|  |  |  | 

تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل

باعىلان بي.

batyr

التىن وردا حاندىعىنداعى مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. ول توبىل
وزەنى بويىن مەكەندەپتى. وباعان وزەنىنىڭ توبىلعا قۇيار جەرىندە باعىلان تو-
عايى، باعىلان تالى، باعىلان قارا سۋى، باعىلان كولى، باعىلان تومارى، باعى-
لان قىستاۋى، باعىلان شوعى، باعىلان وزەگى دەگەن جەر — سۋ اتتارى بور.
باعىلان ءباھادۇر قارتايىپ، ءوز ەسىمىمەن اتالاتىن توعايدى مەكەندەيتىن ءوز
اۋلىندا اۋىرىپ قايتىس بولىپتى. ونىڭ سۇيەگى توبىل وزەنىنىڭ جارقاباعىنا
جەرلەنگەن. باعىلان ءبيدىڭ بوپاي ەسىمدى ايەلىنەن ارحات، فارحات، سارىمۇرات
اتتى ۇلدارى دۇنيەگە كەلەدى. فارحات باتىردىڭ گۇلاندام ەسىمدى ايەلىنەن تا-
ناش، ابباس، ماناس تۋادى. وسى كۇنگى قوستاناي وبلىسىنىڭ مەڭدىقارا، ۇزىن-
كول اۋداندارىن، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ جانە قازاقستاننىڭ باسقا
دا جەرلەرىن مەكەندەيتىن اشامايلى كەرەيلەر وسى تاناشتىڭ ۇرپاقتارى.
تاناش التىن وردا حاندىعىنىڭ كورنەكتى ادامدارىنىڭ ءبىرى، ادىلقازى بي
اتانىپتى. تاناش ءبيدىڭ بالعا، بالتا، ەدىگە اتتى بالالارى باتىر، بي، اسكەر
باسى بولعان. باعىلان ءبيدىڭ بەيىتى ورنالاسقان قونىسقا 1734 جىلى جازدا
زۆەرينوگولوۆسكى اتتى ساۋدا پۋنكتى سالىندى. ول كەيىن كازاك-ورىس مەكەنىنە
اينالعان. وسى كۇنى بۇل مەكەن رەسەي فەدەراتسياسىنا قارايتىن قورعان
وبلىسىنىڭ پريتوبول اۋدانىنىڭ ورتالىعى.
1723 جىلى جازدا جوڭعار باسقىنشىلارى باعىلان ءبيدىڭ قونىسىن تارتىپ
الىپ، 1734 جىلى جازدا رەسەيگە قارۋ — جاراققا ايىرباستاپتى. ەلىنەن، جەرى-
نەن ايىرىلعان قازاق قوسىندارى تەك ون جىلدان كەيىن قايتا ورالىپ داستەم
سال قاراباسۇلى باسقارعان قول زۆەرينكانى قورشاۋعا الادى. قامال كومەن-
داتى جانە وسى جەردەگى شىركەۋدىڭ ءدىنباسى كوپەستەردى ۇيىمداستىرىپ، قازاق
اسكەرىنىڭ الدى-نان ءداستۇر بويىنشا نان مەن تۇز الىپ شىعىپتى. «زۆەرينو-
گولوۆكا بۇگىننەن باستاپ بەكىنىس تە ەمەس، كازاك-ورىس ستانيتساسى دا ەمەس، قازاق
پەن ورىس ساۋدا جاسايتىن بازار، جارمەڭكە ورتالىعى ورنى بول-سىن! سوعان
كەلىسىم — شارت جاسايىق، دوس بولايىق. جەر-سۋ سىزدەردىكى ەكەنىن مويىنداي-
مىز!» — دەپ تىلەك قويىپتى. بۇعان كەلىسكەن قازاق رۋباسىلارى اسكەرىن كەيىن
قايتارىپتى. شارت جاساسىپ، كەلىسىمشارتقا ەكى جاعى دا قول قويىپتى. داستەم
سالدىڭ تالابى بويىنشا بازار قازاق كەنتى مەن ورىس كەنتىنىڭ ارالىعىندا
بولاتىن بوپ كورسەتىلەدى. زۆەرينوگولوۆكادا ءتارتىپ ورناتۋ اماندوس ەرمەن-
ۇلى (كوشەبە كەرەي) باستاعان مۇسىلمان جاساعىنا مىندەتتەلىپتى. وسىنىڭ
ءبارى شارتتا كورسەتىلگەن.
جاقىندا «توعىرۋلحان» بىرلەستىگى، توبىلبەك وماروۆتىڭ مۇرىندىق بول-
ۋىمەن،باعلان بي جاتقان قورىمعا ەكەرتكىش ورناتۋعا نيەتتەندى. قورعان وبلى-
سىنىڭ گۋبەرناتورىنا جازىلعان وتىنىشتەن ءالى جاۋاپ جوق.

Related Articles

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • باقسىلار ينستيتۋتى

    ساراپتاما (وقىساڭىز وكىنبەيسىز) ءبىرىنشى، ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە. ەكىنشى، ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ،

  • شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى

    شاعىن ساراپتاما 1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. 1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى. 1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: