|  | 

تاريح

ء“ۇش ۋالايات” جانە “جەتى ۋالايات” اتىنان سايلانعان دەلەگاتتار

91534948_1666690446827869_6738070944528465920_nبۇل سۇگىرەت 1946-جىلدىڭ قاراشا ايىندا نان كين قالاسىندا تۇسىرىلگەن. سول جىلى قىتاي استاناسى نان كيندە گوميندان ۇكىمەتىنىڭ مۇكىلمەملەكەتتىك قۇرىلتاي جينالىسى ءوتتى. جينالىسقا شىڭجاڭ ولكەلىك كواليتسيا ۇكىمەتتەن 18 دەلەگات قاتىستى (ۇيعىر، قازاق، قىرعىز، موڭعول، شيبو، داعۋر، دۇڭعان جانە قىتاي).

سۇگىرەتتە، قىتاي پرەزيدەنتى جان كايشەك (ورتادا اسكەري كيىم) جانە شىڭجاڭ ولكەلىك كواليتسيا ۇكىمەتتكەن كەلگەن ەكى قازاق، ءبىر قىرعىز بار. ولار: ءانۋار سالجانۇلى، قادۋان مامىربەكقىزى جانە قىرعىز مادانبەك. 

ءانۋار سالجانۇلى- ء“ۇش ۋالايات” جاقتان سايلانعان دەلەگات.

قادۋان مامىربەكقىزى- “جەتى ۋالايات” جاق سايلاعان دەلەگات.

مادانبەك- “جەتى ۋالايات” جاق سايلاعان دەلەگات.

شىڭجاڭ ولكەلىك كواليتسيا ۇكىمەت ەكى جىك دەلەگاتتان قۇرالدى. ولار، ء“ۇش ۋالايات” جانە “جەتى ۋالايات” مۇشەلەرى. بۇنداعى ء“ۇش ۋالايات” دەگەنى 1944-جىلى قۇلجادا قۇرىلىپ 1946-جىلى گوميندان ۇكىمەتىنە باعىنعان سول كەزدەگى شارقي تۇركىستان ۋاقىتشا ۇكىمەتى جانە قۇرامىنا كىرەتىن ءۇش ۋالايات. ال، “جەتى ۋالايات” دەگەنى اتالمىش شارقي تۇركىستان ۋاقىتشا ۇكىمەتى قۇرامىنا كىرمەيتىن ءام گوميندان ۇكىمەتى ۇستەمدىك قۇرعان ولكەدەگى قالعان جەتى ايماق (ۋالايات). وسى ەكى ايماقتىڭ (ۋالايات) ۋاقىتشا ۇكىمەتى 1946-جىلى اتىستى توقتاتىپ ورتاق كواليتسيالى ۇكىمەت قۇرعان بولاتىن.

1946-جىلى اتىس توقتاپ ولكەلىك ۇكىمەت قۇرىلعان سوڭ سول جىلدىڭ قاراشا-جەلتوقسان ايىندا وتەتىن بۇكىلمەملەكەتتىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەلەگات جىبەرۋ دايىندىعى قاۋرت ءجۇرىپ كەتتى.

ءبىر قىزىعى اتالمىش ء“ۇش ۋالايات” جاق ياعني بۇرىنعى شارقي تۇركىستان ۋاقىتشا ۇكىمەتى جاق حالىق سانىنىڭ 70-80 پايىزىنى قازاقتار ۇستاعانىنا قاراماستان جالعىز قازاق دەلەگاتىن سايلاعان. ول- ءانۋار سالجانۇلى. ء“ۇش ۋالايات” دەگەنىمىز- ىلە ۋالاياتى (12 اۋدان), تارباعاتاي ۋالاياتى (7 اۋدان), التاي ۋالاياتى (7 اۋدان) ۇزىنسانى 30-عا جۋىق اۋداندا قازاقتار وتە جيى قونىستانعان. 1944-جىلعى سانايعاققا سۇيەنسەك التاي ۋالاياتى 99%، تارباعاتاي ۋالاياتى 90% جانە ىلە ۋالاياتى 60% قازاقتار بولعان.

“جەتى ۋالايات” جاقتا قازاقتار ەكى ۋالاياتتا شوعىرلى قونىس وتىردى. ولار: ءۇرىمجى ۋالاياتى (8 اۋدان) جانە قۇمىل ۋالاياتى (2 اۋدان). سول تۇستا ءۇرىمجى ۋالاياتىنا 12 اۋدان قاراعان، ونىڭ 8 اۋدانىندا قازاقتار مۇلدە باسىم ورىندى ۇستادى. ول 8 اۋدان: ماناس، قۇتىبي، سانجى، ميچۋان، بوكەن، جەمسارى، شونجى جانە موري. بۇل اتالمىش اۋدانداردىڭ اكىمدەرڭ دەرلىكتەي قازاقتار بولدى، ءتىپتى 12 اۋداندى باسقاراتىن ءۇرىمجى ۋالاياتىنىڭ ايماق ءۋاليى (اكىمى) قازاق بولدى. ول- قادۋان مامىربەكقىزى ەدى. 1944-جىلعى ساناق بويىنشا ءۇرىمجى ۋالاياتىنا قاراستى 8 اۋدان 1 قالادا جالپى ۇزىن سانى 100 مىڭنان استام قازاقتار ءومىر ءسۇردى. ال، قۇمىل ۋالاياتىندا قازاقتار باركول جانە اراتۇرىك اتتى ەكى اۋدانعا شوعىرلى قونىستاندى.

ءۇش ۋالايات جاق نە ءۇشىن جالعىز قازاق دەلەگاتىن سايلايدى؟ بۇنىڭ بىرقانشا ىشكى-سىرتقى سەبەبى بار:

ءبىرىنشى، ىشكى جەرگىلىكتى دوگما تار ۇلتشىلدىق;

ەكىنشىسى، “قىزىل ءۇي” فاكتورى ياعني وڭىردەگى سوۆەت كونسۋلدىعىنىڭ قاس-قاباعى;

ءۇشىنشىسى، ايماقتىق ديپلوماتياداعى ماسكەۋدىڭ ىقپالى;

ءتورتىنشىسى، ساياسي ءام اكىمشىلىك باسقارۋ سالاسىنداعى قياناتشىل بۇرمالاۋ;

ت.ب

نان كيندە وتكەن بۇكىلمەملەكەتتىك قۇرىلتاي جينالىسىن كەلەسى پوستتا كەڭىنەن جازايىن. ازىرگە وسى…

Eldes Orda

Related Articles

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • باقسىلار ينستيتۋتى

    ساراپتاما (وقىساڭىز وكىنبەيسىز) ءبىرىنشى، ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە. ەكىنشى، ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ،

  • شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى

    شاعىن ساراپتاما 1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. 1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى. 1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: