|  |  | 

Tarih Ädebi älem

OBA…

91846872_885302195275729_5778516465384685568_n
Al'ber Kamyu (1913-1960) «Oba»-nı jazdı, Orandıq oyger Albert Camus. Ölerinen üş jıl bwrın yaki 1957 jılı Nobel'ge jetken talant.Faşizmniñ sayasi indet sekildi dertine qarsı küşti türen kötergen eñsegey düley küş iesi. Ol – «Oba»-men eñ kürdeli jol, şüñet iirimge süñgidi.«Oba»-dağı eñ swrapıl keyipker Barner Reyeniñ beynesi. Köşe boyında ölgen egeuqwyrıqtardıñ jemtiginen seskenu, adam tağdırın oyran etetin kezdeysoqtıqtı sezingen därigerdiñ arpalısı. Reye öziniñ üy qızmetşisiniñ öliminen keyin aldağı qaterli jwqpalı dert jaylı äleumetke jalbarınıp aytpaq bolğan. Onı köpke tanıtqan osı absurdı. Bügingi täjtajaldıñ lañı sekildi tügel parıqsız, raysızdıqqa öte wqsas…
Kärentin, em men domnıñ tapşılığı,adamdardıñ minez-qwlqındağı enjarlıq äsiredäuirik parıqsızdıq. Qoğamdağı qwldıq sana, ınjıqtıq,, qwrğaq küyzelis,titıqtau, şarşau, aqırğı şarasızdıqtar! Jau jağadan alğanda, böri etekten! Wlttı, özin jäbirleui nemese «iesin qapqan it» sekildi lağular.Twmıldıñ saudası… Jemqorlıq!
Oba kelgennen keyingi jaylay bastağan beybereketsiz älekter. Egeuqwyrıqtıñ (rats) jemtigine beyğam qarağan jwrttıñ älsizdigi turalı oylar tizbegi. Jazuşı jandüniesimen absurdtıq qatal bögesinge wşıraydı. Ol, soñında filosofiyalıq birer baylamğa jegiledi. Jalpı esalañ, ölmeli qoğamğa sırttan keler qauip-qaterlerdiñ tüpkiayanı osı jwqpalı dert arqılı habarlanadı eken!? Jahani jandardıñ qamsızdığı men salğırttığı, qırttığı, qırsızdığı öz-özin qazılğan kördiñ erneuine süyreydi. Küyreudiñ maqwrımı – «örkeniettiñ» özinen ekenin däleldeu. Şığarmadağı bes, altı keyipkerdiñ şımbaylı bağıtı osığan şırmalğan.
Oğan qosa biliktiñ qwldıqqa beyim bädiktigi, miğwla şendilerdiñ söz süreñi. Janıstırular, dau jañjal, ızıñ, şu tağı sonday beydaua äbigerliktiñ kelui – bolaşaq obamen özektes eken…
Qala tınısınıñ bir sättik tarihqa aynaluı, obadan qwtıluğa äzirlik,bir pendeniñ ekinşisin äureleui, dükenderdi tonau, ölgenderdi örteu,dürbeleñ jappay ortadan qaşu haosı sekildi qiraudıñ soyqandığı somdaladı.
HİÜ ğasırdan beri tarağan külli indetter qoğamdı sonşa sorlı wmıtşaq etkendigi emeuirindeledi.Enjarlıpen küresu üşin jazuşı obanı tañdasa kerek. Jaqsı köru men jek körudiñ mağınasın aşu keremettigi tağı da osında. Şığarmağa qayta üñilseñ – bütkil tarihtar arasınan öz beyneñdi de bayqaysıñ.
Qazaq qara öleñinde – «bärimizdi jalmaydı swm qar jer…» degende kezdeysoq dert aqparattarın barlıq kiltterdi tek qarğısına saqtaptı-au, dep… (Qaraqwrt jegir, kökala kelgir, kök şeşek,basqın,martu t s s)
Obanı jeñu mümkin emes. Oba ölmeydi, adam onıñ baspanası, ol sonımen mäñgi deydi. Adamzattıñ täubesin eskertetin kezinde bir alaman küş onı qaytalay jiberui de mümkin degen dolbar. Bwl endi tağdırmen qarsı keludiñ eñ birinşi küşti türi bolar!?
Juıqta neke toyın jasap jatqandar «tärtip bwzdı delinip şara qoldanıldı». Obağa küş bermeytin jalğız qwdıret bolsa – mahabbat deydi!? Ol turalı Gabriel Garsia Markes (Gabriel Garicia Markes) oba sätindegi mahabbat älegi nemese «love in the time of cholera» şığarması arqılı obanıñ küşi jetpeytin adamnıñ işki süyispenşi sezimi ğana!
Bügingi qoğamnıñ aşu, ızası öz tağdırın basqadan köretin qarañdığı turalı erekşe mısaldar beriledi.Ömirdiñ män-mağınasın bağalau,qoğamnıñ äsireqırsızdığınan saqtanu, künniñ betin taza wstau, swlulıq pen maqabbattı qwtqarudıñ äreketteri. Eñ bastı twjırım – tözimdilik!
Mwnda dini qiğılıqtar, jaratuşı qwdayğa qarsı piğıldar legi,täñirdiñ zaualı ma, älde qwtqaru ma?! «Oba»-dan osını payımdauğa bolatınday!

Biraq… (harbingers…)

Kök it – bir jaq, KOVID – bir jaq…90948944_885302201942395_4357041345932558336_n

Kovid (COVID-19) degen jau keldi. Jer betindegi adam sanınan neşe mln ese köp dauasız dert. Onı öltiruge adamzattıñ küşi jetpey jatır! Er töstik ertegisindey Emao degen «lau nän rin hı» men «lau nüy rinniñ» bir jarğanattıñ töstigin quırıp jegen küni jwqqan indet. Esimi – täjdäha 8 dicilion jandı jılbır keyipi. Adamnıñ boyındağı bir kletkadan mıñ ese kişi dert. Kletkanıñ salmağı 27 pikogramm nemese 1 nanogramm, ielenetin orını tüyir tamşıdan 12 nomln ese kişi noqat. Täjdähanıñ osı kletkadan salmağı 18 kvantilionge teñ jeñil bolsa kerek.
Adamnıñ denesinde 70 trln kletka, 40 trln bakteriya ömir sürmek kerek. Solarmen soğısuğa, qwrtuğa kelgen täjdäha-äjdäha!. Kletkalardıñ işine közdi aşıp jwmğanşa jıldamdıqpen enip ornığıp,keñsirikten kömeyge ayaldap, ağzanıñ täuelsizdigin oyrandap, büldiruge kirisetin bäle. Oyran salarğa deyin oğan eki apta qajet. Adamnıñ denesinde onımen qarsı jağalasuğa arnalğan dayar qasietter äzirge älsizdigine oylanıp jatsa kerek…
Sol twrğıdan qarağanda äzirge kovidtiñ şabuılınıñ qasında adamnıñ boyındağı kletkalar “kök it” bolıp twrğan sekildi. Tek tekti adamzatta onı jeñetin qwdıret barına seneyik.

Swrağan Rahmetwlı

Istanbul
2020.04.02

Related Articles

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Baqsılar institutı

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

  • Şağın saraptama:Şıñjañ ölkelik ükimeti, şetelge oquşı jiberu jwmısı

    Şağın saraptama 1934-35 jılı jaña Şıñjañ ölkelik ükimeti qwrılğan soñ şetelden oqu, şetelge oquşı jiberu jwmısı keşendi jüzege astı. Sonıñ negizinde ölkelik ükimet Sovet Odağınan oqitın jas talapkerlerge konkurs jariyalap arnayı ükimettiñ oqu stipendiyasın böldi, nätijesinde 1935-39 jıldarı wzın sanı 300-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı. 1935 jıldarı Şığıs Türkistandıq studentterdiñ eñ köp oquğa tüsken bilim ordası- Taşkendegi SAGU edi, atap aytqanda Ortalıq Aziya Memlekettik Universiteti. Taşkennen oqığan Şıñjañdıq studentter Şığıs Türkistannıñ barlıq aymaqtarında türli qızmette jwmıs istedi, olardı keyin “Taşkentşilder” dep te atadı. 1939 jıldan keyin Mäskeu men Şıñjañ ölkelik ükimettiñ arası diplomatiyalıq dağdarısqa wşıradı, sonıñ kesirinen resmi Ürimji Sovet Odağı qwramındağı student azamattardı elge şaqırtıp aldı. Bilim

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: