|  |  |  | 

كوز قاراس ساياسات ادەبي الەم

مارات ءبايدىلداۇلى (توقاشباەۆ): قارادالا اتاۋى قالپىنا كەلتىرىلسە…

جازۋشى-پۋبليتسيستQazaq
ۇيعىر اۋدانىندا قازاق-ۇيعىر جاستارى اراسىندا جانجال شىعىپ، توبەلەسكە ۇلاسقانىن، اراسىندا جاراقات العاندار بار ەكەندىگىن ەستىپ وتە قاپا بولدىم. بۇل ءسوز جوق، يدەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ ولقىلىعى دەپ ويلايمىن.
جالپى ۇيعىر حالقىنا جاپپاي قارا بوياۋ جاعۋعا بولمايدى. ولار دا وزىنشە ءبىر حالىق، تۋىس حالىق، تۇركى حالقى، مۇسىلمان حالقى. نەگىزگى مەكەنى قازىرگى قىتاي جەرىندە. ۇيعىر حالقى بىرنەشە عاسىردان بەرى ءوز تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ كەلەدى. ساياسي تۇرعىدان اشىقتان اشىق ولاردى قولداۋعا قۇقىمىز جوق بولسا دا، ءوز باسىم ىشتەي مۇسىلمان باۋىرلارىمىز عوي، ءوز الدىنا ەل بولىپ كەتسە عوي دەپ تىلەيمىن.
ۇيعىر حالقىنىڭ ەڭبەكقورلىعى مەن مادەنيەتىنە، ءتىلى مەن داستۇرىنە قۇرمەتىمىز ۇلكەن. بىرقاتار ۇيعىر قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋعا اتسالىسقاننان بولار ۇيعىرشا دا ءتاپ-ءتاۋىر سويلەي الامىن. بىراق ءار نارسەنىڭ اقيقاتى بولادى. جەتىسۋدى ءحۇىىى عاسىردا قالماق پەن جوڭعار باسقىنشىلارىنان تازارتقان ازاتتىق سوعىستارىنا بىردە ءبىر ۇيعىر قاتىسقان ەمەس. بىردە ءبىر ۇيعىردىڭ قانى توگىلگەن ەمەس. قازىرگى ۇيعىر اۋدانى ابىلاي حان، البان رايىمبەك، شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر قولدارى ازات ەتكەن قازاق جەرىنىڭ ۇلتاراقتاي ءبىر بولىگى. ەجەلگى اتى – قارادالا.
رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى 1882 جىلعى پەتەربۋرگ شارتى سالدارىنان قىتاي وكىمەتىنىڭ قۋدالۋىنان قورىققان 9 مىڭداي ۇيعىر وتباسى جەتىسۋعا تابان ىلىكتىرگەن. وندا دا گەنەرال-گۋبەرناتور گ.ا.كولپاكوۆسكيدىڭ قولداۋىمەن، جەرگىلىكتى قازاق بولىستارىنىڭ كەلىسىمىمەن كوشىپ كەلگەن ۇيعىر وتباسىلارىنا تىرشىلىگىنىڭ ديقانشىلىق سيپاتىنا بايلانىستى شۇرايلى جەرلەردەن قونىس بەرىلگەن. كوشىپ كەلگەندەرىنە نەبارى 140 جىلداي عانا ۋاقىت ءوتتى.
بۇل ارالىقتا قازاق پەن ۇيعىر اراسىندا ەشقاشان سوعىس، كولەمدى جانجال بولعان ەمەس. قايتا قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، قۇداندالاسىپ، باۋىرلاستىق بايلانىس نىعايىپ جاتتى. كەڭەستىك كەزەڭدە بولشەۆيكتىك ساياسات سالدارىنان قارادالا ءوڭىرى اكىمشىلىك بولىنىستە ۇيعىر اۋدانى اتالىپ كەتتى. وكىنىشكە قاراي تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ۇيعىر، دۇڭعان، ورىس، گرەك، ت.ب. دياسپورالار تۇراتىن اۋماقتا يدەولوگيالىق جۇمىس جەتكىلىكتى دەڭگەيدە جۇرگىزىلمەي قالدى. سونىڭ سالدارىنان بۇگىنگى ۇيعىر دياسپوراسى جاستارى اراسىندا قازاقتىڭ قارادالاسىن ۇيعىر دياسپوراسىنىڭ مەنشىگى رەتىندە قابىلداۋ پايدا بولدى. قازاق پەن ۇيعىر جاستارىنىڭ اراسىنداعى جانجالدىڭ توركىنى سوندا جاتىر.
قازاق حالقى، قازاق مەملەكەتى ۇيعىر دياسپوراسىنىڭ باي دا باقۋاتتى تۇرۋىنا، مادەنيەتى مەن ءتىلىنىڭ دامۋىنا بارىنشا جاعداي جاساپ وتىر. ۇيعىر حالقىنىڭ بۇل تۇرعىدان قازاق حالقىنا وكپەسى جوق دەپ ويلايمىن. ۇيعىر تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر، ۇيعىر تىلىندەگى گازەت، ۇيعىر تەاترى، ت.ب. سونىڭ دالەلى. ۇيعىر دياسپوراسى وسى تىنىشتىقتى جالعاستىرۋدى قالايدى ەكەن، وندا قازاق حالقىمەن تاتۋ تۇرۋدان باسقا جول جوق! قازاقستان – بارىمىزگە ورتاق وتان. وسى قاعيدا تەرەڭ ءتۇسىندىرىلۋى كەرەك.
ەگەر قازاق جەرىن مەنسىنبەسە ەشكىمدى كۇشتەپ ۇستاپ تۇرا المايتىنىمىز تاعى انىق! ناقتى ءبىر اقيقات – ۇيعىر اۋدانى اتاۋى الەم كارتاسىندا ۇيعىر مەملەكەتىنىڭ جالاۋىن كوتەرەتىن جەر ەمەس. سوندىقتان ءوز باسىم ۇيعىر دياسپوراسى اراسىندا مەنشىك سەزىمىن تۋعىزاتىن اتاۋدى اۋىستىرعان ءجون دەپ ەسەپتەيمىن. ايتالىق، اۋدان اتىن قارادالا اۋدانى دەپ وزگەرتۋ ەلدىڭ، جەردىڭ تاريحي اتاۋى قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەرەر ەدى. ەدى.
جاستار اراسىنداعى مىنا تۇسىنبەستىككە قۇقىق قورعاۋ ورىندارى لايىقتى باعا بەرەدى، زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا جول بەرگەندەر جازاسىن الادى دەپ سەنەمىن!

Related Articles

  • سامات ءابىش قالاي “سۇتتەن اق، سۋدان تازا” بولىپ شىقتى؟

    ازاتتىق راديوسى ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ ۇقك توراعاسىنىڭ بۇرىنعى ءبىرىنشى ورىنباسارى، ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ نەمەرە ءىنىسى سامات ابىشكە شىققان ۇكىم “قازاقستانداعى رەجيم بولاشاقتى ويلامايتىنىن كورسەتتى” دەيدى قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ. ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، بيلەۋشى “ەليتا” جەكە ىستەرىمەن جانە تاساداعىكەلىسىمدەرمەن اۋرە بولىپ جاتقاندا ەلدە تاعى ءبىر جاڭا الەۋمەتتىك جارىلىسقا اكەلۋى مۇمكىن فاكتورلار كۇشەيىپ كەلەدى. ساياساتتانۋشىرەسەي ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرى مەن گەوساياسي جوسپارلارىن كەڭىنەن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنا تىكەلەي اسەر ەتۋگە تىرىسىپ جاتۋى مۇمكىن دەپ تە توپشىلايدى. پۋتين “قاۋىپسىزدىك كەپىلى” مە؟ ازاتتىق: سونىمەن ۇزاق دەمالىس الدىندا وسىنداي ۇلكەن جاڭالىق جاريالاندى. مەيرام الدىندا، 19 ناۋرىزدا قازاقستاندىقتار ءماجىلىس دەپۋتاتىنىڭ پوستىنان سامات ابىشكە شىققان ۇكىم جايلى ءبىلدى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ بايلانىسى بار ما الدە كەزدەيسوقتىق پا؟ دوسىم ساتپاەۆ: اڭگىمەنى بۇل ءىستىڭ قۇپيا

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • …ويى بولەك بولعانىمەن ول دا وسى ەلدىڭ تۋماسى، ءبىزدىڭ وتانداسىمىز.

    الەۋمەتتىك جەلىدە وسى وتانداسىمىزدى قىزۋ تالقىلاپ جاتىر ەكەن. كوبى سىن ايتىپ جاتىر. ۆيدەو جازبانىڭ تولىق نۇسقاسى جوق، پىكىر-تالاس تۋدىرعان بولىگى عانا تاراپ جاتىر ەكەن. سوعان بايلانىستى ءوز ويىمدى ايتا كەتپەكشىمىن: ءبىرىنشى، وتانداسىمىزدىڭ ۆيدەوسى، فوتوسى الەۋمەتتىك جەلىدە جەلدەي ەسىپ تاراپ جاتىر. ول ازاماتتىڭ (ازاماتشانىڭ) جەكە قۇپياسى سانالاتىن فوتوسى، ۆيدەو جازباسى كىمنىڭ رۇقساتىمەن تاراپ جاتىر ەكەن؟ ءوز باسىم وسى پوستتى جازۋ ءۇشىن ول ازاماتتىڭ (ازاماتشانىڭ) ۆيدەوداعى بەينەسىن قارا بوياۋمەن ءوشىرىپ تاستاۋدى ءجون كوردىم. جانە رۇقساتىنسىز فوتو بەينەسىن جەكە پاراقشاما سالعانىم ءۇشىن ودان كەشىرىم سۇرايمىن. ءدىني ۇستانىمى، ويى بولەك بولعانىمەن ول دا وسى ەلدىڭ تۋماسى، ءبىزدىڭ وتانداسىمىز. ەكىنشى، وتانداسىمىزدىڭ ءدىني ۇستانىمىنا بايلانىستى ايتقان سوزدەرى قوعامدا قاتتى پىكىر تۋدىرعان ەكەن. ءتىپتى ونى “ۇلت دۇشپانى”

  • “گەوساياسات يلەۋىنە ءتۇسىپ قالۋىمىز مۇمكىن”. قازاقستاندا اەس سالۋعا قاتىستى ساراپشى پىكىرى

    ەلەنا ۆەبەر اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ جانە پايدالانۋ ەكولوگيالىق قاتەر جانە توتەنشە جاعدايدا ادام دەنساۋلىعىنا قاۋىپتى عانا ەمەس، وعان قوسا سوعىس بارىسىندا ۋكراينانىڭ زاپوروجە اەس-ىندەگى بولعان وقيعا سياقتى بوپسالاۋ قۇرالى دەيدى الەۋمەتتىك-ەكولوگيالىق قوردىڭ باسشىسى قايشا اتاحانوۆا. ول مۇنىڭ ارتىندا كوپتەگەن پروبلەما تۇرعانىن، قازاقستاندىقتارعا اەس سالۋ جونىندەگى رەفەرەندۋم قارساڭىندا بىرجاقتى اقپارات بەرىلىپ، وندا تەك پايدالى جاعى ءسوز بولىپ جاتقانىن ايتادى. ساراپشى اەس-ءتىڭ قاۋپى مەن سالدارى قانداي بولاتىنى جايىندا اقپارات وتە از دەپ ەسەپتەيدى. گولدمان اتىنداعى حالىقارالىق ەكولوگيالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، بيولوگ قايشا اتاحانوۆا – رادياتسيانىڭ ادامدارعا جانە قورشاعان ورتاعا اسەرىن شيرەك عاسىردان استام زەرتتەپ ءجۇر. ول بۇرىنعى سەمەي پوليگونىندا جانە وعان ىرگەلەس جاتقان اۋدانداردا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. قاراعاندى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ گەنەتيكا كافەدراسىندا وقىتۋشى بولعان.

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: