كوز قاراس تاريح قازاق شەجىرەسى

ارقادان التايعا اۋعان ەلدىڭ ءىزى (ياعني ارقادان التايعا اۋعان اباق كەرەيدىڭ كەرۋەن كوشى ءجايىندا)

kerey.kz

 |  Dec 29, 2019

باياحمەت جۇمابايۇلى 

كىندىك ءسوز:
كەرەي تايپاسىنىڭ ەجەلگى مەكەندەرى ارقادان التاي بەتىنە ىرگەلى ەلدىڭ قاقپايىنان اۋعانى راسپا؟».

«اباق كەرەي ەلدى ارقادان التايعا «اقمىرزانىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولىپ كوشكەنى» راس پا؟

«بۇقار جىراۋ ابىلاي حاننىڭ بۇيرىۋىمەن كەرەي كوشىن توقتاتۋعا الدىنان شىعىپ جوتاسىن كورسەتكەنى راسپا؟» ت. ب. سۇراقتار توڭىرەگىندە تاريحشى بولماسامدا ىزدەنىستىڭ ناتيجەسىندە ءوز الىمشە كوزعاراس ءبىلدىرۋدى ءجون كوردىم. ارتىق – كەمىن كەشىرممەن قارارسىزدىر.

شىنى كەرەك، وسى تاقىرىپقا قاتىستى جازبا دەرەكتەر از بولعاندىقتان، دالەلسىز ءسوزدىڭ دارمەنى شامالى بولار دەگەن ويمەن، تارتىنشاقتاپ كەلگەن ەدىم. جۋىقتان بەرگى الەۋمەتتىك جەلىلەردە بۇل تاقىرىپ توڭىرەگىندە تالاس-تارتىستار مالىعا باستاعانىن كورىپ قولىما قالام الىپ، وسىدان ءبىر قانشا جىل بۇرىن «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» دەگەن ەڭبەگىمەن ەكى ميلليارد قىتايعا عانا ەمەس، شەت ەلدەردەگى تاريحشىلارعا تانىمالى نيعىمەت مىڭجانۇلىنىڭ ءدال وسى تاقىرىپ اياسىنداعى كوزقاراسىىن ەسىمە الىپ، وقىرمانعا سول كوزعاراسپەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىم.
ءالى ەسىمدە، 1989-جىلدارى بولاتىن. قولىمدا كادىمگى قۇلىپتىڭ كىلتىنە ۇقسايتىن، كولەمى جارتى قارىستاي مەتالدان جاسالعان زاتتىڭ نەندەي بۇيىم ەكەنىن اركىمگە كورسەتسەمدە انىعىنا جەتە الماي جۇرگەنىمدە، جولىم بولىپ ۇرىمجىدەگى ورتالىق كىتاپحانانىڭ الدىنان ايگىلى عالىم نيعىمەت اقساقالعا كەزىگىپ قالدىم. امان-سالەمنەن سوڭ الگى زاتتى سۋمكامنان الىپ شىعىپ، كورسەتكەن ەدىم. نيقاڭ ىركىلگەن جوق. كورگەن جەردەن: «گەرمانياداعى مۇراجايدان كەزىكتىرگەنمىن. بۇنىڭ باسقى بولەگىندەگى تەسىكتەن ءجىپ وتكىزىپ مويىنعا نەمەسە بىلەككە تىزبەلەپ تاعىپ جۇرەتىن ەجەلگىنىڭ اقشاسى» ەكەنىن بىردەن كەسەتتى.
ءبىزدىڭ كەڭەسىمىز ەندى نيقاڭنىڭ وتباسىندا جالعاستى. ايگىلى عالىممەن بۇلايشا كەزىگۋ ورايى كەلە بەرمەسىن ەسكەردىپ، كوڭىلىمدە ۇزاقتان تۇيىنشەكتەلىپ شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن تۇيتكىلدى سۇراقتارىمدى بىردەن قويا باستادىم.
اۋەلگى سۇراعىم رۋلار حاقىندا بولدى. مۇندا حالىق ىشىندە رۋلاردىڭ كەلىپ شىعۋ تاريحى تىم قاراپايىم دەرەكتەرمەن دالەلدەپ جۇرەتىنىن ەسكەرە: شيمويىن كەرەيدىڭ بالا كۇنىندە موينى جىڭىشكە بولىپ «شيمويىن» اتالعانىن. جاستاباننىڭ اياعىندا تارتقان شالعايلىعى شىلعي بولعاندىقتان «جاستابان» اتالعانىن. قاراقاس اتانىڭ قاسى قارا بولعانسوڭ «قارا قاس» اتالۋى. كونساداق رۋىنىڭ قورامساعى كونەن بولعانسوڭ «كونساداق» اتالۋى، «يتەلى رۋى اقتى كولگە توگىپ، يتەلى اتانعان»… دەيتىن ت. ت. اڭىزدىق دەرەكتەردىڭ شىندىققا قانشالىقتى جاناسىمدى ەكەندىگىن ۇعىسقانىمدا: نيقاڭ «بۇلايشا جورامال دەرەكتەر عىلىمعا جات. ۇرپاققا زيان ەكەنىن، مۇمكىن ادامدار ءبىر رۋدان ءبىر رۋدى تومەندەتۋ ءۇشىن، ياعني مىسقىل، ءازىل ءۇشىن ءتىپتى مۇقاتۋ ءۇشىن شىعارعان ساۋاتسىز اڭىزدار ەكەنىن. «شاكارىمنىڭ ‹قازاقتىڭ ارعى تەگى ارابتان، بالەنباي ساقابانىڭ تۇقىمى› دەگەندەرگە تويتارىس بەرگەندەي مىنا اڭىزدارعادا تويتارىس بەرۋ قاجەت ەكەنىن ەسكەرتە كەتتى.
كەڭەس ءتۇيىنى اباق كەرەيدىڭ ءوز زامانىندا ارقادان التايعا قونىس اۋدارعان كەشىرمەلەرى جايىندا بولدى. نيقاڭ – بۇل تاقىرىپتىڭ وڭاي ءارى كۇردەلى تاقىرىپ ەكەنىن، «وڭاي» بولاتىنى كەشە عانا حالىقتىڭ باسىنان كەشكەن سوقپاعى ايقىن ءتاريحى بولعاندىقتان دەرەكتەردەن تىسقارى قولدا ازدى-كوپتى ارحيفتىك ماتەريالدارعا سۇيەنۋگە بولاتىنىن، ال «قيىن» دەۋىمىز – بۇل تاريح يمپەريالىق ساياساتتىڭ ازۋىندا نەشە جۇز جىل قاۋزالىپ، جاسالىپ، وڭدەلىپ ەل ارالىق قايشىلىققا، شەكارالىق تارتىسقا ارنالعان جاساندىلىقپەن ابدەن سىعىمدالعان تاريح بولعاندىقتان، مۇنداي قيتۇرقىلىقپەن سومدالعان تاريحتى حالىق ساناسىنان اراشالاپ الۋ مىڭ دا ءبىر ماشاحات ەكەنىن ەسكەرتە: سول ءبىر 1758-جىلدارداعى «اباق كەرەيدىڭ ەجەلگى اتا جۇرتىن تاستاپ كەتۋى»، «اقمىرزا دەگەننىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولۋدان» نەمەسە «جۋان رۋدىڭ قاقپايىنان» بولدى دەيتىن. ال ۇدىرە كوشكەن كوشتى «ابىلايحاننىڭ امىرىمەن بۇحار جىراۋ توسىۋعا باردى» دەگەن دەرەكتەرگە توقتالدى:
ەندەشە اقمىرزا كىم؟، ونىڭ ۇرىق – جىراعاتى قايدا؟، دەگەن سۇراققا ەڭ اۋەلدە تامىرى ۇزىلمەگەن، تاريحتى ارىدان قوزعاۋعا دارمەندى شەجىرەگە ايالداۋعا ءتيىس ەدىك. وكىنىشكە وراي اقمىرزانىڭ تەگىن دالەلدەيتىن انىقتامالار بىزگە جەتە قويعان جوق. ال وسى كوشتى توقتاتۋعا «بۇقار جىراۋدى ابىلاي حان جىبەردى» دەلىنەتىن انىقتاماعا ايالدار بولساق، ارحيفتىك دەرەكتەر «ابىلايحاننىڭ تسيڭ حاندىعىمەن كەلىسىم ارقىلى التاي، ىلە، تارباعاتاي وڭىرىنە ەلدى كوشىرىپ اكەلۋگە كەلسىمگە كەلىپ جاتقانى»(1) انىق تۇرسا، قالايشا ابىلايحان بۇحار جىراۋدى كوشتى توقتاتۋعا ءامىر ەتەدى؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سۇيتە تۇرا جاساندىلىقتىڭ اسقىنىۋى سونشا، ەجەلگى «سادىر قايدا باراسىڭ» دەگەن جۇرتقا ايگىلى تاريحي وقيعانى بۇرمالاپ، «كەرەي قايدا باراسىڭ» دەپ «بۇرمالاندى» دەۋىمىزگە دالەل ىرەتىندە توقتالا كەتەيىن; «ورتالىق قازاقستان» سايىتىن، ء(ماشھۇر – ءجۇسىپ كوپەيۇلىنى، بۇقار جىراۋ دەگەن تاقىرىپتى اشىڭىز) «ابىلايحان الدىندا سويلەگەن ءسوز» دەپ باستالىپ «سادىر – ماتاي ساۋسىنداي، داۋ ماتايدىڭ داۋسىنداي» دەگەن قازاق جۇرتىندا ءبىر ءسوز بار. سول سادىر باتىر وردەگى نايمانان اۋىپ، ارعىن ورتاسىنا كەلىپ، ءبىر اقمىرزا دەگەن ارعىندى ءولتىرىپ، كۇن بەرمەي، ەلنە كوشە قاشىپتى. بارسا ءسوز بەرمەيدى، «اتتىعا جول بەرمەيدى، جاياۋعا جول بەرمەيدى» دەگەن بايدىڭ ءوزى ەكەن، كوك شولاقتىڭ كوزى ەكەن. سونان سوڭ ارعىن بولىپ بۇقاردى جىبەرەدى: «وسى كىسى ءبىر ءتىل الىپ كەلەر!»، – دەپ بۇقارەكەڭ بارسا. سادىر ماتايدىڭ اۋىلى سارسىۋدى ورلەپ كوشىپ بارا جاتىر ەكەن، سونداعى بۇقار جىراۋدىڭ كوپ الدىندى سادىرعا جولىعىپ ايتقانى» ەكەن دەپ باستالالاتىن جىر:
سادىر، قايدا باراسىڭ،
سارسۋدى كوبەلەپ.
اقمىرزانى ءولتىردىڭ،
اقسويىلمەن توپەلەپ….(2)- دەپ جالعاسادى. مىنە وسىلايشا ەن – تاڭبەسى ايقىن تۇعان تاريىقتىڭ «كەرەي قايدا ءباراسىى؟» دەپ وزگەرۋى مۇمكىن شار روسسيا (سوۆەت ۇكىمەتى) كەزىندە شەكارانىڭ ەكى جاعىندا تۇرعان قازاقتاردى قوشقارشا ءسۇزىستىرىپ بىرىنەن ءبىرىن قوجىراتۋعا ارنالعان جاساندى حيكايا ەكەنى ايدان انىق.
قاراڭىز، ەندى اڭگىمە جوعارداعى ايتىلىمداردى راستاعىسى كەلىپ، بۇقار جىراۋعا ەر جانىبەكتى كەزىكتىرىپ ديالوكقا كەلتىرەتىنىن كورىڭىز، ماقۇل; ەر جانىبەكپەن بۇقار جىراۋ كوشۋ مەن كوشپەۋ ءجايىندا «ەلدىڭ ىرگەسىن سوكپەۋ» ءجايىندا قيماستىق، باۋىرمالدىق سەزىممەن وسىلاي سوزگە كەلسەلىسكەن بولسىن اق، سوندادا بۇقار جىراۋدى «كوشتى توقتاتۋ ءۇشىن ابىلايحان جىبەردى» دەگەنگە كەلسپەيتىنىمىز سول كەزدەگى ەل «تسيڭ حاندىعىمەن ارالىق ديپلوماتيكالىق قاتىناستى» ابلايحان قاندىق تۇرعىدا تۇرىپ بۇزا المايتىندىعى انىق ەدى.
ارينە عالىمنىڭ ايتپاعى تۇسىنىكتى اق; سوناۋ «ءۇيسىن، قاڭلى، الاندار زامانىندا قازاقتار مەن حان حاندىعى اراسىندا جىبەك، پارفور ىدىستار مەن ات ايىرباس ساۋداسى بولعان»(3) وسى قارىم-قاتىناس جالعاسىم تاۋىپ «تسيڭ ۇكىمەتىمەن ابىلايحان اراسىنداعى بىتىمگەرلىكپەن ىسكە اسقاندىعى»(4). «ءۇرىمجى، تۇرپانعا دەيىن قابانباي باتىر باستاعان قازاقتار جىلقى ساۋداسىمەن كەلگەنىن انىقتايدى»(5). ال التاي، تاربىعاتاي، ىلە وڭىرىنەن قونىس العان قازاقتاردى تسيڭ ۇكىمەتىنىڭ ماقۇلداۋىمەن «شەگارا وڭىرلەردى قورعاپ تۇرۋ، ءار جىلى 10 مىڭ سارى اق كۇمىس جانە جىلقىدان سالىق بەرىپ تۇرۋ»(6) ارحيفتىق دەرەكتەر جوعارداعى پىكىرىمىزدى تىپتەن راستايدى.
ارينە، «تسيڭ وكىمەتى مەن ابىلايحان اراسىنداعى ەلدى التاي، ىلە، تارباعاتاي وڭىرىنە قونىستاندىرۋ»(7) كەلىسىمى تسيڭ ۇكىمەتى ىلە گەنارالىنا «شەكارادا وتىرعان ابىلايحاننىڭ ەلىنە ءمان بەرۋ»(8) جونىندەگى ارحيفتىك دەرەكتەمەلەردەن جانە «تسيڭ وكىمەتىنىڭ» التاي شەكاراسىن رەسەي (سوۆەت), سىرت موڭعۇليا ارالىعىنداعى شەكارانى قورعاۋعا قازاقتان قارۋلى قوسىن ازىرلەۋ»(9). جانە دەرەكتەرى، «كوگەداي تورەدەن باستاپ زاكارياعا دەيىنگى التايدىڭ تىكە بەيجيڭگە توتە قاراپ، ءوزىن-ءوزى باسقارىپ تۇرۋى»(10) مىنە، بۇنىڭ ءبار-ءبارى اباق كەرەيدىڭ التاي بەتىنە نە سەبەپتەن كەلىپ قونستانعاندىعىنا شىنايى دالەلدەر بولماق.
ءيا، التايعاعا كوش باسىن بۇرىپ قونىس الۋ وپ – وڭاي بولمادى. التايدا سار جۇرتتاپ قالعان جوڭعاردىڭ قالدىق كۇشتەرىن بىردە دوستاسىپ، كەيدە كۇشكە كەلىپ ءجۇرىپ بايىرعى مەكەندەرىن الۋدا ىزعۇتتى، اقتاي، جارقىنباي، سايەكە، تۇرىم، دالاي، جۋانعان، ارقالىق، زۋحا ت. ب. قانشاما باتىر بابالارىمىزدىڭ باس كەتىپ، قانى توگىلدى دەسەڭىزشى…. «اق پاتشا اسكەرى»، كوشكەن ەلدىڭ سوڭىنان وكشەلەي قۋا سوعىس سالىپ قانشاما بەيۋاز ەلدى قىنعىنداسا، «ەرۋ ەلدىڭ تايىنشاسى …» بولىپ ءجونىن كورسەتىپ ەلدى سۇلىكتەي سورىپ، كونبەگەندى كومۋسىز قالتىرىپ قىرعىنداعان ءمانجۇريانىڭ ءبار – ءبارىنىڭ بەتىن قايتارىپ، بورانىڭ وتىندە وتىرعان كىم ەكەنى ايدان انىق ءتاريح ەدى عوي، دىزبەلەۋ بۇل ماقالانىڭ سالماعىنا كەلمەيدىدە….
مىنە، وقىرمان وسىلاردىڭ بارلىعىن ساراپتاپ جەتپەي تۇرىپ يمپەريالاردىڭ اعايىن اراسىن ارازاشتى ەتۋ ارقىلى وزىنە ۇپاي جيىۋعا ازىرلەگەن جاساندى تاريحقا اڭعارلىقپەن قارايتىن ۋاقىت جەتكەن ءتارىزدى.
ءسوز سوڭىندا «ەر تاعى كوك اسپان» (2008 جىل، ەركىن كوكەيوۆ ءانۋارۇلى، «الماتى» ) دەگەن كىتاپتا: «جوڭعار وقيعاسىنان كەيىن يەن قالعان اتامەكەن بوساپ، تسيڭ ديناستياسى جىلقىعا مۇقتاج بولعانىنا اباق كەرەيلەر قايتادان كەرۋىلگە قاراي جىلىستادى. العاش قازىرگى شىعىس قازاقستان وڭىرىنەن 1756-جىلدان سوڭ شاقاباي جانىبەكتەن ءتاريحتىڭ كەرەيلەر جانە نايماننىڭ قىزاي، بايجىگىت رۋلارى بۇرىنعى اتا مەكەنى، قازىرگى شينجياڭ وڭىرىنە قايتا قونىستانا باستادى. كەرۋلەن وزەنىنەن ىعىسىپ (التىن حاندىعى قۇرامىنان) اتا جۇرتىنا اۋعان «اباق» اتىن الىپ، ءجۇز دەگەن جىلدار وتكەنسوڭ قايتا ورالعان بۇل ەلدىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى مۇنىمەن بىتكەن جوق. بۇلاردى الدىمەن ءدىنى بولەك، تەگى ءبىر تۋىسى تورعاۋىت شاپتى. . .» دەگەن ايتىلىمناڭ ءبىز قاۋزاعان تاقىرىپقا از دا بولسا تۇزدىق بولار دەگەن ويمەن وقىرمانعا ۇسىنىۋمەن ءسوزىمدى ءتامامدايمىن.

ادەبيەتتەر:
(1)(4)(6)(8) «مۇرا جۋرنالى» 2006-جىل. جانە «زەينوللا شىعارمالارىنان». زەينوللا سانىكۇلى،
(2) «ورتالىق قازاقستان گازەتى»
(5) «ۇيسىندەر تۋرالى» «قوعامدىق عىلىم مىنبەسى» جورنالى. سۇلتان جانبولات.
(7)«قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، ن. مىڭجان
(9) (10) «كەلەلى كەڭەس، تاريحي دەرەك»، اسقار تاتاناي
(3)(11) قىتاي تاريحىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»
(12) التاي تاريحي ماتەريالى.
ماتەريالدى ۇلىقساتپەن پايدالانىڭىز. اۆتورلى ۇكىق قورعالعان