Ayya Sofiya aylanasındağı dauğa nükteni qoyu üşin onıñ 1934 jılı nelikten mwrajayğa aylandırılğanın bilmek läzim. Bügingi ahualmen ötkenge bağa beruge bolmaydı, sol uaqıttıñ şındığın bilu şart.
Osman patşalığı 1-şi düniejüzilik soğısta jeñilgen soñ 30 qazan 1918 j. ataqtı “Mondros şartına” qol qoydı, bwl şart boyınşa Osman patşalığı jeñimpaz elderdiñ jeñisin moyındap, el biligin solarğa tapsırıp, is jüzinde ıdırap ketti.
Osman patşalığı jeñimpaz eldermen Franciyanıñ astanası Parij mañındağı Sevr (Sevres) qalaşığında 10 tamız 1920 j. soñğı şartqa qol qoydı. “Sevr şartı” dep atalğan osı halıqaralıq qwjatqa jeñimpaz elder retinde: Britaniya imperiyası, Franciya, Italiya, Greciya, Japoniya, Armeniya, Bel'giya, Pol'şa, Portugalya, Hijaz patşalığı, Rumıniya, Serbiya, Çehiya, Horvatiya qol qoyıptı, jeñiliske wşırağan Osman patşalığı barlıq şarttardı moyındap, sol kezdegi prem'er ministri Küyeu Ferid Paşa bastağan resmi delegaciya osı şartqa qol qoyıp, bekitipti.
Sevr şartıımen Osman patşalığınıñ jeri bes memleketke ülestirilip, äskeri saladan az sandı halıqtarğa deyingi köptegen mäselede jeñimpaz elderdiñ aytqanı iske asqan edi. Atatürik bastağan “Wlıttıq azattıq küşteri” Ankaradağı “Wlı wlt mäjilisin” 19 tamız 1920 j. jinap, Sevr şartın moyındamaytının älemge jariya etti, sonımen qatar osı şartqa qol qoyğan Osmanlı delegaciyasınıñ barlıq müşelerin “otandı satqandar” dep jariyaladı.
Atatürik bastağan wlıttıq azattıq küşteri Türkiya jerin bölisip, jaulap alğan bes elmen tört jılday soğısıp, bärin quıp şıqtı. Osınıñ nätijesinde joğarıda atalğan “jeñimpaz” memleketter Atatüriktiñ jeñisin moyındauğa mäjbür boldı. 24 şilde 1923 j. Şveycariyanıñ Lozan qalasında (Lausanne) ataqtı “Lozan şartına” qol qoyıldı. Osı qwjat osı küngi Türkiya Respublikasınıñ negizin qalağan, şekaraları men wlıttıq egemendigin moyındağan qwjat bolğandıqtan öte mañızdı. Lozan şartınıñ qol qoyıluı öte kürdeli jağdayda boldı, kelissözder öte kerneuli talastarğa sahna bolıp, birneşe ret üzile jazdap, taraptar 8 ay degende äreñ mämilege kelgen eken.
Atatürik 29 qazan 1923 j. Türkiya Respublikasınıñ täuelsizdigin jariyaladı. 15 jılğa juıq soğıstardan şıqqan el, küyregen qalalar, köp auıldarda er adam da qalmağan, eşbir öndiris joq, mine Atatürik osınday auır haldegi jas memleketti qolğa alıp, birden memlekettiñ jağdayın tüzeu jwmıstarına kirisip ketti, reformalar jasadı, öndiris orındarın aştı, oqu orındarı men özge de basqaru jüyelerin engizdi, toqtausız eñbek etti.
Joğarıda atalğan «Lozan şartınıñ» tompaqtau eki babı bar edi, ol kezde onıñ bärin moyındatuğa şama jetpegendikten Atatürik osı oğaş baptardı qabıldauğa mäjbür bolıp edi, eldiñ jağdayı bastı orıında, amandıq bolsa küş jinağan soñ körermiz degen edi ol.
Osı eki bap mınalar:
1. Osman patşalığınan qalğan osı küngi aqşamen 225 milliard dollarlıq qarız. Atatürik osı qarızdı qaytarudı moynına aldı.
2. Bwğazdar mäselesi: Stambul jäne Şanaqqala (Dardanel) bwğazdarı tolıqtay Türkiyanıñ biliginde emes edi. Türkiya osı eki bwğazğa öz äskerin qoya almaydı jäne bwğazdardı Britaniya, Franciya, Italiya jäne Japoniya qwrastırğan komissiya baqılaydı.
Mine, Lozan şartındağı osı eki bap Atatürikti qattı mazalauşı edi, şwğıl mäselelerdi eñserip alğan soñ osı eki bapqa da kirisemin dep jürgen Atatürik amalın taptı. Onıñ äskeri saladağı danışpandığımen qatar sayasi-diplomatiya jäne ekonomika salasındağı şeberligi halıqaralıq därejede moyındalğan şaqta naqtı qadam jasadı.
Atatürik Osman imperiyasınan qalğan qarızdıñ osı küngi aqşamen aytqanda 42 milliard dolların tölep edi, biraq qalğan 183 milliard dollardı tölegisi kelip twrğan joq edi, bwl jas memlekettiñ iığında twrğan auır salmaq edi. Sondıqtan, osı qarızdan qwtılu kerek edi! Osı qomaqtı aqşa qayta el ekonomikasınıñ qajetterine jwmsalsa dwrıs bolar edi dep oyladı Atatürik.
Atatürik sol kezdegi Greciya biligimen öte jaqsı dostıq qatınastar ornatqan edi. Sovet Odağımen de sonday jaqsı baylanıstarı bar edi, Stalin Atatürikti qattı sıylauşı edi. Atatürik Lozan şartına qol qoyğan elderge mälimdeme jasap, birinşiden Osman patşalığınan qalğan qarızdıñ 90% sılıp tastaudı jäne Türkiyanıñ atalmış eki teñiz bwğazındağı egemendik qwqıqtarınıñ tolıq moyındaluın talap etti. Stambul jäne Şanaqqala bwğazdarı tolıqtay Türkiyanıñ qwzırına ötip, türik äskeri qonıstanuı tiis edi.
Osınday ahualda Atatürik Sovet Odağı men Greciyanıñ qoldauın alu jäne Europa elderiniñ aldında bir sayasi manevr jasau maqsatımen 1934 jılı ministrler kabineti qabıldağan “Ayya Sofiyanıñ muzeyge aylandırıluı” qaulısın bekitip, qol qoyadı. Ayya Sofiya bükil hrisstian älemi üşin, äsirese pravoslavie bağıtındağılar üşin öte mañızdı hram, kieli sanaladı, märtebesi öte joğarı, sondıqtan Türkiyanıñ osı qadamı hristian elderine erekşe äser etti.
Türkiya ükimeti 1935 jäne 1936 jıldarı sol kezdegi BWW sanalğan Wlttar Qauımdastığına resmi nota jiberip, Lozan şartınıñ osı baptarınıñ küşiniñ joyıluın talap etti. Sovet Odağı jäne Greciya Türkiyanıñ osı bastamasın qoldadı, Ayya Sofiyanıñ muzeyge aylandırıluına äbden razı bolğan basqa hrisstian elder de kelisimge keldi. Nätijesinde 20 şilde 1936 jılı “Montro bwğazdar şartına” (Montreaux) qol qoyıldı, Türkiya 30 mıñ äskerdi lezde eki bwğazdıñ jağasına ornalastırıp jiberdi, eki bwğaz tolıqtay Türkiyanıñ baqılauına ötti. Al Osman patşalığınan qalğan qarızdıñ 90,8% öşirilip, qalğanına qoyılğan procent mölşeri azaytıldı, Türkiya 1944 jılğa deyin osı qarızdı tolıqtay qaytardı.
Atatürik maqsatına jetken edi, eliniñ wlttıq qauipsizdigi jäne twtastığı üşin, ekonomikalıq damuınıñ jalğasuı üşin asa mañızdı osı eki mäseleni şeşip alğan edi. Degenmen, Ayya Sofiyanıñ resmi menşik Aktisin keşeuildetip, joğarıda atalğan Montro şartınıñ bekitiluin kütken ol sayasi kemeñgerligin tağı bir ret körsetip, 19 qaraşa 1936 j. osı ğimarattı “AYYA SOFIYA KÄBİR JÄMIİ ŞÄRİFİ” dep, yağıni “AYYA SOFIYA WLI MEŞİT ŞÄRİFİ” dep tirketedi de, Stambul qalasın jaulap alğan Fatih Soltan Mehmed İİ atındağı qayırımdılıq qorınıñ jeke menşigine ötkizedi. Körip twrğandarıñızday, Atatürik sayasi manevr jasap, wlıttıq müddege qol jetkizgen soñ Ayya Sofiyanı resmi türde meşit retinde tirketken eken.
Qwrmetti dostar, alıpqaşpa äñgimelerge senbeñizder, zayırlı memleketti qwlatudı közdeytin radikaldı keritartpa ağımdar taratatın ğaybat pen ösekterge inanbañızdar, osı posttı sonday maqsatpen jazıp otırmın, dwrıs tüsiniñizder. Atatürik Ayya Sofiyanı mwrajayğa aylandıru taktikasımen sol kezdegi Türkiyanıñ eñ mañızdı, eñ kökeytesti eki mäselesin şeşip aldı. Al Türkiyanıñ osı küngi biligi Ayya Sofiyanı meşitke aylandırıp, qanday wlı problemanı şeşip jatır, naqtı qanday mäseleni?!?
Surette: Osman patşalığınıñ prem'er ministri Küyeu Ferid Paşa Osman patşalığın bölşektep, ıdıratqan Sevr şartına qol qoyıp jatır.
Ekinşi surette Sevr şartına qol qoyuğa barğan prem'er ministr Küyeu Ferid Paşa bastağan Osmanlı delegaciyasınıñ keybir müşeleri.
Pikir qaldıru