıq. Erteñ kirgizip alğan soñ ol zauıttardıñ jwmısın ne toqtata almay, ne elden qayta şığara almay özimizge özimiz problemalar tauıp alarımız sözsiz. Qazaqstannıñ öz ekologiyasınıñ da jağdayı jetisip twrğan joq.
Üşinşiden, Qıtay jağı «mine, sizderge 51 zauıtımızdı berdik, endi özderiñiz istey beriñizder» dep qarap otırmaydı. 51 zauıt ortaşa eseppen ärqaysısı mıñ adamnan jwmısşı, maman kirgizetin bolsa 51 mıñ qıtay kiredi degen söz. Olarğa qıtay mwğalimderi, qıtay därigerleri, qıtay aspazdarı kerek boladı. Arı qaray otbasıları, tuıstarı, türli qızmet salaları qaptaydı. «Jerdi satpaymız!» degen ayqayımızdı jılağan balanıñ dauısı siyaqtı eşkim qwlağına ilmeytin boladı. Qısqa merzimde ekonomika arqılı elimizdegi sayasi, äleumettik ahual qıtay paydasına qaray bet bwradı. Şın mäninde Qazaqstanğa köşirilmek Qıtay zauıttarı täuelsizdigimizge töngen qauip!
Iä, bügingi tañda Qazaqstan men Resey ğana emes bükil älem Qıtay ekspansiyası turalı attan salıp jatır. Bwl sonşalıq üreyli me? Öytkeni Qıtaydıñ älemdik ekonomikağa äli de ıqpalı arta tüsetini ras. Qıtay şınında orasan alıp narıq.
QHR, Gonkong, Tayvan', Singapurdı, sonday-aq basqa türli elderdegi etnikalıq qıtaylardıñ jeke kompaniyaların qosıp alğanda külli Qıtay diasporasınıñ jiıntıq jalpı işki önimi 2 trillion dollardan asıp ketedi. Bwl somanıñ teñ jartısı Qıtaydan tısqarı, älemniñ 140 elinde twratın 80 million qıtayğa tiesili.
U Goguan men Van Çjaoczyun' siyaqtı körnekti sinologtar aytpaqşı, qıtay «demografiyalıq ekspansiyanı» şeber paydalanadı. «Demografiyalıq ekspansiya qıtaydıñ külli problemasın oñay şeşedi, qıtay elindegi halıqtıñ 10 payızı öz elinen sırtqa wmtılatın bolsa ol älemniñ kez kelgen eline tıp tıypıl bolu qaupin töndiredi», – deydi olar.
Bwğan qarapayım dälelderdiñ biri mınau: Ündi mwhitındağı Reyun'on aralında 1861 jılı alğaşqı qıtay düñgirşegi payda bolsa, 1897 jılı düñgirşekterdiñ sanı 547-ge jetken. Tağı bir 20 jıldan keyin tek sauda ğana emes araldağı bükil ekonomika qıtay diasporasınıñ qolına köşip ketken.
Qıtaydan sırtqarı twratın qıtaylardıñ (huacyao) baqılauındağı aktivter 1,5-nan 2 trillion dollarğa deyin dep bağalanadı. Mäselen, Malayziyada halıqtıñ üşten biri qıtaylar, olar eldiñ wlttıq baylığınıñ 70 payızın baqılauda wstap otır. Taylandta qıtaylar nebarı 15-aq payız, alayda olar el ekonomikasınıñ 80 payızına iemdengen. Ündeneziyada nebarı 4 payız huacyao ekonomikanıñ 73 payızın tırp etkizbey qolına şoğırlandırğan. Filippin elindegi nebarı 1 payız ğana qıtay wlttıq baylıqtıñ 60 payızın uısında wstap otır. Singapurıñızdıñ ekonomikası 100 payız qıtay diasporasınıñ biliginde. Aziyadağı eñ bay 100 milliarderdiñ 39-ı – qıtay. AQŞ-tağı Nobel' sıylığı laureattarı arasında jeteui – qıtaylıq.
Qıtay käsiporındarı salınğan Resey men Afrika elderi ekologiyalıq ahualdıñ naşarlauınan zar qağıp otır. Qıtaydıñ özi Europanıñ ozıq tehnologiyasına mwqtaj. Olar ozıq tehnologiyasın qıtaydıñ twmsığına iisketpeydi de. Özindegi ildälap otırğan ortan qol tehnologiyasın Qıtay bere qoyması anıq. Qıtay Qazaqstanğa özderi qwtıla almay otırğan käsiporındarın tıqpalaydı. Eñ swmdığı Qıtayda äli künge ekologiyalıq memlekettik standarttar qabıldanğan emes. Monopolister ünemi tosqauıl qoyıp keledi. Biz «kedergi qoyadı» dep ümittengen Qazaqstannıñ ekologiyalıq standarttarına olar pısqırmaydı da. Qıtay – pil bolsa, Qazaqstan – qwmırsqa. Qıtaydıñ sırtqı biznesinde parağa beriletin qarajat aldın ala byudjetke engizilip qoyadı. Oğan bizdiñ şeneunikterimizdiñ kök qağazğa degen «süyispenşiligin» qosıñız. Qıtay tarapınıñ kez kelgen qwjatın qwldıq wrıp jöndep beretinine kümän joq.
Al 51 zauıt – orasan ekologiyalıq problema, ol az deseñiz 51 zauıt – 51 «çayna taun». Abılay atamız kezinde «Qıtayğa tüsseñ qıl bwrau» degen, sol qıl twzaqqa basımızdı öz erkimizben nege tığamız? Täuelsizdikke töner qauip retinde «51 zauıt» bağdarlamasın dereu toqtatu kerek!
Sondıqtan, Memleket basşısı bwl jobağa moratoriy jariyalap, tübegeyli tosqauıl qoyudıñ joldarın qarastırğanı jön dep esepteymin. Äyteuir barmağımızdı tistep qalmayıq. Qıtaymen oynauğa bolmaydı!
Marat Toqaşbaev. «Prezident jäne Halıq» gazeti. 18 qañtar 2017 j
Pikir qaldıru