|  |  | 

Tarih Qazaq şejiresi

Pan-Qazaqizm qozğalısı

QazaqhanigiBwl qwjattıq materiyal “Şeteldegi bölşekteuşi küşterdiñ şığıs türkistan jäne wlı qazaq memleketin qwru jolındağı atqarğan qızmetteri” degen atpen dayındalğan eken. Şaması 90- jıldarı jarıq körgen işki sayasi materiyal. Sol sebepti resmi kitaphana, dükenderden tabu tım qiın.

Neşe jüz bettik işki qwjattı ıjdağatpen oqu barısında Qıtay, Moñğoliya jäne sovettik Qazaqstanda bir-birimen qanattas otırğan qazaqtar turalı jäne 80- jıldıñ soñı, 90- jıldıñ basında payda bolğan wlttıq qayta örleu, es jiyu kezeñin büge-şigesine deyin zerttep, saraptap otırğanın bayqadım.

Derekti qwjat Şıñjañ ölkesinde işki materiyal esebinde jarıq körgen. Tili wyğırşa jäne tüzuşi mamandar da tağı solar. Neşe jüz bettik derekti materiyalda “qazaq mäselesi” üşin arnayı jeke tarau arnağan. Olar jeke-jeke mınaday (sügirettegi):92243401_1673005952862985_6228293137203200000_o-1

1. sügiret:
*Wlı qazaq memleketin qwru jolında (yağni pan-qazaqizm)

92285350_1673005966196317_2172153334557835264_o2. sügiret:
*Şeteldegi birbölim qazaq bülginşilerdiñ qareketteri (is-qimıldarı)

92241330_1673006012862979_6043196548009951232_o-13. sügiret:
*Wlttıq bülginşilerdiñ qazaq memleketin qwru armanı jäne qareketteri

Meniñ oqu barısında tañğalğanım 80-jıldardıñ soñında Alaş ziyalılarınıñ aqtaluımen bastalğan wlttıq oyanu kezeñin (mısalı, Alaş partiyasın qwramız deytin is-äreketter, Azat qozğalısı, Qazaq qauımdastığı, tb) jäne alıs-jaqın şetelderdegi qazaq wltşıldarınıñ qoğamdıq, sayasi bükil qızmet, is-qimıldarın büge-şigesine deyin mayın tamızıp otırıp taldap jazğan. sonday-aq bwnı Pan-Qazaqizm qozğalısı dep bağalağan, qortındı şığarğan.

Esteriñizde bolsa osıdan üş jıl bwrın (2017-j) “qıtayda qazaq qaupi bar ma” degen bir post dayındağan edim. Sol jıldarı qıtayşa birqanşa aqparat közderinen sonday “qauipti” aytıp dabıl qaqqan bilgini oqıp edim, mına qolıma tüsken derekti materiyal sonı ayğaqtay tüsti.

İşki qwjattıq derekti materiyaldı dayındağan mamandardıñ analitikasına şınımen de tañğaldım. Ol jıldarı biz qıtay turalı dım bilmey twrğan kezimizde olar bizdegi is-qimıldıñ bärin äbden saraptap ülgeripti. Söytip keleşekte bwl aymaqtardan qanday qauip kelui mümkin deytin swraqqa küni bwrtın jauap dayındap qoyıptı.

Däl qazirgi sayasi äleuetke taldau jasasaq, qıtay ortalıq aziya aymaqtarındağı wlttıq, dinni örleu kezeñi men qır-sırın qanıq deñgeyde biledi. Auğanıstandağı ükimetke balama dini küştermen ıntımaqtasıp ülgerdi, sayıp kelgende bwl aymaqtardan keletin wlttıq, ruqani häm dini qauip älsiredi.

Ortalıq aziya elderindegi wlttıq nemese dini küşterdiñ qayta jandanuı üşin Aqş aradağı ıqpadastıqqa oyınşı retinde qatısu piğılı basım. Ortalıq aziya elderindegi avtokrattıq jüye tez arada jıldam demokratiyalanbaydı, bwnı Aqş ta bilip otır, Aqş bwl aymaqta tım köbirek dini küştermen ıntımaqtasu mümkin, öytkeni dini küşter jıldam äri sergek is-qimılğa köşedi. Biraq aymaqtağı eñ belsendi dini küşter Aqş-qa qarağanda qıtaymen erterek til tabısıp otır. Sol tipten qızıq…

Qazir älem koronaviruspen äbiger… Koronavirustan keyingi älemniñ auqımdı sayasatı men aymaqtar arasındağı sayasi qatınastarğa da oylana beruimiz kerek. Olay deytin sebebim, 90-jıldarda biz es jiip etek jeñimizdi türe almay jatqanımızda şığıstağı körşimiz bizdi büge-şigemizge deyin äbden zerttep, bizden keletin keleşektiñ qaupin besiginde tidau salıp otırğan. Däl bügin olar bizdi odan da sapalı, odan da mañızdı analizdermen jiti baqılap bizdegi sayasi tüysikti özimizden erte sezip otırmağanına kim kepil?!

Related Articles

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Baqsılar institutı

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

  • Şağın saraptama:Şıñjañ ölkelik ükimeti, şetelge oquşı jiberu jwmısı

    Şağın saraptama 1934-35 jılı jaña Şıñjañ ölkelik ükimeti qwrılğan soñ şetelden oqu, şetelge oquşı jiberu jwmısı keşendi jüzege astı. Sonıñ negizinde ölkelik ükimet Sovet Odağınan oqitın jas talapkerlerge konkurs jariyalap arnayı ükimettiñ oqu stipendiyasın böldi, nätijesinde 1935-39 jıldarı wzın sanı 300-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı. 1935 jıldarı Şığıs Türkistandıq studentterdiñ eñ köp oquğa tüsken bilim ordası- Taşkendegi SAGU edi, atap aytqanda Ortalıq Aziya Memlekettik Universiteti. Taşkennen oqığan Şıñjañdıq studentter Şığıs Türkistannıñ barlıq aymaqtarında türli qızmette jwmıs istedi, olardı keyin “Taşkentşilder” dep te atadı. 1939 jıldan keyin Mäskeu men Şıñjañ ölkelik ükimettiñ arası diplomatiyalıq dağdarısqa wşıradı, sonıñ kesirinen resmi Ürimji Sovet Odağı qwramındağı student azamattardı elge şaqırtıp aldı. Bilim

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: