يتەلى  تىنىبەك قالياسقارۇلى قابيداش

موڭعولياداعى قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى، جاڭا زامان قازاق ادەبيەتىن جيناۋ، زەرتتەۋدە زور عىلىمي ەڭبەك جاسادى. ول تۋعان ولكەسىنەن تابان اۋدارماي بايان-ولگي  قازاقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگەرىن جيناپ، باستىرىپ، 1972 جىلى الماتىدا كانديداتتىق، 1992 جىلى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورلىق دارەجەسىن قورعادى (330). التاي تاۋى قازاقتارىنىڭ ادەبيەت ۇلگەلەرىن زەرتتەۋدەگى ونىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرىنە  بەلگىلى عالىمدار ر.بەردىباەۆ، ح.سۇيىنشاليەۆ، و.نۇرماعانبەتوۆالار ارقاشان جوعارى باعالايدى. دوكتور ق. قابيداش “بايان-ولگي قازاقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتى“، “حالىق اقىندارى، “وسكەن ولكەنىڭ ءورشىل ادەبيەتى”، “ايتىستىڭ قىرى مەن سىرى“، “موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى“  قاتارلى بىرنەشە مونوگرافيالاردا جاريا ەتتى.سونىمەن قاتار پروف. ق.قابيداش موڭعولياداعى قازاق اۋىز ادەبيەتى، حالىق جىرلارى، ايتىس ولەڭدەرىنىڭ 5 تومدىق زەرتتەۋ توپتاماسى، “حالىق جىرلارى“، ب. اقتان شىعارمالارىنىڭ ءۇش جيناعى، ت. ب. سياقتى مونوگرافيالاردى، جيناق 8 جيناق، 5 وقۋلىق ، عىلىمي ماقالالار باستىرىپ جاريالادى. جالپى العاندا، دوكتور ق. قابيداشتىڭ بايان-ولگي ايماعىنداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتىن زەرتتەۋدەگى شىعارعان كۇش جىگەر، قۋاتى ارقاسىندا قازاق ادەبيەتى ونان ارى بايى تۇسكەنىن انىق بايقاۋعا بولادى. بەلگىلى قازاق ادەبيەت تانۋشى عالىم قازىر تالدىقورعاندا اسا تاماشا جاعدايدا عىلىمي ەڭبەكتەرىن جازۋ ۇستىندە.

اباق كەرەيلەردىڭ  قونىستانۋى

كەرەي تايپاسى قارا ەرتىس، بارلىق، ەرەن قابىرعا تاۋ جوتالارى اراسىن، ارعىن مەن نايمان تايپالارى  كورشىلەس ەمىل وزەننىڭ وڭتۇستىك باتىسىنان قاراتال وزەنى جانە  نۇرا وزەنىنىڭ بويىنا دەيىن كوشىپ-قونىپ جۇرسە، دۋلاتتار قاراتال، شۋ وزەنى اراسىن مەكەندەدى.

شىڭجاندىق       تاريحشى ءمامي  كەرەيدىڭ تەگىن شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ، ەلدەي، كولدەي، يزەن، جۋcان دەپ تاراتcا، وcى تايپالاردىڭ اتى ءVىى-ءVىىى عاcىرداعى قىتاي دەرەكتەرىندە كەزىگۋمەن قاتار، قازاقتىڭ شەجىرەلەرىندە دە اتالاتىنىن تىلگە تيەك ەتەدى. كەرەيلەردىڭ ەتنيكالىق cىر- cيپاتى وcى كۇنگە دەيىن جۇمباق كۇيىندە قالىپ وتىرcا دا، ولار تۇركى تەكتى تايپا بولعاندىعى عىلىمي نەگىزگە يە بولىپ كەلەدى. كەرەي-(كەرەيت، كىلە، حىلە، كلەيى، حلەيى ) ءcوزىنىڭ ماعىناcى جايىندا  راشيد-اد-دين، ابىلعازي-ءال-حورەزميدەن باcتاپ كوپتەگەن عالىمدار ءوز پىكىلەرىن ورتاعا cالدى. وcىلارعا قاراعاندا، بىرىنشىدەن:  بۇل اتاۋ ءوڭ-ءتۇc (كەر، قارا cوزىنەن), ەكىنشىدەن: جەر cۋ اتى (كەيرە، كەرلىن، كەنتاي), ۇشىنشىدەن- حاندار رۋىنىڭ اتىنان شىققان دەگەندى مەڭزەيدى.

بىراق، ءبىزدىڭ ويىمىزشا كەرەي ەتنونيمىن بۇلاي ءتۇcىندىرۋ عىلىمي تولىق نەگىزى جەتىسپەيدى دەگىمىز كەلەدى.  سەبەبى،  قانداي ءبىر تايپا، رۋ بولماcىن تاريحتىڭ  تەرەڭ تۇڭعيىعىنان باcتاۋ العاندىقتان ولاردىڭ  ءتۋاتۇپ اتاۋلارى دا كونە داۋىردە پايدا بولىپ، ءتىل دامۋىنا cايكەc ءمانى مەن ءتۇرى وزگەرىپ، بىزگە جەتكەنى انىق. سوندىقتان، قازاقتىڭ كونە تايپا رۋلارى ەتنونيمىنىڭ ءمانىن اشۋ ءۇشىن اتاۋدىڭ ءتۋاتۇپ تۇبىرلەرىنە نازار اۋدارۋ قاجەت بولادى.   مىcالى، قازاق، تەلە، قاڭلى (قاڭ- وزەن، وعلى- ۇعىلى= وزەن ادامدارى), البان (الىپ تاۋ ەلى), سۋان (سۋ ەلى), ءۇيcىن (ۋcۋن- cۋ) عۇن ء(حۇن- ادام),ۇڭعۋ (ۋاق), الشىن، الاش، الان، قىپشاق (تسيۋيشە، كيۋيشە، حەبيcي- ك،  كۋمان، كۋبان) كەرەي، قيماق، قوڭىرات، قاتاعان، نايمان (cەگىز تايپا) ءتۋاتۇپ ءتۇبىرى جاعىنان ءبىر-بىرىنە ماندەc بولۋى ابدەن مۇمكىن. قازاقتىڭ كونە تايپالارى اتاۋلارىندا قا-(نەمەcە قي- قو- قى- حە- كە- عۇ- ) نەمەcە ال- cۋ- دۋ- تە- جا- ار- ءتۋاتۇپ تۇبىرلەرى كەزدەcەدى. قا- ءتۋاتۇپ ءتۇبىرى بۇل اتاۋلاردا باcىم بولۋمەن بىرگە ونىڭ باcتاپقى ماعىنا مازمۇنى وزدەرىن وزگەلەردەن ايىرىپ، ء”وزىمىز’’، ‘’قانداc’’، ”العاشقى جاقىن اعايىن’’-دى بىلدىرگەن. قازاق تىلىندەگى قابىرعا، قاc, قول، قارىن، قارىنداc, قۇدا، كەلىن، كۇيەۋ ت. ب. cوزدەردەگى قا- قو- قۇ- كۇ-  ءتۋاتۇپ تۇبىرلەرى  ادامنىڭ وزىنە قاتىcتىلىعىن بىلدىرەدى. كەيبىر اتاۋلارداعى –مان جالعاۋى ءۇندى-ەۆروپ، پارسى اراب تىلدەرىندەگى  man- ادام دەگەن ءcوز بولۋى مۇمكىن.

كەرەيلەر ءوز ىشىنەن اباق، اشامايلى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. بۇل ەكى رۋ اتىنىڭ  شىعۋ تەگى كونە داۋىرگە جەتەلەۋى ىقتيمال. شامامەن التاي تەكتى تىلدەر cارالانباعان داۋىرلەرگە قاتىcتى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. جوعارىداعى اتاۋلار كونە تۇركى تىلىندەگى ”اچ”، ”اپام’’ نەمەcە ‘’بابالارىمىز’’ دەگەن cوزبەن تىعىز بايلانىcتى تۋىنداعان. اريcتوۆ  ‘’اچ’’، ‘’ابا’’ cوزدەرى جەكە دارا رۋدىڭ اتى دەۋى شىندىققا cايادى /74/. ابا ءcوزىنىڭ تۇپكى ماعىناcى  تۋما، اتا-بابا، ۇلىق بابا  دەگەن ءcوز بولcا، اچ ءcوزى نەمەرە، ۇرپاق دەگەندى بىلدىرەدى. اشامايلىنىڭ تاڭباcى ح اشا، تىرەك، اشاماي بولcا، اباقتىڭ تاڭباcى ورتاcىنان بولىنگەن ءتورتبۇرىش /پاراللەپيپەد/  ء‘’بىر تۇتاc جانۇيا’’ ماعىناcىن بەرەدى.

كەرەي

اباق       اشامايلى

يزەن                                                          جۋسان

باعانالى                                               جابايى      سيدالى

بايلاۋ      قويلاۋ

جادىك،                        يتەلى               قاراقاس                         شيمويىن

جانتەكەي        مەركىت                  شۇبارايعىر                جاستابان

شەرۋشى          سارىباس                  مولقى                          كونساداق

سونىمەن قاتار شەجىرە دەرەكتەرىندە، اباقتان>الدابەردى، قۇتبەردى، اسانبەردى تۋادى، الدابەردى تابانى ۇلكەن بولعان سەبەپتى جاستابان اتالىپتى. ونان سارىتوقاي، سارىباس، بوگىمباي تۋادى دەيدى. قۇتبەردىدەن>باعانالى، جاپپاس تۋىپ، جاپپاستان-كەنەل، جاباي تارايدى. قازاقتىڭ اباق-كەرەي تايپاسى  اۋەلى 12 رۋعا بولىنە قالىپتاسىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن جان سانى ءوسىپ، ءار ولكەدە شاشىراي مەكەندەۋىنە بايلانىستى ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى  الدەنەشە ۇلكەن تارماق، كىشى بۋىنعا، اتا-اۋلەتتەرگە بولىنسە، ەندى ءبىرى سونشا كوپ تارماقتالماعان. ولاردىڭ رۋعا ءبولىنۋى نەگىزىندە گەنەتيكالىق جالعاستىقتى ساقتاعان. جالپى العاندا، قازاقتىڭ اباق-كەرەي تايپاسىنىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى 100-گە تارتا ۇلكەن تارماقتار مەن ۇساق بۋىنداردان قۇرالعانى بايقالادى.

18-20–شى عاسىر باسىنداعى ورتا ءجۇز قازاق تايپالارىنىڭ ورنالاسۋى جايىن ءسوز ەتە كەلە مارات مۇقانوۆ اباق-كەرەيلەر تۋراسىندا بىلاي دەپ جازادى. «زايسان ۋەزىندە كەندىرلىك بولىسىنىڭ كوپشىلىگى اباق-كەرەيلەر بولدى. بولىس شىعىسىندا قىتايمەن شەكتەسىپ جاتتى; ونىڭ وڭتۇستىك شەكاراسى-قاراتال جانە جەماناي وزەندەرىنىڭ، باتىسىندا-ۇيدەنە وزەنىنىڭ بويىمەن، ونىڭ اعىسىن بويلاپ جوعارى قاراي ساۋىر جوتاسىنا دەيىن باردى، وڭتۇستىك شەكاراسى ساۋىر جوتاسىمەن ءوتتى.جاستابان – ساۋىر جوتاسىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىن قىستاعان; مەركىت-ساۋىر تاۋىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىندا، سونداي-اق كىشكەنەتاۋدا، شىرىكقايىڭ بويىندا، كەندىرلىك وزەنى اڭعارىندا جانە ساۋىردىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندە قىستاۋلارى بولعان جايلاۋى التايداعى قىران، قوبدا وزەندەرىنىڭ اڭعارىندا ورنالاسقان. جانتەكەي رۋى–شىلىكتى جانە كەندىرلىك وزەندەرىنىڭ اڭعارىندا، تارباعاتايدىڭ سولتۇستىك باۋرايىندا قىستاپ، قىران، قوبدا، ساقساي وزەندەرىنىڭ اڭعارىن، بىرنەشە اۋىلى قارا ەرتىستىڭ  باس جاعىن جايلاعان، يتەلى رۋى بۋرىلتوعاي توڭىرەگىندە، ونداعان شاڭىراق كەندىرلىك اڭعارىندا قىستاعان; جايلاۋى قارا ەرتىس اڭعارىندا بولعان; شەرۋشى رۋى-قىراننىڭ تومەنگى اعىسىندا، قوبدا وزەنى اڭعارىنداعى تاۋلاردا، جايىر تاۋىندا قىستاعانڭ /55/- دەپ جازادى.

قالبادان التايعا قاراي باياۋ جىلجىعان اباق-كەرەيدىڭ العاشقى كوشى ەرتىس وزەننىڭ وڭتۇستىك اڭعارىن ورلەپ كەلىپ، زايساننىڭ وڭتۇستىك تۇسىندا ەكى ايىرىلعانى تاريحتان بەلگىلى. قاراقاس بايقان بي، جانتەكەي بارلىباي باتىر، شەرۋشى شۇباش باتىر، مولقى ەشتاعان باتىر باستاعان قاراقاس، شەرۋشى، مولقى رۋلارى، جانتەكەي رۋىنىڭ ءشۇيىنشالى اتاسىنىڭ اۋىلدارى ەرتىس وزەنىنەن باتىس التاي تاۋىنا ءوتىپ، نارىن، كۇرشىم، قالجىر وزەنى ساعاسى، مارقاكولدى مەكەندەيدى. قوتىراق باتىر باستاعان جانتەكەيدىڭ باسىم كوبى، يتەلى، مەركىت، شۇبارايعىر، ت. ب.  رۋلار ەرتىستەن وتپەدى. ولار زايسان ءوڭىرى، كەندىرلىك، كوكپەكتى قاتارلى جەرلەرگە ىرگە تەبەدى. قالبادان باستاپ زايسان، ساۋىر تاۋىنا دەيىنگى كەڭ القاپتى، ەرتىس وزەنىنىڭ سولتۇستىگىندە باتىس التاي تاۋى، مارقاكول، سارگەر، مۇزبەل، سورقۇدىق، دورەلى، اكجايلاۋ، جيرەنبايتال قاتارلى مەكەندەرگە قونىستاندى.

ءXVىىى عاسىردىڭ 60 جىلدارىنىڭ سوڭىن الا ەرتىس، التاي تاۋىنىڭ باتىس وڭتۇڭستىگىنە قونىستانعان اباق-كەرەي تايپاcىنىڭ  كەيبىر رۋ بولىكتەرى ەڭ الدىمەن القابەك، بىلەزىك، قابا وزەندەرى بويىن مەكەن ەتىپ، ساۋىر تاۋى، بۋرىلتوعاي وزەنى الابىنا مال وتارلاتىپ جۇرەدى. دەمەك، بۇل ءوڭىردىڭ بوc جاتقانىن كورەدى. القابەكتەن ەرتىستى ورلەي يەن  تۋسىپ كەتكەن جەرلەر قازاقتاردىڭ مەكەن ەتۋىنە وتە قولايلى ەكەندىگى ايقىن ەدى. 1770 جىلدان قاراقاس، شەرۋشى، مولقى، جانتەكەيدىڭ ءشۇيىنشالىسى القابەكتەن ورلەي بىلەزىك، قابا، بۋىرشىن وزەندەرى القابىنا ورنالاسادى. وسى باعىتپەن جىلجىعان قازاقتار بىرتىندەپ ىلگەرلەپ، قىران وزەنىنىڭ قۇيعانىنا دەيىن جەتەدى. ال، ءXVىىى عاسىردىڭ سوڭى، ءحىح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە قازاقتىڭ بۇل رۋلارى شىعىستا قۋ ەرتىستەن وتكەن ەدى. ەرتىستىڭ وڭتۇستىگىمەن جىلجىعان قازاقتار ساۋىر تاۋىنىڭ سولتۇستىگى مەن ەرتىس وزەنى ارالىعىن مەكەن ەتىپ ۇلىڭگىر كولىنە جەتتى. اباق-كەرەي تايپاcىنىڭ ءۇشىنشى  بولىگى زايسان، كەندىرلىك، كوكپەكتىنى مەكەندەدى. اباق-كەرەي رۋلارى قالبا تاۋىنان شىعىسقا جىلجىپ شىڭگىلگە دەيىنگى كەڭ بايتاق التاي وڭىرىنە قايتا قونىستانۋعا جارتى عاسىرداي ۋاقىت كەتىپ، 1820 جىلدارعا دەيىن سوزىلدى. بۇل وڭىرلەرگە قازاقتاردىڭ قونىستانۋى وڭاي ءىس بولمادى.

اباق كەرەيلەردىڭ رۋلارىنىڭ قوبدا بەتىنە وتەردەن بۇرىڭعى التاي وڭىرىندەگى ورنالاسۋى مىناداي  ەدى: جادىك، جانتەكەي، شەرۋشى رۋلارى قابا، بۋىرشىن، ەرتىس وزەنى بويىندا بولسا، شۇبارايعىرلار قابادا; قاراقاستار تۇرگەن، كوكتوعاي، شىڭگىل، بۇلعىن تۇسىندا، كونساداقتار مەن جاستاباندار ەرتىس بويىندا، شيمويىندار بۋرىلتوعايدا، سارباستار بۇلعىندا قونىستانىپ وتىرعان.

گ. ە. گرۋمم-گرجيمايلو جازعانداي “ورتا ءجۇز كەرەيلەردىڭ كوپتەگەن رۋلارى ءXVىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنىڭ باسىندا التاي جەرىنە كوشىپ كەلگەن جانە  وسى عاسىردىڭ 60—70 جىلدارى ءبىرشاما شىعىسقا قاراي ءوتىپ مەكەندەيتىن بولعان“ ،- دەيدى. ءXVىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان سوڭ ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن اسىرەسە، شارۋاشىلىق جايىنا بايلانىستى “كەرەيلەرگە التايداعى ەرتىس پەن قىران وزەنىنىڭ ماڭى تارلىق ەتە باستادى. كەرەيلەرگە شىعىسقا قاراي، نەمەسە، باتىسقا قاراي جەرىن كەڭەيتە تۇسكەننەن باسقا شارا قالمادى’’.

قازاقتار 1867-1870 جىلدارى التايدان قوبدا بەتىنە قاوراي توپ-توبىمەن اعىلىپ رۋ-رۋىمەن كوپتەپ كەلدى. كوبەش باتىر باستاعان جانتەكەي رۋلارى سۇمدايىرىق، ورمەگەيتى، شەگىرتاي قاتارلى شەكارامەن جاپسارلاس وڭىرلەردەن ءوتىپ، ءبىرشاما بويلاپ كەتتى. ونان سولتۇستىكتە  جىلقىشى باستاعان شەرۋشى رۋلارى قونىس تەۋىپ، جەرگىلىكتى ۇراڭقاي  تورەلەرىنىڭ جەر، جايىلىم جالداپ الدى. 1890 جىلدارى شاماسىندا شۇبارايعىر، قاراقاس، مولقى قاتارلى رلارى توبىمەن كەلپ جەتتى. قازاقتاردىڭ بۇلايشا توپ-توبىمەن كەلىپ قونىستانۋى جەرىلىكتىلەر اراسىندا قايشىلىق، باسەكە تۋدى. سوندىقتان 1895- جىلى چيڭ ۇكىمەتىنىڭ قوبدا قالاسىنداعى بيلەۋشىسىنە قازاقتار تۇيە باستاعان  “توعىز تارتۋ“ ەتىپ، وزدەرى ىرگە تەپكەن  جەرلەرىن كۋالاندىرىپ، زاڭدى تۇردە قونىستانۋشى قۇقىعىن تانۋدى ءوتىندى.

كۇرەس جولىنىڭ ءبىر ءتۇرى قونىس اۋدارا كوشۋ ەدى. ماسەلەن، حح عاسىردىڭ 10 جىلدارىنان بوعدا، باركولگە اباق-كەرەيلەردىڭ قونىس اۋدارۋى مولايا ءتۇستى.

-1934 جىلى يتەلى ءسۇلتانشارىپ، مولقى قاپتالباي، سارباس قابدۋلا باستاعان 200 ءتۇتىن باركولگە;

–

تاريحشى م. تىنىشبايۇلى شىعىس تۇركىستان  داعى قازاقتار سانىن 1917 جىلى 450 مىڭ ادام بولعانىن اتاپ كورسەتەدى. وسى كەزدەردە التاي ايماعىندا  تۇرعىلىقتى حالىقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس، تولقۋلارىنىڭ ءساتسىز اياقتالۋى، تابيعي اپاتتار جانە كۇن ساناپ كۇشەيە تۇسكەن گومينداندىقتاردىڭ رەاكتسياشىل ارەكەتتەرىنىڭ كەسىرىنەن ولكە قازاقتارىنىڭ  جان-جاققا بىتىراپ،  بوسىپ كەتىپ وتىرۋىنىڭ  سالدارىنان  بۇل ولكە يەن قاڭىراپ قالعان كەزدەر دە بولدى.

شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ جان سانى حح عاسىردىڭ باس شيرەگىندە مەكەن جايىنا بايلانىستى رۋ-تايپالىق قۇرىلىسى بويىنشا تومەندەگىدەي كۇيدە بولدى: ىلە ايماعىندا قىزايلار (تايىربەردى، تىلەۋبەردى، بەگىمبەت، دەربىز، تورعاي) cانى 122000 ادام، الباندار (قوڭىربورىك، ايت، بوزىم، ءالدىجان، شۇيكە ت.ب.) cانى 60000, تارباعاتايدا-جۇمىقتار cانى 16000, مامبەتتەر cانى 11000, ۋاقتار cانى 6000, ءتورتۋىل (بايقارا، وتەپ، قۇتىمبەت، اقبولات  ت. ب. ) 9000,  اباقكەرەي 20000 ادام بولعان. ال التايدا اباق-كەرەي تايپاcىمەن باسقا رۋلاردان 52000 ادام بولعانى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدى /62/.

گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلونىڭ كورسەتۋىنشە 1907 جىلدارى بۇل ولكەدەگى اباق-كەرەيلەردىڭ سانى 60 مىڭ ادام، 12 مىڭ ءتۇتىن بولعان. ال، م. تىنىشبايۇلى اباق-كەرەيلەردىڭ 1917 جىلعى سانى 300 مىڭ ادام بولعانىن جازادى /75/. شىعىس تۇركىستاندىق قازاق تاريحشىلارىنىڭ  ايتۋىنشا ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا  اباق-كەرەي تايپاسى 30 مىڭ ءتۇتىن، 150 مىڭ ادامعا جەتكەن.

يتەلى. اباق-كەرەي شەجىرەسىندە يتەلى، مەركىت، سارباستى >جۋسان > باعانالى>قويلاۋدان تاراتادى. قويلاۋدان>كوكبۇلاق>ارقاشتان >اقباقتى، اقماتەلى، اقمەرگەننەن تاراعان رۋدى يتەلى اتاعان. شىعىس تۇركىستاندا التاي تاۋىن جايلاپ، بۋرىلتوعاي، شىڭگىلدى قىستاپ جۇرگەن. 1880 جىلدارى شاماسىندا 800 جانۇيا يتەلى بولعان. يتەلى ءبىرشاما وسكەن رۋ بولعانىمەن شىعىس تۇركىستاندا وتە شاشىراپ قونىستانعان رۋ بولىپ ەسەپتەلىنەدى. يتەلى رۋىنان وسى ولكەدە يسلام ءدىن تاراتۋعا باستاماشى بولعان ءسابيت نۇرمۇحاممەتۇلى، باتىرتۇرىم ورىنبايۇلى،  گوميندان ۇكىمەتىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرعان زۋحا حاجى ءسابيتۇلى سىندى  قازاقتار بولدى.

شىعىس تۇركىستاندا يتەلى رۋى– التاي ايماعىنىڭ كوكتوعاي، بۋىرىلتوعاي، جەمەناي اۋدانى، التاي قالاسىنا شوعىرلانا قونىستانعان كورىنەدى. ەرەنقابىرعا، بوعدا وڭىرلەرى، باركولدە دە ءبىرشاما يتەلى رۋى وكىلدەرى ءومىر سۇرەدى. ەلتوق اۋلەتىنەن قازاقستاندا، موڭعوليا، تۇركيا ت. ب. جەرلەردە يتەلىلەر بار. جالپى العاندا يتەلىلەردىڭ شەجىرە دەرەكتەرى وتە-موتە تولىق بولماي، دەرەكتەر از كەزدەسەتىنىن شەجىرەشىلەر ەرەكشە ايتادى. يتەلىدەن– اقباقتى، اقمەرگەن، كۇيىك تۋادى. اقباقتىدان – قازىكە، ءداۋىت. اقمەرگەننەن – تىنىبەك; كۇيىكتەن – توقتاعۇل، داۋلەت، ەلتوق، بەسشال، قالماتاي تۋادى. /يتەلىنىڭ ىشكى رۋلىق قۇرىلىمى قوcىمشادا cىزبادا كورcەتىلگەن/

ءسويتىپ، جالپى العاندا يتەلى شەجىرە دەرەكتەرى تولىق بولماسا دا، اقباقتى، اقمەرگەن، كۇيىك دەگەن ءۇش ۇلكەن تارماققا جىكتەلىپ; ولار ءوز ىشىنەن  جەكە-جەكە بىرنەشە  كىشى  بۋىن بولىپ قالىپتاسقان.

  يتەلى رۋىنىڭ وكىلدەرىنىڭ نەگىزگى توبى التاي سۇمىنىندا، cودان كەيىن تسەنگەل، نوگوننۋر، ۋلاانحۋس، بۇلعىن، قوبدانىڭ بۇلعىن سۇمىندارىندا ازداعان توبى تۇرادى.

مولقى رۋىنىڭ نەگىزگى توبى- دەلۇۇندە، cودان ءبىر كىشكەنە بولىگى اقكول، بۇيانتى، التانتسوگتسدە تۇرادى.

قاراقاس ۇرپاقتارىنىڭ نەگىزگى توبى دەلۇۇندە مەكەندەنگەن. ءبىراز وتباcى التانتسوگتس، نوگووننۋر،تسەنگەلدە ورنالاcقان.

قوبدا بەتىندەگى يتەلى رۋىدا سان جاعىنان بولىcتىققا جەتپەدى.

شىعىس تۇركىستانداعى  اباق-كەرەيدىڭ ون ەكى رۋ   ءوزى ىشىنەن 60-تاي رۋ ۇلكەن تارماقتارىمەن قاتار 120-داي كىشى بۋىن  قالىپتاستىرىپ، جەتىنشى اتادان بەرگى  ارالىقتا 6000-داي بۋىن تاراعان دەگەن جورامال جاcاۋعا بولادى. باسقاشا ايتقاندا، شىعىس تۇركىستانعا قونىستانعاننان سوڭعى  مەزگىلدەگى قازاقتاردىڭ جان سانى ءوسىپ ءونىپ، ءوز ىشىنەن اتا، اۋلەت، كىشى بۋىن، ۇلكەن تارماقتارعا  جىكتەلە سارالانعان.