|  | 

تاريح

شۇبارتاۋدان اۋعان “بەس قاسقا”. 

Unknown-1سلامبەك جۋماگالي

قازاقتىڭ كورمەگەن قورلىعى، تارتپاعان ازابى بار ما؟ بۇنداي تاۋقىمەت كەشەگى كەڭەس داۋرىندە دە تيىلعان جوق. اباق كەرەيدىڭ ىشىندەگى جاستابان ۇرپاقتارى سەمەي وڭىرىندەگى شۇبارتاۋ اۋدانىن ءوز اتا قونىستارى سايلايدى. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا التايدان جوبالاي بي ازشاحانتاي باتىر ەر جانىبەكپەن زوڭگىلەس دوس بولعان سوڭ، وسى باقاناس وزەنىنىڭ بويىن جايلاي قونىستانىپتى. ونىڭ ىشىندە جاستابان ۇرپاقتارى بەگىمبەت اتانىپ، بەكنازار-قوساي بولىپ ەكى تارماققا بولىنەدى. وسى ماڭدى قونىستانعان وسى ەكى اتانىڭ بالاسى، ءبىرىنىڭ ۇپانى شاقانتاي، ەكىنشىسىنىكى جوبالاي. ياعني،” جونداعى جوبالاي ەلى”اتانعان. شاقانتاي باتىر وسى ەكى اتانىڭ باس قولباسشىسى بولسا، جوبالاي بي اقىلمان، ءارى توبە ءبيى بولعان. جوبالايدىڭ اككسى بايسەيىتتە تەگىن ادام بولماپتى. ەلدىڭ ايتىسىنا قاراعاندا ول كىسى دە بي، ءارى باتىر بولعان جانە ەلدى اۋزىنا قاراتقان دۋالى اۋىز شەشەن اقىل ويدىڭ كەنى دەسەدى. شۇبارتاۋ اۋدان اتىن كەيىندە العان. بۇرىن سەمەي گۋبەرنياسى قارقارالى ۋەزدىنىڭ قاراماعىندا بولعان. 1930 جىلى ۇلى دۇربەلەڭ باستالىپ، كوتەرىلىس بۇرق ەتە قالعان. ونىڭ شىعۋ سەبەبى، ۇكىمەت “بايسىڭ” دەگەن جەلەۋمەن كەدەي-كەپشىك، ورتا شارۋانىڭ دا “تىشقاق لاعىنا” شەيىن تارتىپ الۋدى باستاعان. “جانىم مالىمنىڭ ساداعاسى” دەيتىن قازاق بالاسى بۇل قورلىققا شىداماي، ءتۇپتىى تۇبىندە بۇل بالا-شاعانىڭ قىرىلۋىنا اكەلىپ سوعاتىنىن الدىن الا اڭداپ، امالسىز جالاڭ قولمەن كۇرەسكە شىققان. سەمەي مەن قارقارالىدان شىققان قارۋلى قول قارا حالىقتى قويداي قىرىپ، ۇيىمداستىرۋشىلاردى اتىپ-اسقان. ولاردىڭ تۋىس، جاقۆن-جۇقىندارىن قۋعىنعا ۇشىراتقان. بۇل قازاق تاريحىندا “شۇبارتاۋ كوتەرىلىسى” دەگەن قارا تاڭبا، قاندى جول بولىپ جازىلىپ قالدى. ۇكىمەتتىڭ بەت الىسى مەن قۋدالانعان جوبالاي ۇرپاقتارى باس ساۋعالاپ، كىرەرگە تەسىك تاپپاي يۋالقاش كولىن جاعالاپ، توقىراۋىن (قاراعاندى وبلىسى بالقاش قالاسىنىڭ ماڭى) وزەنىنە قاراي شۇباعان. قاجىپ السىرەگەن توپ بۇل ماڭدا دا كوپ تۇراقتاپ تۇرا المادى. “قاراعاندىدان ارنايى وترياد شىعىپ، قاماۋعا الادى ەكەن” دەگەن سۋىت حابار الىپ، جايالاپ-جالپىلاپ كوش باسىن كەرى بۇرعان. بۇل كەزدە جۇرتتىڭ جاعدايى تىم تومەندەپ كەتكەن ەدى. تىگەرگە تۇياعى قالماي، بالا-شاعا اش قۇرساقتىن. “قىرسىققاندا قىمىران ەريدى” دەگەندەي، تاپ وسى كەز 1932 جىلعى اشارشىلىقپەن تۇسپا-تۇس كەلمەسى بار ما؟ كارى-قۇرتاڭ مەن شيەتتەي بالا-شاعا كوشكە ىلەسە الماي جان ءتاسىلىم ەتىپ، ءار بايالىشتىڭ ءتۇبى مەن قامىس-قوعانىڭ اراسىندا قالدى. قىرىلعان ەلدە ەسەپ-قيساپ جوقتى. ولاردى جەرلەۋگە سىركەسى سۋ كوتەرمەگەن، قابىرعاسى ىرسيىپ، دۇدەپ-جاداعان ەل كوز جاستارىن كولدەتە توگىپ، تۋىسقاندارى مەن بىرگە تۋعان اعايىندارىن ارۋلاپ جەرلەۋگە مۇرشالارى كەلمەي، امالسىز تىرشىلىك كوزىن ىزدەپ امالسىز العا جىلجي بەرگەن. سول كەزدە قازاق دالاسى قان ساسىپ، ولگەن، سۇيەكتەردەن جەر بەتى اپپاق بوپ جاتتى. يت-قۇسقا جەم بولعان ادامنىڭ سانى ءتىرى قالعانداردان الدەقايدا مول ەدى. كەي تاريحشىلار وسى قاندى قاپاستى ەسكە الىپ، سول تۇستا قارقارالىدا اشتىقتان 1,5-2 ملن. ادامداي جەر قۇشتى دەيدى. سونىڭ 80-90 پايىزى شۇبارتاۋدان اۋعان جاستابان ۇرپاقتارى، ياعني، جوبالاي كەرەيلەرتىن. اللا زىپ امان قالعان 200-250-دەي ءتۇتىن سۇلدەرى كەتىپ، ىلدەبايلاپ بالقاش كولىنىڭ ءبىر پۇشپاعى سانالاتىن مايقامىس پەن سارىقامىس تۇبەاتەرىنە كەلىپ جان شاقىرادى. كوزدەرى ىشىنە كىرىپ، قابىرعالارى ىرسيعان جۇرت ءبىر-ءبىرىن تانىمايتىنداي قالدە ەدى. اقىرى كولدىڭ بالىعىن اۋلاپ، قۇستىڭ جۇمىرتقاسىن جيناپ، قامىس ىشىنەن قۇس پەن اڭ اۋلاپ، باستارىن اشارشىلىقتان اراشالاپ قالدى. كەيىن جاعدايلارى تۇزەلڭپ، ارناي ارتەلدەر قۇرىلىپ، ۇكىمەت بالىق شارۋاشىلىعىنا جەكتى. وسىلايشا تۇرعىلىقتى حالىققا اينالدى. ەندى وڭالىپ، اياقتارىنان تىك تۇرا باستاعاندا الاپات سوعىس باستالىپ، ەر ازاماتتار قان مايدانعا اتتاندى. انا بالاسىنان، سۇيگەن جارىنان ايىرىلىپ، تالاي شاڭىراق تاعى دا ورتاسىنا ءتۇستى. سول قىرعي قاباق سرعىستان تالاي ازاماتتار جاۋ وعىنان جەر قۇشىپ، تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى بۇيىرماي جات جەردە قالدى. جاندارى ءجانناتتا، تاندەرى راحاتتا، توپىراقتارى تورقا بولسىن، اسىل ەرلەردىڭ! وسىنداي نەبىر قيىنشىلىقتى باسىنان وتكەرگەن جوبالاي ۇرپاقتارى ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتىپ، تىرشىلىك وتىن مازداتىپ كەلەدى. شۇبارتاۋدان اۋىپ كەلگەن “بەس قاسقا” اتانعان ەلدىڭ 1000-1500 دەي شاڭىراعى ءالى كۇنگە لەپسى وزەنىنىڭ بالقاش كولىنە قۇيار ساعاسىندا ءوسىپ-ءونىپ جاتىر. بۇل ءوڭىر قازىر الماتى وبلىسىنىڭ سارقان اۋدانىنىڭ قۇرامىندا. جەرگىلىكتى جەردىڭ نايمان اتاسىنان تارايتىن سادىر ۇرپاقتارى ولاردى جوبالاي كەرەي نەمەسە “بەس قاسقا” دەمەي، شۇبارتاۋدان اۋعاندارىنا وراي “شۇبارتاۋ” دەيدى. وسى جەردە كسرو حالىق ءارتىسى، كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، ەڭبەك ەرى، پروفەسسور، اتاقتى كومپوزيتور ەركەعالي راحماديەۆ ەس جيىپ، ۇلكەن ومىرگە جولداما العان قۇت مەكەن. ەسكى كوزدەر بۇل جەردى شۇبارتۇبەك دەپ تە اتايدى. جەرى قۇمداۋىت، الايدا اڭ مەن قۇس جىرتىلىپ ايىرىلاتىن باي ءوڭىر. نە ەكسەڭ سول شىعاتىن، جەرى سۋارمالى. قىزىل كىتاپقا ەنگەن سەكسەۋىل مەن توراڭعى اعاشى دا كەزدەسەدى. نەگىزگى كاسىبى بالىق پەن مال شارۋاشىلىعى. لەپسى وزەنىنىڭ بويىنا، ەكى جاعىن جاعالاي “ۇلگى” مەن “مۇقان تولەباەۆ” جانە “قىزىل بالىق” اۋلى ورنالاسقان. بۇرىندارى جەمىس-جيدەك ءوسىرىپ، بالقاش قالاسىن قامتاماسىز ەتەتىن. الگى اتى شۋلى ءارى ەتتى بولىپ كەلەتىن “بالقاشتىڭ پوميدورى” دەگەن سورتىنىڭ اتا مەكەنى وسى جەر. بۇگىندە، ماي تامىپ تۇراتىن، وتە ءدامدى بالىق سانالعان “قارا بالىق” (مارينكا) بالقاشتا مۇلدە قۇرىپ ءبىتتى. وعان سەبەپ جىرتقىش بالىقتار; سۋداك، جەريح، سوم ت. ب. الا بۇعا (وكون) دەگەن دە كوپ ەدى، ول دا ىزىم-قايىم كوزدەن بۇلبۇل ۇشتى. بۇل جەردە قوي شارۋاشىلىعى دا قولعا الىنىپ، مىڭعىرعان مال ءورىپ جۇرەتىن. وكىنىشكە وراي، دەرلىكتەي سوۆحوز تاراعان سوڭ تىگەرگە تۇياق قالمادى، تەك مەنشىكتىڭ عانا قولىندا. جوبالاي ۇرپاقتارىن ىزدەسەڭىز وسى ماڭعا ات باسىن تىرەڭىز؟! ەلدىڭ ەلدىگىن تانىتاتىن، اق داستارحانىن جايىپ، قۇشاق جايا قارسى الاتىن كەڭ قولتىق كەرەي ۇرپاقتارى جەر قاراتپاسى ايدان انىق. بي اتانىڭ (جوبالاي) ۇمبەتى ەشقاشاندا جولىنان جىعىلماق ەمەس. اللا جار بولسىن!

Related Articles

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • باقسىلار ينستيتۋتى

    ساراپتاما (وقىساڭىز وكىنبەيسىز) ءبىرىنشى، ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە. ەكىنشى، ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ،

  • شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى

    شاعىن ساراپتاما 1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. 1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى. 1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: