|  |  |  | 

Köz qaras Tarih Qazaq şejiresi

1933- jılı Qaşqar qalasında qwrılğan Şarqi Türkistan

94146862_1687224601441120_4077837900115345408_n

Şaması 1905- jılı belgili bir ğılmi eñbekte körsetilgen qıtay kartası. Qıtayda ol kezde manjurlar bilik qwrıp jatqan kez. Kartada Şıñjañ ölkesin “Şığıs Türkistan” jäne “Joñğariya” dep eki türli äkimşilik aumaqqa bölip körsetken.

1933- jıldıñ qaraşa ayında Qaşqar qalasında qwrılğan Şarqi Türkistan islam respubilikası ükimetiniñ wlttıq armiyası. Ükimet öte qısqa uaqıt ömir sürdi.

Sırtqı sebep: Alpauıt küşterdiñ aymaqtağı sırtqı sayasatı twraqsız boldı; Janjal küşter ımırağa keldi;

İşki sebep: Biriñğay wlttıq twtastıq bolmadı; İşki alauızdıq köp boldı;

Janama sebep: Äskeri quat älsiz; Wlttıq ruhani-sayasi quat tömen; Islamdıq fanatizm basım;

Atalmış uaqıtşa ükimettiñ prezidenti Türkiya, Anlgiya siyaqtı elderge diplomatiyalıq hat joldadı; Auğanıstan ämirliginen sayasi jäne qorğanıs kömegin aldı. İşki wlttıq valyuta aynalımğa salındı. Körşi eldermen vizalıq rejim ornadı. Täuelsiz memleketke tän qanday nışan men belgi bar sonıñ bäri orındalıp jattı, biraq ükimet birer ay ğana ömir sürdi. 94238555_1686414724855441_7559757372902604800_n

1928- jıldan bastap ölke ortalığı Ürimjide sayasi qan tögister bastaldı. 1933- jılğa deyin sayasi twraqsızdıq beleñ aldı. Qaşqariyadağı qıtay, dwñğan äskeri küşteri ölke ortalığı Dihua (Ürimji) men Qwmılğa jetti. Bılayşa aytqanda ölkeniñ oñtüstigi äskeri qorğanıssız qaldı, bwl uaqıtşa ükimetti Qaşqarda jariyalauğa ıñğaylı mümkindikter berdi. Biraq Qaşqariyada wlttıq wyısu 20- ğasırdıñ jaña talaptarına säykes kelmedi. Birtwtas wlttıq qozğalıs, wlttıq jañğıru bayau jürdi. Onıñ ornında dini fanatizm men dini eskişil küşter basım edi. Olar jalañ dini wrandardı tu etti. Nätijede uaqıtşa ükimet mwsılman bauırlas Dwñğandar jağınan tas-talqan küyredi.

Ükimet küyreu kezeñine ayaq bastı, uaqıtşa ükimettiñ twlğaları wlttıq twtastıqtı saqtap qalu üşin ölkeniñ sayasi tizginin wstağan qıtay gubernatorımen ıntımaqtasuğa müddeli boldı. Sonımen ekijaqtı qwpiya kelissöz jürip jattı. Kelissöz qısqaşa mınaday:

* Qaşqariyada bölek provinciya qwru;

* Wyğır provinciyasın Şıñjañ ölkesinen bölu;

* Provinciya ortalığı etip Qaşqar qalasın bekitu;

* Wyğır proviciyasınıñ legitimin qabıldau üşin Mäskeudi ara ağayındıq kuäğa şaqıru;

* Qaşqariya provinciyasınıñ gubernatorı retinde Qojaniyadı bekitu;

tbss(1)(1)(1)

Kelissözden soñ Mäskeu-Şıñjañ ölkesi-Qaşqariya üşjaqtı kelsimge qol qoydı. Sonımen Qaşqariyanıñ altı ülken qalası Şıñjañ ölkesinen bölinip wlttıq avtonomiyalı respublika boludıñ az-aq aldında twrdı. Mäskeu delegatı bekitilgen qwjattı qol qoyılğan kelsimşartpen birge Mäskeuge äketudiñ dayındığın körip jattı. Qojaniyaz Qaşqariyanıñ äkimşilik şekarasın bölu jwmısın wyımdastırıp jattı. Şıñjañ ölkelik uaqıtşa ükimeti soltüstik Şıñjañda jappay orın alğan Qazaqtardıñ sayasi tolquın sabırğa şaqırumen äbiger bolıp jattı. Ölke qazaqtarında birqanşa sayasi maqsat boldı, olar:

* At töbelindey az top ölkedegi uaqıtşa ükimetpen otasa almadı, biraq birtwtas wlttıq sayasi revolyuciya da jasay almadı. Sonımen qıtaydağı mwsılmandar elitasın jağalap ölke aumağınan otstavkağa ketti;

* Şäripqan Kögeday bastağan ziyalı sayasi wjım ölkede orın alğan auqımdı jıldam bağamday otırıp wlttıq avtonomiya jariyalaudı közdedi. Sonıñ negizinde Nan' Kinge eki nwsqa hat dayındaldı. Mäskeu Sarsümbe arqılı Nan' Kinmen kelistiretinin ayttı;

tb94242396_1687224721441108_2913772029117202432_n

Arada bir-eki ay ötken soñ Qaşqariyanı şıñjañ ölkesinen bölu josparı da, Qazaqtardıñ jeke avtonomiya bolu maqsattarı da tas-talqan kül boldı. Alpauıt küşterdiñ aymaqtağı sırtqı sayasatı kürd özgerdi. Qazaqtar da, Qaşqariyalıqtar da ölke ortalığı Ürimjide jaña koaliciyalıq ükimet qwruğa mäjbür boldı. Biraq, Qaşqariya men Qazaqtıñ sayasi liderderi ölke men aymaqtıñ sayasi tizginin özderi aldı. Sonımen barlıq sayasi küşter Ürimjige jinaldı. Bwl 1934-şi jıl edi.

Qaşqariyadağı ükimet qwlağan soñ:

* Wyğırlardıñ sayasi küşi älsiredi, äskeri soqqını qattı aldı, eseñgiregen sayasi erik-jiger 1944- jılğı wlt-azattıqqa dayındıqsız tap keldi. Eger sayasi erik-jigerin bir sätte şığarmay nemese şıqqan sätte joğaltpay saqtasa 1944- jılğı wlt-azattıq küres basqaşa örbitin edi;

* Wlttıñ sayasi twlğaları tas-talqan boldı. Birtwtas wlttıq ideya, birtwtas wlttıq qozğalıs orın almadı. 1933- jılğı ükimet ağzaları jan-jaqqa ketti. Biri bağındı, biri Auğanstanğa astı, biri Indiya, Kaşmirge ketti. Jäne biri işki qıtayğa otstavkağa ketse, keybiri Japoniyağa kömek swrauğa bardı.

Eldes Orda

Related Articles

  • Üzdik oydıñ üzindileri

    Üzdik oydıñ üzindileri Arma äleumet! Men qazir taza akademiyalıq ğılımi ortada jürmin. Özimniñ neşe jıl boyı jinağan bilimimdi, oqığan oquımdı, şeteldik täjiribemdi, intellektualdı qarım-qabiletimdi şınayı qoldanatın qara şañıraqtıñ işinde jürmin. Almatınıñ bärinen bölek mädeni ortası erekşe wnadı. Almatı qala men dala deytin eki wğımnıñ tüyisken ädemi ortası eken. Oylap körsem men baqıttı perezent, bağı janğan wrpaq ekenmin. Äkem twrmıs pen joqşılıq, jalğızdıqtıñ tauqımetin äbden tartıp eş oqi almadım, nebäri üş ay oqu oqıdım-, dep meniñ oquımdı bala künimnen qadağaladı, şapanımdı satsam da oqıtam dep barın saldı. Al mektepte baqıttı şäkirt boldım. Mağan däris bergen wstazdarım kileñ darındı, qabiletti kisiler boldı. Universitette jäne şetelde men tipten erekşe darın ielerine şäkirt boldım.

  • Samat Äbiş qalay “sütten aq, sudan taza” bolıp şıqtı?

    Azattıq radiosı Sayasattanuşı Dosım Sätpaev WQK törağasınıñ bwrınğı birinşi orınbasarı, eks-prezident Nwrswltan Nazarbaevtıñ nemere inisi Samat Äbişke şıqqan ükim “Qazaqstandağı rejim bolaşaqtı oylamaytının körsetti” deydi qazaqstandıq sayasattanuşı Dosım Sätpaev. Sarapşınıñ payımdauınşa, bileuşi “elita” jeke isterimen jäne tasadağıkelisimdermen äure bolıp jatqanda elde tağı bir jaña äleumettik jarılısqa äkelui mümkin faktorlar küşeyip keledi. SayasattanuşıResey öziniñ ekonomikalıq müddeleri men geosayasi josparların keñinen jüzege asıru üşin Qazaqstannıñ işki sayasatına tikeley äser etuge tırısıp jatuı mümkin dep te topşılaydı. PUTIN “QAUİPSİZDİK KEPİLİ” ME? Azattıq: Sonımen wzaq demalıs aldında osınday ülken jañalıq jariyalandı. Meyram aldında, 19 naurızda qazaqstandıqtar mäjilis deputatınıñ postınan Samat Äbişke şıqqan ükim jaylı bildi. Mwnıñ bäriniñ baylanısı bar ma älde kezdeysoqtıq pa? Dosım Sätpaev: Äñgimeni bwl istiñ qwpiya

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: