|  |  |  | 

Tarih Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi

RIM BILEUŞİLERİ WLI DALADAN BARĞAN BA?

Yteli Ytalia
Iteli ruı – irgeli rulardıñ biri. Atauı jağınan Iteli kädimgi Itelgi qwstıñ atauınıñ ğasırlar leginde ğ, g äripteri tüsuine baylanıstı özgeriske wşırağan türi boluı mümkin. Ekinşi jaqtan alğanda, Id-Telı, Idi-Tele bolıp ejelgi Altaylıq Telelerdiñ bir bwtağı boluı mümkin. Id-Telı, Idi-Tele atauları olardı Jer-Teleleri(otırıqşı Tele) jäne qasqırdı tötem etken Teleler retinde körsete aladı. Iteliniñ şejire boyınşa Kökbwlaq degen atanıñ nemeresi ekenin tanısaq, Kök söziniñ Qwdayı sipattar men kök börige, kiege qatıstılığın eskersek it söziniñ äri jağında qasqır tötemi jatadı. Italiyandardıñ it emgen(qasqır emgen) eki balanı tötem sanap, küni büginge deyin Iteli atauınan Iteliya(Italiya) bolıp twrğanın bile alamız. Onıñ üstine Kökbwlaq atalatın key jerdi halıq Kökebwlaq dep te aytadı. Kökebwlaq – Tıva tilinde Köktegi bwlaq, Köktiñ bwlağı degen mağınada. Dulığa söziniñ Torık, Türik dep te aytılatını, Türki tilderi sözdiginde jäne bügingi Tıvalardıñ tilinde at twyağınıñ jürekşesin bildiretin Twlwn sözi auız eki tilde Twrğın bolıp, r men l-dıñ auısımdılığın zerdelesek, Kökebwlaq sözi – Köke Bura, Kök Böri söziniñ özi boluı da mümkin.Kerey shejiresiAl, Iteli şejiresindegi Ahmetäli esimdi adamnıñ payda boluın keyingi Arab-Parsı tekti Qojalardıñ Qazaq şejiresine salğan büliginiñ bir parası retinde, oydan qosılğan adam esimi retinde biriñğay qaray almaymız. Ahmetäli esimin şejireni büldiruşiler Abaqlı, Abaqtı sözderin bwrmalaudan kelip şıqtı dey alamız. Iteli işindegi Abaqtı(Aqbaqtı, Abaqlı) jäne Iteliniñ Abaq Kereyge qarastı ekenin bilsek te jetkilikti. Iteli ruı Qazaqta bar, Başqwrtta bar. Bir qızığı eki halıqta da bwl ru Kerey wlısına jatatın bolıp esepteledi. Başqwrt Kereyleri öz işinen Iteli jäne Orman bolıp ekige bölinedi. Başqwrttağı Iteli tobınıñ ruları: Aq Töbetay, Zaynolla, Müyten, Mütin, Mwqsın, Mahmwt, Twyaq, Hasan, Apti, Säliq, Esekey, Tarşan.
Qazaqtağı Kerey işindegi Iteli tobınıñ ruları: Aqbaqtı, Aqmalay(Küyik), Aqmergen(Tınıbek) qatarlı üş ru. Mwndağı Aqbaqtı ruınıñ tüp atauı Abaqtı, Abaqlı nemese Aq Abaq boluı da mümkin ekenin jäne bir aytıp ötemiz. Iteli ruınıñ Kereydiñ “Noqta ağası” ekenin bilemiz. Endeşe, bwl ru – eñ eski Kereydiñ biri.
Qwrmetpen: Kökböri Mübarak
Ötken küni “Iteli men Italiya” degen taqırıpta jazba jariyalap edim. Bir qatar kisiler qasqır emgenderdi it emgen dep ırımdap aytatınımızdı bilse de, Italiya eliniñ it emgenderdi(qasqır emgen) töbesine köterip müsinin oyatının körse de, bäribir Italiyanıñ tüp sözi Iteli boluı mümkin be dep ekiwday küy keşti. Birinşi memlekettiñ atın azğantay at töbelindey bileuşi top qoyadı. Keşegi ötken zamanda Aziyanıñ basım köp jeri “Moğol” atandı ğoy. Ündistanğa qalıñ Hazar basıp kirip edi, bäribir bileuşi top “Moğol” esimin sıyğa tarttı jaña memleketterine. Noğay dep te, Özbek dep te wlı handardıñ atına qauımdardıñ belgili bölegin atağan bileuşiler öz qalağandarın jasadı. Azğantay orıs bileuşileri külli Ferğana, Mırzaşöl, Jideli-Baysın twrğındarımen sanaspay-aq Özbek etnosın şıt jaña biriktirdi ğoy?! Biz Wrım dep atağan, Europa Rim dep atağan eldi birlikke keltirip patşalıq etken it emgender bizdiñ daladan barğan boluı mümkin ba?
Birinşi, Oğız han bolsın, Ğwn zamanı bolsın, Üysin men Kök Türik kezeñi bolsın, Şıñğıs hannıñ da twsı bolsın it emgenderdiñ wrpağı retinde özderin qarastıratın. Şıñğıs han kezinde “Biz Börte-Şöneden” taraymız dese, odan bwrınğı uaqıtta Aşinadan taraymız desti. Cin imperiyasın qwrğan köşpendi Şürşitter de(Manjular) bileuşisiniñ atına Ayşinjelo degen märtebeni ünemi qosıp otırğan. Mwnı Qazaqtar Ejen dep qabıldağan. Ağayındı Romul men Rem qasqır emip eseygen uaqıtta, olarğa toqıldauıq pen qızğış qws jem tasıp kömektesip otırğan delinedi. Romul inisi Remdi öltirip jeke dara biligin bastaydı. Romul bizdiñ zamanımızğa deyingi 753jılı 21säuirde öziniñ orlalıq qalaşığın salıp, oğan Roma degen at beredi. Al, Remniñ balası Seni degen adam Siena qalasın salğan. Köşpendiler ömirinde Aşinalar özderin it emgenderliñ(qasqır emgen) wrpağımız dep sanağan. Aşinanıñ Aside dep oqılatın türi de bar. Mwndağı a sözi wlıqtau üşin qosılğan jwrnaq. S men Ş ärpi jaqsı, jaqşı dep qoldanıla beretinindey, Remniñ balası Senige a jwrnağın qossaq Aseni, Aşini bolıp tabıladı. Seni de it emgenniñ wrqı, Aşina da it emgenniñ wrqı. Ortaq şejire. Eki halıqtağı adamdar da it emgender, it emgen müsin men it emgen añızdı qaldırıp ketken iteliler. Italiyanıñ tüp atauı osı Iteli atauınan şığuı öte mümkin. Romul patşanıñ Europa adamdarına wqsamaytın bir qasieti “qız alıp qaşqan”. Alğaş qwrğan şağın memleketine äyel jetispegende de osı ädisti iske asırğan. Bäribir bwl ağayındınıñ tegi wlı daladan boluı mümkin. Birinşi türde şejiresi wqsadı,ekinşi türde börilik oqiğa wqsadı, üşinşi türde qız alıp qaşu ädeti wqsadı. Biz wnatsaq ta, wnatpasaq ta özara qız alıp qaşu köşpendiler ömirinde jii kezdesetin qwbılıs. Şıñğıs hannıñ äyelin de, anasın da alıp qaşqan. Ol da onıñ zardabın tartqan. Törtinşi türde wqsaytını memleket bayrağında eki bastı qwstıñ suretiniñ wqsauı. Böri ana ağayındı Romul men Remdi emizgende oğan eki qwstıñ, yağni toqıldauıq pen qızğış qwstıñ azıq tasuğa kömekteskenin ayttıq. Altın Orda bolsın,Rim bolsın,bäriniñ memleket gerbiniñ birdey ekenin tamaşalañızdar.
Qwrmetpen: Kökböri Mübarak

Related Articles

  • «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

    «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

    Qazaq halqınıñ dañqtı perzenti, wlı jazuşı Mwqtar Mağauin 85 jasqa qarağan şağında dünieden ozdı. «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay) Şwbartauda düniege keldi. Jondağı Jobalay Kereydiñ eñ ülken Aruağı Jobalay bidiñ wrpağı edi. Bayqotan bi, Toman bi, Begeş şeşen, Uäyis, Töleu aqın… Atağı Atalarınan asıp ketti… Tirisinde olay degen joq… Bwl sözdi dünieden ötken soñ biz aytıp otırmız… Ömiriniñ soñğı kezderi şette ötti. «Ükimetke, basqalarğa da ökpem joq, ökpeleytin olardıñ jağdayı joq!» (M.Mağauin) degen edi özi bertinde. Astarı auır, eñseñdi ezerdey salmaqtı söz… Danışpan adam nege elden jıraq ketti. Bwl «Oñaşa jatqandı wnatamın, Elimdi el qılmasın erte sezip… Elden kettim jıraq…» (Şäkärim) deytin ketis siyaqtı. Sonda da «Kök

  • 1893 jılı 25 qaraşada

    1893 jılı 25 qaraşada

    1893 jılı 25 qaraşada, Daniyalıq ğalım V.Tomsen qwlpıtastağı bitik jazudıñ qwpiyasın aştı. Ğılımi jañalıq europa qoğamın dür silkindiredi. Tosmen alğaş «türik», «kültegin», «täñiri» degen sözderdi şeşip oqidı. Bitiktastağı jazudıñ kelesi beti qıtay ieroglifimen bädizdelgen-di. Tomsen ierogliftegi esimderdiñ rettik (qaytalanu) jiligine qarap otırıp kelesi betindegi qwpiya tañbalardı birtindep söylete bastaydı. Sol däuirde şığıstanu sonıñ işinde türkitanu salası jeke ğılım retinde abroylı zertteu nısanına aynaldı. V.Tomsen tañbanı şeşip qwpiyasın aşqanımen köne türik tilin bilmeuşi edi, sol sebepti «bwl mätindi oqısa Radlov oqidı» degen. Köp ötpey Radlov, Tomsen şeşken tañbanıñ izinşe mätin joldarın oqığan. Sonımen jwmbaq küyde qalğan tastağı bitik jazuı söyley bastağan… 25 qaraşa küni mañızdı kün. Bitik jazu küni qwttı bolsın!

  • OTAMANNIÑ AQIRI

    OTAMANNIÑ AQIRI

    Şağın saraptama (Janabil Smağwlwlınıñ qazasına arnaymın) Birinşi, HH ğğ.-dağı Qıtay qazaqtarınıñ intelligenciyasın ülken masştabta üş kezeñge bölip qarastıruğa boladı. Birinşi kezeñ 1911-12 jıldardağı sayasi töñkeristen keyin qalıptasqan qazaq intelligenciya. Bwl kezeñdegi intelligenciyanı eki sanatqa bölip qarastıruğa boladı. 1) Ruhani ağartuşı intelligenciya; 2) Sayasi intelligenciya. Ruhani ağartuşı intelligenciyanıñ özin eki topqa böluge boladı: birinşi top, jädittik mekteptiñ ağartuşıları; ekinşi top, qazaqı dünietanımnıñ ağartuşıları. Al, bwl kezeñdegi sayasi intelligenciyanı da eki topqa bölip qarastıra alamız. Birinşi top, qazaqtıñ dästürli sayasi bilik jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciyası; ekinşi top, 1914-1922 jj. şığıstıq bilim beru jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciya. Ekinşi, şığıstıq bilim beru jüyesiniñ intelligenciyası 1912 jılğı Pekinde ötken prezident saylauınan soñ qalıptasa

  • Şoqay Torğaywğlı

    Şoqay Torğaywğlı

    “Aqmeşit uezinde belgili qazaq aqsaqaldarınan Şoqay Torğaywğlı 23-nşi dekabrde opat boldı. Qazaqşa atqa mingen jwrt kisisi bolğannıñ üstine öner, bilimniñ kerektiligin erte sezip, zamanğa layıq isterge kirisken adam edi. Mwstafa degen balası osı küni Peterbor universitetinde oqıp jür” “Qazaq” gazeti, №46, 1914 jıl Surette: Şoqay Torğaywlı. Suret N.Grodekovtıñ kitabınan alındı. Serikbol Hasan

  • SARBAS RUI JÄNE SARTOQAY BATIR

    SARBAS RUI JÄNE SARTOQAY BATIR

    Tarihtı tügendeu, ötkenniñ şejiresin keyinge jalğau – atadan balağa jalğasqan ejelgi dästür. Şejire, wlt-ru, taypa tarihı – atanı bilu, arğı tarihtı bilu bolıp qalmastan wlttıñ wlt bolıp qalıptasuı jolındağı bastan keşken san qilı oqiğaları men auır tağdırınan da mol derek beredi. Şejire – twtas halıq tarihınıñ irgetası ğana emes, wlt pen wlıs tanudıñ älippesi  sanaladı. «Qazaq halqı 200-den asa rudan qwralsa da är rudıñ öz şejiresi bolğan. Şejireşiler jüz, taypa, ru, ata tarihın tereñ talday bilgen»(1). Patşalıq reseydiñ däureni ayaqtalar twsta qazaqtıñ memlekettigin qalpına keltirudi maqsat twtqan Alaş kösemi Älihan Bökeyhan (1866-1937) alğaşqı bolıp qazaq tarihınıñ qajettiligin alğa tartıp, başqwrttıñ äygili ğalımı Uälidi Toğanmen kezdesipti. Uälidi Toğan öziniñ esteliginde: «Men birneşe

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: