|  |  | 

Köz qaras Sayasat

Eldes ORDA: Şonjı taranşılarınıñ “ayğayı” (şağın saraptama)

Eldos

Eldes ORDA

70857533_2344539168995811_7414732983199858688_nBirinşi, wyğırstan degen atau qatelespesem alğaş ret 1928-1935 jj arasında hatqa tüse bastadı. Europanıñ hristian missionerleri qaşqariyada baspa qwrğan. Baspadan wyğırlardıñ qaşqar akcentinde hristian dinin uağızdaytın kitaptar, qissalar, küntizbeler basıp şığardı. Sol köp kitaptıñ birinde “wyğırstan” atauı alğaş ret qoldanılğan. Biraq bwndağı wyğırstan atauı qaşqariyadağı altı ülken şahardı körsetedi. Wyğırstan atauı odan soñ 1951-1955 jıldarı tağı köterildi, biraq ataudı köteruşiler hristian missionerleri emes, wyğırdıñ belsendi sayasi top, elitası boldı. 1951-1955 jıldarı qazirgi ŞUAR’da wlttıq avtonomiyanı anıqtau, şekarasın bekitu jwmıstarı qaurt jürdi, sol kezde qıtay ortalıq partiya komitetine “wyğırstan avtonomiyalı respubilikası” deytin wsınıs joldanğan. Ärine, bwl sol kezdegi köp wsınıstıñ biri, “şarqi türkistan avtonomiyalı respubilikası” degen wsınıs da boldı. Osı avtonomiyalı wyğır respubilikasınıñ aumağın belgileu kezinde ziyalılar ärtürli pikir ayttı, talas-tartıs köp boldı. Wyğırstan atauı odan keyin 60-70 jj sovet-qıtay qatınastarınıñ eñ tömen şekke deyin naşarlauına baylanıstı tağı kün tärtibine şıqtı. Osı jıldarı “şarqi türkistan inkiläp partiyası” degen ülken sayasi qozğalıs boldı, sonıñ qatarında wyğırstan atauı da balama retinde birge qoldanıldı. Odan keyin 80- jıldarı qıtayda jılımıq bastaldı, sol jıldarı bwl atau kün tärtibinen tüspedi. Äsirese 80 jj soñı men 90 jj basqı kezeñi qattı qızdı. Sebep, sovet odağı ıdırap täuelsiz respubilikalar birinen soñ biri egemendigin jariyalauı edi. 80-90 jj Ürimji, Qaşqar, Hotan, Qwlja qalalarında wltaralıq qaqtığıs köp orın aldı. Sol kezde biraz ziyalı, käsipker azamattar alıs-jaqın şetelge de ketti. Bir qızığı, wyğırstan atauımen Qazaqstan wyğırları öte keş tanıstı. 60,70,80,90 jıldarı Almatıda jarıq körgen qoljazba gazetterde “şarqi türkistan” atı kezigedi. (tipti, “şarqi türkistan auazi” degen atpen gazet te boldı). Bwl jaqqa wyğırstan atauın ala barğandar ŞUAR wyğırları. Olar 91-jıldan keyin mıñdap azamattıq aldı, sauda barıs-kelisi jandandı, qarım-qatınas arttı degendey. Qazaqstanda olardıñ köbeyui jäne mädeni, ruhani jañğıru häm sauda qatınastarınıñ damuı sovet şekpeninen endi şıqqan Qazaqstan wyğırların jaña sapa, basqa bağıtqa bwrıp jiberdi.

Ekinşi, wyğırstan men şarqi türkistan (şığıs türkistan) atauı wyğır ziyalıları arasında äli birizdilikke, birauızdılıqqa kelmegen atau. Bwl ataulardıñ qoldauşıları da, kelispeuşileri de tabıladı. Bwl olardıñ sayasi mädenietiniñ deñgeyi men körinisin körsetedi.
Üşinşisi, Sovet-Qıtay, Aqş-Qıtay jäne Japon-Qıtay qatınastarına baylanıstı (1929-1989 jj) wyğırlar twrğan aumaq mañızdı geo-strategiyalıq aymaqqa aynaldı. Geo-sayasi qatınastar kezinde wyğırdıñ sayasi elitası istikke köp şanşıldı. Sonıñ saldarınan wlttıñ birtwtas sayasi twlğası nemese bir twlğa mañına jinalatın birtwtas wlttıq wyıtqı älsiz boldı. Biz qazaqtıñ sayasi elitası dese birtwtas Alaş ideyasın aytamız ğoy mısalı, däl sonday sayasi birtwtas koncsepciya boluı tiis zamanda bolmay qaldı ökinişke oray. Olardıñ ornında dini konservatorlar, fanattar, är kent-şahardıñ öz bekteri men qojaları boldı, wlttıñ birtwtas demokratiyalıq twlğaları da, sayasi elitası da, qozğalısı da tarih sahınasına tım keş şıqtı. Sol sebepti, 20- ğasır basında twraqtandırıp tastaytın ataulardı bügingi künge deyin äkep wyğırstan ba, joq älde şarqi türkistan ba dep sozıp jürgeni.
Törtinşisi, soñğı on bes jıldıqta qıtay ekonomikası, qıtay sırtqı sayasatı älemdik geo-sayasi jağdayğa ıqpal jasaytın kezeñge ötti. Şını kerek, qıtay aymaqtıq derjavağa aynalıp şığa keldi. Osı kezde Aqş-Qıtay, Europa-Qıtay qatınastarı köpvektorlı sipat aldı, sonıñ qwbılmalı nätijesi negizinde sayasi köp üyek pen diplomatiyalıq lagerler qalıptastı. Endi bwğan soñğı 2-3 jılda payda bolğan Aqş-Qıtay sauda soğısın, Qıtay-Ündistan şekara jañjalın, Qıtay-Japon teñiz dauın tipti, Qıtay-Hongkong, Qıtay-Tayvan demokratiyalıq qaqtığıstarın qosıñız. Bwnıñ bäri anti-qıtayşıl küşterge jaña bir mümkindik tudırdı. Bir kün bwrın Aqş qıtayğa baylanıstı sankciya saludı qarastıratın zañ-jobasına qol qoydı. Bwl ŞUAR mäselesi bwdan bılay kün tärtibinen tüspeydi degen söz. Mäsele kün tärtibinen tüspeydi eken, qıtaydıñ ortalıq aziya elderine baylanıstı sırtqı sayasatı twraqsızdıqqa ötedi. Öytkeni, ŞUAR mäselesiniñ tüpqazığı ortalıq aziyada, bwnı qıtay jaqsı biledi.
Besinşi, Aqş-tıñ qıtayğa baylanıstı sayasi wstanımı qıtay kommunist biligine qarsı anti-qıtayşıl, anti-kommunistşil küşterdi biriktire tüsedi. Qazir bwl process jürip jatır. Wyğırlardıñ şeteldegi top-wyımdarı bwl kezde tört türli sayasi bağıtta körinis berui mümkin. Olar: birtwtas wyğırstan; birtwtas şarqi türkistan; joğarı därejeli avtonomiya; birtwtas panislamist küşter; Osınıñ işinde “birtwtas wyğırstan” nemese “birtwtas şarqi türkistan” küşterin Europa, Aqş, Japon, Ündistan elderi, “joğarı därejeli avtonomiya” küşterin şeteldegi qıtay demokrattarı, “birtwtas panislamist” küşterdi DAEŞ küşteri öñirdegi geo-strategiyalıq sayasatqa ıqpal ete aluı üşin qoldap, astırtın jaña dialogqa baruı bek mümkin. Bwğan baylanıstı qıtaydıñ sayasi tehnologtarı “udı umen qaytaru” ädisin qoldanıp, öñirde “Çin Türkistan” jobasın qolğa aladı. Osı proekti ayasında ŞUAR-dıñ jan tamırı ortalıq aziyanı tolıq şeñgeldeydi. “Çin Türkistan” proektisinde Qaşqar beldeui arqılı Qırğızstan, Özbekstan, Auğanstanğa jäne Qwlja beldeui arqılı Qazaqstanğa ıqpal jasau qarastırılğan. Qıtaydıñ bir Qwlja-Qorğas arqılı jasaytın ekonomikalıq ıqpaldastıq äleueti Qazaqstannıñ Almatı oblısı men Şığıs Qazaqstanın oblısın şırq üyiretindey deñgeyde, arı qarayğısın oylana beriñiz. Onday bolsa qıtaydıñ Qwlja-Qorğas blogı aman twradı eken Şonjı, Şelek, Järkent taranşılarınıñ “ayğayı” bir kün de toqtap qalmaq emes.
Endi ne isteu kerek. Mınaday wsınıs bar:
Birinşi, Qazaqstannıñ qıtaymen şekara audandarında äkimşilik reforma jasau qajet; yağni, keybir audandardı biriktiru kerek;
Ekinşi, qıtaydıñ ortalıq aziyağa jasaytın ekonomikalıq ıqpalın älsiretu üşin Almatı-Bişkek-Taşken ekonomikalıq al'yansın, öñirlik qorğanıs blogın qwru kerek;
Üşinşisi, qıtaymen japsarlas audandardağı şekaralıq özenderdi memleket bastı nazarına aluı kerek. Şekaralıq özen sudıñ aldağı resursı qıtaydıñ ortalıq aziya sayasatınıñ bastı nısanası. Osını erekşe eskeruimiz kerek.
Törtinşi, Qazaqstandağı wlt sayasatı endi tübegeyli özgerui kerek. Köpwlttı, köptildi sayasat memlekettiñ birtwtastığına balta şabadı. Aldağı on jıldıqta özbekter men wyğırlar slavyandardıñ ornın basıp ozıp Qazaqstandağı ekinşi iri halıqqa aynaladı. Qıtay ortalıq aziyağa derjavalıq küşin saqtap twru üşin dwñğan men wyğırlardı sayasi istikke köbirek iledi. Aldağı on jılda dwñğandar men wyğırlar parlamenttegi orıstardıñ ornın basıp jatsa nemese memlekettiñ eñ mañızdı orındarında boy körsetip jatsa, tipti odan da qızığı Qazaqstandağı jer baylığın qıtay qarjısımen öz atında satıp alıp jatsa eş tañğalmaymın.
Eldes ORDA
18.06.2020

Related Articles

  • Samat Äbiş qalay “sütten aq, sudan taza” bolıp şıqtı?

    Azattıq radiosı Sayasattanuşı Dosım Sätpaev WQK törağasınıñ bwrınğı birinşi orınbasarı, eks-prezident Nwrswltan Nazarbaevtıñ nemere inisi Samat Äbişke şıqqan ükim “Qazaqstandağı rejim bolaşaqtı oylamaytının körsetti” deydi qazaqstandıq sayasattanuşı Dosım Sätpaev. Sarapşınıñ payımdauınşa, bileuşi “elita” jeke isterimen jäne tasadağıkelisimdermen äure bolıp jatqanda elde tağı bir jaña äleumettik jarılısqa äkelui mümkin faktorlar küşeyip keledi. SayasattanuşıResey öziniñ ekonomikalıq müddeleri men geosayasi josparların keñinen jüzege asıru üşin Qazaqstannıñ işki sayasatına tikeley äser etuge tırısıp jatuı mümkin dep te topşılaydı. PUTIN “QAUİPSİZDİK KEPİLİ” ME? Azattıq: Sonımen wzaq demalıs aldında osınday ülken jañalıq jariyalandı. Meyram aldında, 19 naurızda qazaqstandıqtar mäjilis deputatınıñ postınan Samat Äbişke şıqqan ükim jaylı bildi. Mwnıñ bäriniñ baylanısı bar ma älde kezdeysoqtıq pa? Dosım Sätpaev: Äñgimeni bwl istiñ qwpiya

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • …oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız.

    Äleumettik jelide osı otandasımızdı qızu talqılap jatır eken. Köbi sın aytıp jatır. Video jazbanıñ tolıq nwsqası joq, pikir-talas tudırğan böligi ğana tarap jatır eken. Soğan baylanıstı öz oyımdı ayta ketpekşimin: Birinşi, otandasımızdıñ videosı, fotosı äleumettik jelide jeldey esip tarap jatır. Ol azamattıñ (azamatşanıñ) jeke qwpiyası sanalatın fotosı, video jazbası kimniñ rwqsatımen tarap jatır eken? Öz basım osı posttı jazu üşin ol azamattıñ (azamatşanıñ) videodağı beynesin qara boyaumen öşirip tastaudı jön kördim. Jäne rwqsatınsız foto beynesin jeke paraqşama salğanım üşin odan keşirim swraymın. Dini wstanımı, oyı bölek bolğanımen ol da osı eldiñ tuması, bizdiñ otandasımız. Ekinşi, otandasımızdıñ dini wstanımına baylanıstı aytqan sözderi qoğamda qattı pikir tudırğan eken. Tipti onı “wlt dwşpanı”

  • “Geosayasat ileuine tüsip qaluımız mümkin”. Qazaqstanda AES saluğa qatıstı sarapşı pikiri

    Elena VEBER Atom elektr stansasın salu jäne paydalanu ekologiyalıq qater jäne tötenşe jağdayda adam densaulığına qauipti ğana emes, oğan qosa soğıs barısında Ukrainanıñ Zaporoj'e AES-indegi bolğan oqiğa siyaqtı bopsalau qwralı deydi äleumettik-ekologiyalıq qordıñ basşısı Qayşa Atahanova. Ol mwnıñ artında köptegen problema twrğanın, qazaqstandıqtarğa AES salu jönindegi referendum qarsañında birjaqtı aqparat berilip, onda tek paydalı jağı söz bolıp jatqanın aytadı. Sarapşı AES-tiñ qaupi men saldarı qanday bolatını jayında aqparat öte az dep esepteydi. Goldman atındağı halıqaralıq ekologiyalıq sıylıqtıñ laureatı, biolog Qayşa Atahanova – radiaciyanıñ adamdarğa jäne qorşağan ortağa äserin şirek ğasırdan astam zerttep jür. Ol bwrınğı Semey poligonında jäne oğan irgeles jatqan audandarda zertteu jürgizgen. Qarağandı universitetiniñ genetika kafedrasında oqıtuşı bolğan.

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: