|  | 

Әдеби әлем

Ескендір Зұлқарнайын, Лұқпан Хакім және Әпләтөн

Платон менің досым –
бірақ шындық бәрінен қымбат
Аристотель

 

Ескендір Зұлқарнайынның (Александр Македонский) заманында өмір сүрген екі ойшыл-ғұлама Әпләтөн (Платон) мен Лұқпан Хакім (Аристотель) туралы аңыз әңгімелерді бала кезімізде ауылымыздың көне көз ақсақалдарынан естуші едік. Батыс пен Шығыстың көнеден келе жатқан аңыз-әңгімелерін ауыл-аймағымыздың ардақты ақсақалы, «жиен ағамыз» Омар Сансызбайұлы Әбіл молда Қуанышұлы мен Садуақас Тұрабайұлының аузынан бала кезінде көп естігенін айтып отырушы еді. Белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Смағұл Садуақасов алғаш ескіше білім алып, алдын көрген Әбіл молдадан ұл бала болған жоқ, Хадиша есімді жалғыз қызы ғана болды. Соғыстан кейінгі жылдары Омбы облысының Любин ауданында Омар атамызбен бірге шаруаның малын бағысып қасында болған және аңыз-әңгімелерін тыңдап, көптеген ғибратты сөздерін есінде сақтаған Зейнолла Оспанұлы ағамыздың да өзіміз естіген шежіре-аңыздарын құлаққа құйып, жадымызға түйдік. Енді көнекөз қарияларымыздан өзіміз естіп, білген бағзы заманның дарынды ұлы қолбасшысы, әрі ақылды билеушісі болған Ескендір Зұлқарнайын мен екі ұлы ғұламаның арасындағы көнеден келе жатқан бір оқиғаны сөз етейік.
…Ескендір Зұлқарнайын әкесінің тағына отырған алғашқы жылдары Күнбатыс пен Күншығыстың арасындағы төрткүл дүниені өзіне қарату үшін жөн сілтеп, дұрыс ақыл беретін және қарамағындағы өзі билеген жұртының хал-ахуалынан нақты хабардар болу үшін әрдайым шындықты жасырмай бетке айта білетін оқымысты ғұламаларды маңайына жинай бастапты. Ескендірдің сөзіне құлақ асып, ел билеу ісіне пайдалы ақыл-кеңес берген ғұламалардың бірегейі Лұқпан Хакім екен. Бірақ оның досы, әрі ұстазы Әпләтөн жаңадан таққа отырған жас патша Ескендірдің ақылы мен оқыған оқуын, білімін өзінен көш төмен санайды да қызмет етуден мүлде бас тартады. Болашақ жиһангер оған қаншама кісі жіберіп алдынан өтіп, жалынса да Әпләтөн тілегін қабыл алмапты. Амалы таусылған Ескендір өнері жұрттан асқан, дүниеге әйгілі ғұламаның ақыл-кеңесі мен біліміне ынтыққаны соншалық, ақыр аяғында кеңесшісі, көпті көрген көреген Лұқпан Хакімнен оны өзіне қызметші қылу үшін қандай айла-шарғы қолдану керектігі жайында ақыл сұрайды.
… Сонымен Лұқпан Хакімнің кеңесін құп көрген және әкесінен мұраға қалған шағын патшалықтың бар билігін қолына мығымдап ұстаған Ескендір Зұлқарнайын бірнеше нөкерлерін жіберіп бір есебін келтіріп ғалымды ұстап әкелуге әмір береді. Ғаламның барлық ғылымын меңгерген Әпләтөнді ретін тауып қолға түсіреді де адам баласы шыға алмайтын саңылауы жоқ терең зынданға қамап тастайды да күні-түні бақылап отыруға күзетшілерін қояды. Жан-жағы тас қамал зынданға түсірілген Әпләтөннің қасына өзі күнде көріп жүрген бірақ ел ішінде беделі жоқ сарыуайымшыл, өмір бойы қара басының қамын күйттеуден аспаған, әжептәуір шіріген дәулеті бар шалды да бірге қамайды. Шалдың өзімен бірге бір бұқа мен бір текені де зынданға түсіріп, суы мен жем-шөптерін алдына үйіп қояды. Еркін ой мен бостандықтың бағасын қадірлей білетін ғалымды тар зынданның іші зеріктіргені соншалық, тіл қатысып сөйлесетін, көңіл шерін тарқатысатын бір пендеге зар болады. Дүниенің неше түрлі ғылымын үйренген Әпләтөн өзімен зынданға бірге қамалған қасындағы адамды сөзге тартып уақыт өткізу үшін ой бөлісіп сырласпақ болады. Есімі елге мәшһүр ғалымның жүрегінен жарып шыққан ғибратты сөздері мен ой-толғамдарына надан шал селт етпейді. Қасында өзін тыңдайтын жан баласы жоқ, адам баласымен тіл қатысуды әбден аңсаған ғалым неде болса шалдың көңілін көтеріп сөзге тарту үшін сан қилы амал-айлалар жасап зынданның ішін ойын-сауыққа айналдырып бұрын адам баласына білдірмей келген неше түрлі керемет сыйқырлы өнерлерін көрсете береді. Шал байғұс сонда да Әпләтөннің тамашалары мен ғажайыптарын керек те қылмай көзінен аққан сорасы сақалына дейін тамшылаған қалпы күн демей, түн демей жылай береді.
Шалдың әрбір қимылын шалт жібермей бақылап, көз қиығын алмаған Әпләтөн оның не үшін жылаудан көз ашпайтынын білмек болады.
- Қария, осы тар зынданға екеуміздің қамалып жатқанымызға айдың жүзі
болды, ішкенің алдыңда, ішпегенің артыңда. Сіздің көңіліңізді көтеріп, сергіту үшін бұрын ешбір адам баласына көрсетпеген өнерімді де көрсетіп отырмын. Бұл қалай? Сізге не жетіспейді, соның сырын айтыңызшы? Әлденеше күн болды. Күн ұзаққа кемсеңдеп жылайсыз да отырасыз. Сірә, менің өнерімнен бір кемшілік көрдіңіз бе? – деп сұрайды.
Байғұс шал жанындағы бұқа мен текеге бір қарап күрсініп алады да,
Әпләтөнге оқты көзімен қарап дүрсе қоя береді.
- Сен деген ақымақ едің. Мына ырду-дырду қияли өнерлерің мен үшін,
ана жерде көздері мөлиіп тұрған менің бұқам мен текем үшін құны көк тиын. Сауық-сайраның өзіңе. Сенің кесіріңнен екеуі алдындағы жем-шөбін де оттамай қойды. Күн өткен сайын қоңдары кетіп арықтап барады. Бұқаның көзін қарашы. Менің үйдегі тіл алмайтын сотқар баламның көзінен бір аумайды. Өзіңді тура сүзетіндей бетіңе бажырайып қарайды да тұрады. Ал, ана текенің сақалы өмір бойы осыларды бағып-күткен бейшара әкемді есіме түсіріп отыр. Менің жанымды мазалап отырған мына теке мен бұқаның мүшкіл халы. Осылардың тар қапастағы жағдайын көріп тұрған мен жыламағанда кім жылайды. Бір мезгіл далаға шығып, бойларын жазып шапқылап келулері де жайына қалды. – деп сол мезетте сақал-шашын жұлып, одан сайын ойбайлап өкіре жөнеледі.
Өмір бойы жұрттың қошеметіне бөленіп, мынадай өресіз, түйсігі жоқ адамға бірінші кездескен Әпләтөн зынданның қақпағын бар күшімен қағып – Күзетшілер қайдасыңдар! Мені тез арада Ескендірге апарыңдар! Мына көрсоқырлық пен надандық жайлаған сұмпайы зынданнан жылдам алып шығыңдар! Шыдамым жететін емес Ескендір патша! Әміріңе құлдық! Сен не бұйырсаң да соған көнуге әзірмін – деп айғай салады.
Күзетшілер ғұламаның жан ышқындырған дауысын естиді де, зынданнан дереу алып шығып Ескендір патшаның алдына әкеледі. Алтын тақта отырған Ескендірді, оның қасында отырған бір кездегі шәкірті Лұқпан Хакімді көреді де босағадан аттай бере өзі тәкәппарлықпен менсінбеген патшаның алдына бас ұрып жығылады.
- Жер жаһанды билеуге құштар болған аса құдіретті Ескендір патша!
Бұрын ақыл-кеңес беретін бас уәзірім бол деп өтініп едің. Ол сөзіңе құлақ аспаған менікі үлкен қателік болыпты. Сол үшін кешірім сұраймын. Енді бұдан былай аяғыңа жығылатын құлың болып өтуге де бармын. Бірақ қараңғы, надан адамдармен бірге қамап, алтын уақытымды босқа өткізбе. Өзің де маңайыңа ондай нақұрыс сұмырайларды жинама. Әрине! Мені қолға түсіруге сенің ақылың жетпейтінін білетін едім. Бірақ саған осындай ақылды үйреткен мына қасыңдағы соқыр ғой! – деп замандасы, әрі досы Лұқпан Хакімнің де қолын алып, оның алдында бас иіпті. Ұлы ғалым патшаның қасында ойға шомған кезінде көзін жұмып отырады екен. Еліне сыйлы ғұламалар мен парасатты ғалымдарды айналасына топтастырған ақылды патша осыдан кейін жер жаһанды бағындыру үшін ұлы жорыққа аттаныпты деседі.
… Халық арасында Лұқпан Хакімді мың жыл жасаған адам екен дейді.
Замандастары – Осы жұрт сізді неге мың жыл өмір сүрген деп айтады соның мағынасын бізге түсіндіріңізші – деген сұрақтарына мынадай жауап беріпті.
- Мен осы уақытқа дейін де мың жыл өмір сүрдім, әлі де мың жылдық
ғұмырым бар деп ойлаймын. Өйткені, менің ойшыл ғалымдармен, ел-жұрты сыйлаған жақсы-жайсаңдармен бірге мәжіліс құрып, сұхбаттасқан әрбір сәтімнің өзі бір жылға татиды – деп айтқан екен.
- Ханның қырық уәзірі болғанымен, қырық кісілік ақылы бар. Ал, қырық
тайпадан құралған елді билеген патшаның әрбір уәзірінде қырық кісінің ақылы болуы шарт. Бұл бұрынғы өткен ата-бабаларымыздан келе жатқан қасиетті ұғым – дейтін еді көпті көрген көнекөз қарияларымыз.
Шалқарбек Шайкенұлы Кәрібаев
Қарағанды қаласы.

 

Related Articles

  • АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҮРІМШІДЕН ҚАЙТЫП КЕЛЕ ЖАТҚАНДА

    Болған оқиға ізімен Болған оқиғаның ізімеН…   Алаш жұртының бір емес, бірнеше съезі өтіп, Әлиханның Колчактан беті қайтып, “Енді қайтып тәуелсіз ел боламыз” деп жүрген кез еді. Семй Алаш қайраткерлерінің ордасы еді. Семейде жүрген Ахмет Байтұрсынов бастаған бір топ алашордашылар Қытай шекарасындағы Үрімші қаласына барып, ондағы қазақ жұртының хал жағдайын біліп қайтуға жолға шыққөан. Ол кезде Үрімшінің көбі қазақ еді Үйлері негізінен саздан құйылған. Орта Азияның көп қалаларын еске салғандай. Біраз үлкен кісілер мен жастар Ахаңның төте әліпбиімен кітап газет оқиды. екен. Ахаңды бұрын көрген адамдар да кездесті. Дегенмен, Ахаң Үрімші қазақтарының тәелсіз автономия құру туралы ойлары да жоқтығын байқаған. Соныменг, Үрімші қазағының және Қытайға жақын басқа ұлттардың басты тұрмысы

  • БІР АУЫЛДАҒЫ  ЕКЕУДІҢ ТАҒДЫРЫ

      Жұмат  ӘНЕСҰЛЫ   ( Махаббат туралы әңгіме) “МЕН СЕНЕН БАСҚАНЫ ӨЛГЕНШЕ  КӨРМЕЙМІН ДЕП СЕРТ БЕРІП ЕДІМ ӨЗІМЕ” “ДЕДІ БУЫНЫП ӨЛЕЙІН ДЕП ЖАТҚАН МАЙСА ДЕГЕН ҚЫЗ.. Бұл БАЙТӨБЕ деп аталатын ауыл. БҰРЫН ҮЛКЕН ШАРУАШЫЛЫҚТАРЫ БОЛҒАН.ОҚУ АЯҚТАЛЫП, МЕКТЕП БІТІРУШІЛЕР МЕКТЕПТІҢ ЖАНЫНДАҒЫ АЛМА БАҒЫНДА МЕКТЕП БІТІРУШІЛЕРДІҢ ТОЙЫ МЕН  СЫНЫПТАС ЖАРАС ПЕН МАЙСАНЫҢ ТОЙЫ БІРГЕ ӨТЕІЗІЛЕТІН БОЛҒАН. ЖАРАСТЫҢ ƏКЕСІ ФЕРМЕР, АЗДАП ЕГІСТІГІ БАР. Ал Жараспен біргн оқыған Əміренің əкесі əкімшілікте қызмет жасайды, əрі жеміс өсіреді. БҰЛ ЖАРАС ПЕН МАЙСАНЫҢ ҮЙЛЕНУ ТОЙЫ БАСТАЛАЙЫН ДЕП ЖАТҚАНДА БОЛҒАН ТРАГЕДИЯ. ЖАРАС ПЕН МАЙСА МЕКТЕП БІТІРІП,, ӨЗ СЫНЫПТАСТАРЫМЕН МЕКТЕПТІҢ ЖАНЫНДАҒЫ ҮЛКЕН БАҚТА ҮЙЛЕНУ ТОЙЛАРЫН МЕКТЕП БІТІРУ ТОЙЫМЕН ЖАЛ,ҒАСТЫРМАҚШЫ ЕДІ. МЕКТЕПТІҢ БАҒЫ АЛҚЫЗЫЛ ГҮЛМЕН ЖАЙНАП ТҰР. оҒАН ТҮРЛІ ТҮСТІ ЛАМПАЛАР ҚОСЫЛҒАН. сЫРТЫНАН

  • МӘҢГІ ҚАЗАҚ(ертегі фэнтези) 

    ҚАЗАҚТАРҒА ЖАСАлып жатқан  ҚИЯНАТ КӨП БОЛҒАСЫН, « Мәңгі қазақ» атты әңгіме жазсам деп жүретін едім. Осыдан бір күн бұрын сол әңгіменің сюжетіне келетін түс көржім. Кешеден бері жазуға кіріссем бе деп жүр едім, сәті бұгін түскен сияқты. ЖҰМАТ ӘНЕСҰЛЫ Өте ертеде емес, бүгінде емес, ғылым докторлары Санжар мен Балжан институтта қызмет ететін.Өздерінің лауазымдарына қарай қарапайым екі қатарлы жақсы салынған коттеджде тұрды.Интеллигент адамдар өмірдің қиындықтарына көп мін бере қоймайды ғой, Өмірлері мәнді, жайлы өтіп жатты. Жақсылықта көп күттірген жоқ, Санжар мен Балжан ұлды болып, коттеджде шағын той өтті. Неге екенін қайдам, әке шешелері ақылдасып, ұлдарыныі есімін Аңсар деп атаған. Аңсар ертедегідей тез де өскен жоқ, кеш те өскен жоқ. Тәрбиелі жігіт болып

  • СУ ІШКЕНДЕ ҚҰДЫҚ ҚАЗЫУШЫНЫ ҰМЫТПА

    (23 – әңгіме) БАЙАХМЕТ ЖҰМАБАЙҰЛЫ — Біздің заманда сендерше киімнен-киім таңдайтын жағдай қайда, жамап-жасқап, тон, шалбар кисек те жететін. Сөйтіп жүріп аянбай еңбек еттік. Бүгінгі күн басатын жолды ол кезде айлап жүрдік, тіпті бүгінгідей дүниенің төрт бұрышынан хабар тауып отыратын жағдай қайда? — деген қария немересінің жұмыстың қырын білмей, тік қасық болып өсіп келе жатқанына наразы бейнесін аңғартып, өз өмір кешірмесінен кеңестер қозғаған. Немересі: — Ата, сол дәуірде туған өздеріңіздің сорлы болған тәлейлеріңізден көрмейсіз бе? Оларыңызды бізге айтпаңыз, —демей ме. Ашудан жарыларман болған қария: — Е, ондай болғанда «Ұрпақ үшін бақыт-байлық жаратсам» деп тер төгіп, жан қиып, азып-тозған ата-бабаларың сендерге айыпты болғаны ғой. «Теңдік үшін» деп әкем оққа ұшты. Ал

  • Мұхтар Мағауин: ОРАЛХАНДЫ ДА, ҚҰДАЙЫҢДЫ ДА ҰМЫТҚАН ЕКЕНСІҢ…

    яғни, Д.Исабековты тәубаға түсіру рәсімі Республика президентінің қолынан биік марапат алып, желі көтеріліп тұрған Д.Исабеков, мына біз сияқты пендесіне көңіл бөліп, «Мұхтар Мағауиннің бүкіл позициясы маған ұнамайды» деген түйінді тақырыппен сұхбат беріпті – Nege.kz, 10.ХІ.2022. Бір заманда таныған, білген, енді көзден таса, көңілден өшкен жазарманның, тәрізі, қырық-елу жыл бойы іште булыққан жүрекжарды толғамы. Жарыққа шыққан кезде біз тарихи-танымдық «Алтын Орда» кітабын дендеп, қажетті тынысқа Эрнест Хемингуэйдің ескі жұрты – жылы теңізге бет түзеген едік. Енді міне, екі аптадан асқанда қайрылып соғуға мүмкіндік таптық. Артықша қажеттіліктен емес, әлдебір әуесқой ағайындар дүдәмалда қалмасын деп. Алдымен, айқайлы сұхбатты оқымаған бүгінгі жұртшылық үшін, ең бастысы – Д.Исабеков бауырымыздың мүбәрак есімін кейінгі заманға ұмыттырмай жеткеру

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: