|  |  |  | 

تاريح قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

ريم بيلەۋشىلەرى ۇلى دالادان بارعان با؟

Yteli Ytalia
يتەلى رۋى – ىرگەلى رۋلاردىڭ ءبىرى. اتاۋى جاعىنان يتەلى كادىمگى يتەلگى قۇستىڭ اتاۋىنىڭ عاسىرلار لەگىندە ع، گ ارىپتەرى تۇسۋىنە بايلانىستى وزگەرىسكە ۇشىراعان ءتۇرى بولۋى مۇمكىن. ەكىنشى جاقتان العاندا، يد-تەلى، يدي-تەلە بولىپ ەجەلگى التايلىق تەلەلەردىڭ ءبىر بۇتاعى بولۋى مۇمكىن. يد-تەلى، يدي-تەلە اتاۋلارى ولاردى جەر-تەلەلەرى(وتىرىقشى تەلە) جانە قاسقىردى توتەم ەتكەن تەلەلەر رەتىندە كورسەتە الادى. يتەلىنىڭ شەجىرە بويىنشا كوكبۇلاق دەگەن اتانىڭ نەمەرەسى ەكەنىن تانىساق، كوك ءسوزىنىڭ قۇدايى سيپاتتار مەن كوك بورىگە، كيەگە قاتىستىلىعىن ەسكەرسەك يت ءسوزىنىڭ ءارى جاعىندا قاسقىر توتەمى جاتادى. يتاليانداردىڭ يت ەمگەن(قاسقىر ەمگەن) ەكى بالانى توتەم ساناپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن يتەلى اتاۋىنان يتەليا(يتاليا) بولىپ تۇرعانىن بىلە الامىز. ونىڭ ۇستىنە كوكبۇلاق اتالاتىن كەي جەردى حالىق كوكەبۇلاق دەپ تە ايتادى. كوكەبۇلاق – تىۆا تىلىندە كوكتەگى بۇلاق، كوكتىڭ بۇلاعى دەگەن ماعىنادا. دۋلىعا ءسوزىنىڭ تورىك، تۇرىك دەپ تە ايتىلاتىنى، تۇركى تىلدەرى سوزدىگىندە جانە بۇگىنگى تىۆالاردىڭ تىلىندە ات تۇياعىنىڭ جۇرەكشەسىن بىلدىرەتىن تۇلۇن ءسوزى اۋىز ەكى تىلدە تۇرعىن بولىپ، ر مەن ل-دىڭ اۋىسىمدىلىعىن زەردەلەسەك، كوكەبۇلاق ءسوزى – كوكە بۋرا، كوك ءبورى ءسوزىنىڭ ءوزى بولۋى دا مۇمكىن.Kerey shejiresiال، يتەلى شەجىرەسىندەگى احمەتالى ەسىمدى ادامنىڭ پايدا بولۋىن كەيىنگى اراب-پارسى تەكتى قوجالاردىڭ قازاق شەجىرەسىنە سالعان بۇلىگىنىڭ ءبىر پاراسى رەتىندە، ويدان قوسىلعان ادام ەسىمى رەتىندە بىرىڭعاي قاراي المايمىز. احمەتالى ەسىمىن شەجىرەنى بۇلدىرۋشىلەر اباقلى، اباقتى سوزدەرىن بۇرمالاۋدان كەلىپ شىقتى دەي الامىز. يتەلى ىشىندەگى اباقتى(اقباقتى، اباقلى) جانە يتەلىنىڭ اباق كەرەيگە قاراستى ەكەنىن بىلسەك تە جەتكىلىكتى. يتەلى رۋى قازاقتا بار، باشقۇرتتا بار. ءبىر قىزىعى ەكى حالىقتا دا بۇل رۋ كەرەي ۇلىسىنا جاتاتىن بولىپ ەسەپتەلەدى. باشقۇرت كەرەيلەرى ءوز ىشىنەن يتەلى جانە ورمان بولىپ ەكىگە بولىنەدى. باشقۇرتتاعى يتەلى توبىنىڭ رۋلارى: اق توبەتاي، زاينوللا، مۇيتەن، ءمۇتين، مۇقسىن، ماحمۇت، تۇياق، حاسان، اپتي، ساليق، ەسەكەي، تارشان.
قازاقتاعى كەرەي ىشىندەگى يتەلى توبىنىڭ رۋلارى: اقباقتى، اقمالاي(كۇيىك), اقمەرگەن(تىنىبەك) قاتارلى ءۇش رۋ. مۇنداعى اقباقتى رۋىنىڭ ءتۇپ اتاۋى اباقتى، اباقلى نەمەسە اق اباق بولۋى دا مۇمكىن ەكەنىن جانە ءبىر ايتىپ وتەمىز. يتەلى رۋىنىڭ كەرەيدىڭ “نوقتا اعاسى” ەكەنىن بىلەمىز. ەندەشە، بۇل رۋ – ەڭ ەسكى كەرەيدىڭ ءبىرى.
قۇرمەتپەن: كوكبورى مۇباراك
وتكەن كۇنى “يتەلى مەن يتاليا” دەگەن تاقىرىپتا جازبا جاريالاپ ەدىم. ءبىر قاتار كىسىلەر قاسقىر ەمگەندەردى يت ەمگەن دەپ ىرىمداپ ايتاتىنىمىزدى بىلسە دە، يتاليا ەلىنىڭ يت ەمگەندەردى(قاسقىر ەمگەن) توبەسىنە كوتەرىپ ءمۇسىنىن وياتىنىن كورسە دە، ءبارىبىر يتاليانىڭ ءتۇپ ءسوزى يتەلى بولۋى مۇمكىن بە دەپ ەكىۇداي كۇي كەشتى. ءبىرىنشى مەملەكەتتىڭ اتىن ازعانتاي ات توبەلىندەي بيلەۋشى توپ قويادى. كەشەگى وتكەن زاماندا ازيانىڭ باسىم كوپ جەرى “موعول” اتاندى عوي. ۇندىستانعا قالىڭ حازار باسىپ كىرىپ ەدى، ءبارىبىر بيلەۋشى توپ “موعول” ەسىمىن سىيعا تارتتى جاڭا مەملەكەتتەرىنە. نوعاي دەپ تە، وزبەك دەپ تە ۇلى حانداردىڭ اتىنا قاۋىمداردىڭ بەلگىلى بولەگىن اتاعان بيلەۋشىلەر ءوز قالاعاندارىن جاسادى. ازعانتاي ورىس بيلەۋشىلەرى كۇللى فەرعانا، ءمىرزاشول، جيدەلى-بايسىن تۇرعىندارىمەن ساناسپاي-اق وزبەك ەتنوسىن شىت جاڭا بىرىكتىردى عوي؟! ءبىز ۇرىم دەپ اتاعان، ەۋروپا ريم دەپ اتاعان ەلدى بىرلىككە كەلتىرىپ پاتشالىق ەتكەن يت ەمگەندەر ءبىزدىڭ دالادان بارعان بولۋى مۇمكىن با؟
ءبىرىنشى، وعىز حان بولسىن، عۇن زامانى بولسىن، ءۇيسىن مەن كوك تۇرىك كەزەڭى بولسىن، شىڭعىس حاننىڭ دا تۇسى بولسىن يت ەمگەندەردىڭ ۇرپاعى رەتىندە وزدەرىن قاراستىراتىن. شىڭعىس حان كەزىندە ء“بىز بورتە-شونەدەن” تارايمىز دەسە، ودان بۇرىنعى ۋاقىتتا اشينادان تارايمىز دەستى. تسين يمپەرياسىن قۇرعان كوشپەندى شۇرشىتتەر دە(مانجۋلار) بيلەۋشىسىنىڭ اتىنا ايشينجەلو دەگەن مارتەبەنى ۇنەمى قوسىپ وتىرعان. مۇنى قازاقتار ەجەن دەپ قابىلداعان. اعايىندى رومۋل مەن رەم قاسقىر ەمىپ ەسەيگەن ۋاقىتتا، ولارعا توقىلداۋىق پەن قىزعىش قۇس جەم تاسىپ كومەكتەسىپ وتىرعان دەلىنەدى. رومۋل ءىنىسى رەمدى ءولتىرىپ جەكە دارا بيلىگىن باستايدى. رومۋل ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 753جىلى 21ساۋىردە ءوزىنىڭ ورلالىق قالاشىعىن سالىپ، وعان روما دەگەن ات بەرەدى. ال، رەمنىڭ بالاسى سەني دەگەن ادام سيەنا قالاسىن سالعان. كوشپەندىلەر ومىرىندە اشينالار وزدەرىن يت ەمگەندەرلىڭ(قاسقىر ەمگەن) ۇرپاعىمىز دەپ ساناعان. اشينانىڭ اسيدە دەپ وقىلاتىن ءتۇرى دە بار. مۇنداعى ا ءسوزى ۇلىقتاۋ ءۇشىن قوسىلعان جۇرناق. س مەن ش ءارپى جاقسى، جاقشى دەپ قولدانىلا بەرەتىنىندەي، رەمنىڭ بالاسى سەنيگە ا جۇرناعىن قوسساق اسەني، اشيني بولىپ تابىلادى. سەني دە يت ەمگەننىڭ ۇرقى، اشينا دا يت ەمگەننىڭ ۇرقى. ورتاق شەجىرە. ەكى حالىقتاعى ادامدار دا يت ەمگەندەر، يت ەمگەن ءمۇسىن مەن يت ەمگەن اڭىزدى قالدىرىپ كەتكەن يتەلىلەر. يتاليانىڭ ءتۇپ اتاۋى وسى يتەلى اتاۋىنان شىعۋى وتە مۇمكىن. رومۋل پاتشانىڭ ەۋروپا ادامدارىنا ۇقسامايتىن ءبىر قاسيەتى “قىز الىپ قاشقان”. العاش قۇرعان شاعىن مەملەكەتىنە ايەل جەتىسپەگەندە دە وسى ءادىستى ىسكە اسىرعان. ءبارىبىر بۇل اعايىندىنىڭ تەگى ۇلى دالادان بولۋى مۇمكىن. ءبىرىنشى تۇردە شەجىرەسى ۇقسادى،ەكىنشى تۇردە بورىلىك وقيعا ۇقسادى، ءۇشىنشى تۇردە قىز الىپ قاشۋ ادەتى ۇقسادى. ءبىز ۇناتساق تا، ۇناتپاساق تا ءوزارا قىز الىپ قاشۋ كوشپەندىلەر ومىرىندە ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس. شىڭعىس حاننىڭ ايەلىن دە، اناسىن دا الىپ قاشقان. ول دا ونىڭ زاردابىن تارتقان. ءتورتىنشى تۇردە ۇقسايتىنى مەملەكەت بايراعىندا ەكى باستى قۇستىڭ سۋرەتىنىڭ ۇقساۋى. ءبورى انا اعايىندى رومۋل مەن رەمدى ەمىزگەندە وعان ەكى قۇستىڭ، ياعني توقىلداۋىق پەن قىزعىش قۇستىڭ ازىق تاسۋعا كومەكتەسكەنىن ايتتىق. التىن وردا بولسىن،ريم بولسىن،ءبارىنىڭ مەملەكەت گەربىنىڭ بىردەي ەكەنىن تاماشالاڭىزدار.
قۇرمەتپەن: كوكبورى مۇباراك

Related Articles

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • باقسىلار ينستيتۋتى

    ساراپتاما (وقىساڭىز وكىنبەيسىز) ءبىرىنشى، ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە. ەكىنشى، ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ،

  • شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى

    شاعىن ساراپتاما 1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. 1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى. 1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: