|  |  |  | 

تاريح قازاق شەجىرەسى ادەبي الەم

قىرعىز (قازاق) اۆتونومياسىنا -100 جىل.

(تاريحي -دەرەكتى اڭگىمە)  

جۇمات انەسۇلى

Qazaqstan

 

 

ارمان بولعان اۆتونوميا

 

قازاق ەلىنىڭ اۆتونوميالى رەسپۋبليكا بولۋىن الاش قايراتكەرلەرى اڭساعان، ارمانداعان. ولار 1917-جىلدان قازاق اۆتونومياسىنىڭ كەلەشەگى ءۇشىن كۇرەستى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ول كەزدە كادەت پارتياسىنىڭ مۇشەسى ەدى، سودان رەسەيدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى بولعان كەرەنسكيدەن، ودان كەيىن كولچاكتىڭ كومەگىمەن قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋدان ءۇمىتتى بولعان. كەرەنسكيدىڭ بۇل ماسەلەگە كوڭىل بولۋگە ۋاقىتى بولمادى، ال، كولچاك بولسا، “قازاقتار ەشقاشان اۆتونوميا المايدى” دەپ ءۇزىلدى كەسىلدى باس تارتقان. 

سونىمەن 1918-جىلى كولچاكتىڭ، دۋتوۆتىڭ، دەنيكيننىڭ ءاسكەرلەرى بولشەۆيكتەردەن جەڭىلە باستادى. 1918-جىلى بولشەۆيكتەر اقتارمەن ايقاسىپ جاتقاندا تساريتسين مايدانى، كاسپي، ماڭعىستاۋ ارقىلى ونداعان تۇيەلى اربامەن ءا.جانگەلدين تورعايعا، امانگەلدىنىڭ ساربازدارىنا كوپ قارۋ جاراق جەتكىزدى. كوپ قارجىدا اكەلگەن. سودان1918- جىلى قازان ايىندا تورعايدا سوۆەت وكىمەتى ورنادى. سوۆەتتىڭ كوميسسارياتىنىڭ عيماراتى قازىرگى كەزدە بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆتىڭ ەسكەرتكىشى تۇرعان جەردە، كوشەنىڭ بۇرىشىندا ورنالاسقان سازدان سوعىلعان بيىك دۋالى بار ۇلكەن ۇيدە ورنىقتى. ونىڭ اۋلاسى كەڭ، ساربازداردىڭ اتتارى تۇراتىن جەرى، بىرنەشە بولمەلى ۇيلەر دە بار ەدءى, سوۆەتتىڭ كەڭسەسى دە، امانگەلدىنىڭ ءۇيى دە وسىندا بولدى. امانگەلدىنىڭ قاراماعىندا ساربازداردان باسقا قوستانايدان كومەككە كەلگەن ەكى اتتى ەسكادروندا بولعان. 1918-جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا جانگەلدينمەن ،امانگەلدىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، الاشوردانىڭ ءبىر توپ قايراتكەرلەرى تورعايعا ورنالاستى.

1919-جىلى قىستا اق اسكەرلەرى بولشەۆيكتەرمەن اقىرعى كۇشىن سالىپ شايقاسىپجاتقان. سودان جانگەلدينگە ستاليننەن تەلەگراف ارقىلى “قارۋلاردىڭ ءبىر بولىگى مەن قارجىنى جانە اتتى ەسكادرونداردى اقتوبەگە جىبەرۋدى بۇيىرعان. امانگەلدى وعان رەنجىگەن. جانگەلدينگە ء“بىز ىسكەري ەسكادرونسىز جاۋلارىمىزدان قالاي قورعانامىز” دەپ وكپە ايتقان. بىراق جوعارىدان كەلگەن بۇيرىقتى جانگەلدين ورىنداۋعا ءماجبۇر ەدى.

تورعايدا امانگەلدىنىڭ ساربازدارى بار ازداعان، سوسىن الاش قايراتكەرلەرى قالعان.

1919-اقپاندا ماسكەۋدەن تەلەگراف (مورزە) ارقىلى تاعى ءبىر بۇيرىق كەلدى . وندا “ۇلتتار اۆتونومياسى تۋرالى ماسەلە قارالماق. سوعان بايلانىستى ءبىلىمدى الاششىلاردىڭ بىرەرىن ەرتىپ، ماسكەۋگە جەتۋىڭىزدى سۇرايمىن” دەپ جازىلعان ەكەن. بۇل حابار الاششىلاردى دا، امانگەلدىلىك ساربازداردى دا، جالپى ەلدى قۋانتقان حابار بولدى. ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىنان اسقان كەزدە ءالىبي جانگەلدين، قاسىنا احمەت بايتۇرسىنوۆتى، بايقادام قارالديندى ،م.تۇنعانشيندى، ەرتىپ، بارلىعى ون ءبىر ادام ماسكەۋگە ىرعىز ارقىلى جول تارتادى. جول اپتاعا جۋىق سوزىلعاسىن بارلىعى قازاق اۆتونومياسىنىڭ كەلەشەگى اقىلداسادى، تەرريتوريا، ەلدى باسقارۋ ماسەلەلەرىن وزدەرىنشە تالقىلايدى. بىراق، نەگىزگى ماسەلەلەردى ماسكەۋ شەشەتىنىن بۇلار ىشتەي سەزىپ كەلە جاتتى. ماسكەۋگە بۇلار ناۋرىزدىڭ جيىرماسىنا قاراي جەتتى. بۇلاردى قازان ۆوكزالىندا كرەمل كومەندانتى جىبەرگەن بىرەۋى اشىق، ەكى ءماشينا جىبەرگەن ەكەن. ولار قازاق جەرىنەن كەلگەن وكىلدەردى كرەمل ماڭىنداعى “موسكۆا” قوناق ۇيىنە ورنالاستىرعان. كەلەسى كۇنى كرەمل كومەندانتى قازاق وكىلدەرىنە قالادا ءجۇرىپ تۇرۋعا، كرەملگە ەنۋگە رۇقسات قاعازقۇجات بەرگەن..

جانگەلدين باستاعان قازاق دەلەگاتسياسىنىڭ ماسكەۋگە كەلگەنىنە ەكى كۇن بولعان. بىراق، ءالى كرەملدەن شاقىرۋ بولعان جوق.

“قوناقۇيدە جانگەلدين مەن بايتۇرسىنوۆتىڭ بولمەلەرى قاتار ورنالاسقان ەدى. احاڭ اليبيمەن اقىلداسايىن دەپ جانگەلديننىڭ بولمەسىنە ەسىگىن قاعىپ، كىرگەن. احاڭ الىبيگە:

– الەكە، مەن پوەزدا كەلە جاتقاندا “الاش قايراتكەرلەرىن اقتاۋ تۋرالى ” لەنينگە حات دايىنداعانىمدى بىلەسىز عوي. سول حاتتى بۇگىن كرەمل حاتشىسىنا وتكىزگەنمىن، ءالى حابار جوق. Əلەكەڭ

–الاش قايراتكەرلەرىن اقتاۋ تۋرالى رەسەي باسشىسىنا حات جازعانىڭ ءجون بولعان. قازاقتىڭ جەرى ۇلكەن. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ حالىققا ىقپالى زور. مەن دە ولاردى كەشىرىپ قانا، اۆتونوميا قۇرۋدى باستاۋ ساياسي دۇرىس قادام دەپ ەسەپتەيمىن-. دەگەن.

كەلەسى كۇنى كرەملبدەن حابارشى كەلدى لەنين 24-ناۋرىز كۇنى ساعات 3-تە بايتۇرسىنوۆتى قابىلدايتىن بولىپتى. ا.بايتۇرسىنوۆتى ساعات ەكى جارىم كەزىندە قولتىق جاعىنا قىزىل ماتا بايلاعان كۇزەتشىلەر لەنيننىڭ قابىلداۋ بولمەسىنە الىپ كەلدى. قابىلداۋ بولمەسى شاعىن، حاتشى وتىراتىن ستول مەن قوڭىر تەرىمەن قاپتالعان ەكى كرەسلوسى بار ەكەن. تۋرا ساعات ءۇش كەزىندە حاتشى جىگىت بايتۇرسىنوۆقا لەنيننىڭ قابىلداۋ بولمەسىنە كىرگىزدى. ۆ.لەنين توردەگى ۇلكەن ستولدا وتىردى. بولمەنى جاعالاي ستۋلدار قويىلعان ەكەن. لەنين بايتۇرسىنوۆقا ءوز جانىنداعى ستۋلعا وتىرۋعا شاقىردى. ءبىر مينۋتتان كەيىن ستالين كىرىپ، بۇلاردىڭ جانىنا وتىردى. لەنين بايتۇرسىنوۆقا قاراپ:

–يا سلىشال، چتو ۆى ۋچەنىي. كاك سەيچاس وبستويت پولوجەنيە پوسلە ۋستانوۆلەنيا سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆاشيح كراياح؟

بايتۇرسىنوۆ لەنينگە بايىپپەن قاراپ،:

–كاك بى نەوپرەدەلەننوم سوستوياني.

–ا ، الاشوردينتسى كاكۋيۋ پوزيتسييۋ زانيمايۋت .؟

–يا پيسمە ناپيساننوي نا يميا ۆاشە كونكرەتنو وپيسال، چتو چلەنى پارتي الاش ەە رۋكوۆوديتەلي يمەلي پروگراممۋ سحوجۋيۋ پروگرامموي بولشەۆيستسكوي پارتي. پوياۆلەنيۋ دۆيجەنيۋ الاشوردى ي پارتي الاش پودەيستۆوۆال رەۆوليۋتسيا 1905-گودا ، كوتورىي سوستويالسيا ۆ روسسي. مى س توگو ۆرەمەني ناچالي بوربۋ پروتيۆ تسارسكوي يگا. مى توگدا ترەبوۆالي وت تسارسكيح چينوۆنيكوۆ وتكرىت ۆو ۆسەح ۆولوستياح شكولى، سپراۆەدليۆىە سۋدەبنىە سيستەمى ۋستانوۆيت، پرەكراتيت ميسسيونەرسكيە دەياتەلنوستي، وتكرىت زەمستۆو، رازدات ليۋديام زەملي بەسپلاتنو، ترەبوۆالي پرەكراتيت رازدات پلودورودنىح زەملي كازاكام. ي درۋگيە ناسۋششنىە پروبلەمى نارودا ۆ ناشەي گازەتە “قازاق” ۆسە ۆرەميا بىلا وسۆەششەنا. مى پروتيۆ تسارسكوي يگي بوروليس گودامي.

لەنين گوۆوريت:

”يا چيتال ۆاشە پيسمو. ەتوت ۆوپروس بۋدەت وبسۋجدەنى ي درۋگيمي رۋكوۆوديتەليامي ناشەي پارتي.ا ۆوپروس اۆتونومي وچەن سلوجنىي، پريدەتسيا نام ەە دولگو وبسۋجدات پوكا نە ۋبەديمسيا ، پوكا نە نايدەم پراۆيلنۋيۋ توچكۋ رەشەنييا.

ا پوكا راسسكاجيتە،پروستىمي سلوۆامي و ۆاشەم نارودە، و ەە كۋلتۋرە ، و بىتە، و حوزيايستۆە

–سرەدنە ازياتسكوم كرۋگۋ ناستوياششەە ۆرەميا ناش نارود يمەەت سۆويۋ پيسمەننوست، گرامماتيكۋ، يمەەت درەۆنيۋيۋ نارودنۋيۋ ليتەراتۋرۋ، تاكجە ناستياششەە ۆرەميا سكورىم تەمپوم رازۆيۆاەتسيا پيسمەننايا ليتەراتۋرا ، سرەدي نيح پروزا ي پوەزيا. تاكجە ناش نارود يمەەت درەۆنيۋيۋ  مۋزىكالنۋيۋ كۋلتۋرۋ.

لەنين ۆستال س مەستا دوبرىم زناكوم، ي حۆاليل سلوۆامي :

–پرەكراسنو! لەنين سول بويىندا كابينەتتەن شىعىپ كەتتى. ، ستالين بايتۇرسىنوۆقا اۆتونوميا تۋرالى مəجىلىستەر كەيىنىرەك بولاتىنىن، حابارلاناتىنىن ايتتى 

4-سءاۋءىر كۇنى “الاشوردا قايراتكەرلەرىن كەشىرۋ تۋرالى” لەنين قول قويعان ۋكاز گازەتتە جاريالاندى.

 

كونەتس فورمى

ءاليحانبوكەيحانوۆ وتباسىمەن ماسكەۋدە تۇراتىن. احمەت بايتۇرسىنوۆ قوناقۇيدەن بوكەيحانوۆتىڭ ۇيىنە 5-ءساۋىر كۇنى زۆوندادى.:

–الەكە، جاڭالىقتاردى گازەتتەن وقىپ جاتقان شىعارسىز.

ء–يا، وقىدىم، ءبىز ءۇشىن قۋانىشتى حابار. احا، سىزگە كوپ راحمەت. بۇل ماسەلەنىڭ وڭتايلى شەشىلگەنىنە ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز ەكەنىنەن حابارىم بار.، راحمەت.

–الەكە، ونىڭ تاعى ءبىر وڭدى جاعى الاش ازاماتتارىنا اۆتونوميا قۇرىلعاننان كەيىن، قىزمەت ەتۋىنە رۇقسات ەتەتىن بولدى.

–ارينە، كەشىرىم جاساعاسىن، سولاي بولۋى تيىستە عوي.. اۆتونوميا ماسەلەسى نە بولىپ جاتىر. ؟

–باسشىلارىنىڭ ايتۋى بويىنشا ،”ۇزاق تالقىلانادى بۇل ماسەلە” دەدى.

–تالقىلاسىن. ءبىز ءۇشىن، ەڭ باستى ماسەلە اۆتونوميا بولسا دا، ءوزىمىزدى ءوزىمىز باسقاراتىن ەل بولۋ باياعىدان كەلە جاتقان ارمان عوي. سودان كەيىنگى ءىرى ماسەلە- تەرريتوريانىڭ ساقتالىپ قالۋى عوي. 

–ارينە، ونىڭ ەڭ باستى نازاردا بولاتىنى ءسوزسىز.

كرەملدىڭ ءبىر شاعىن زالىندا 10-مامىر كۇنى قىرعىز (قازاق) اۆتونومياسى ماسەلەسى تالقىلاناتىن بولىپ، ءماجىلىس اشىلدى. پرەزيدۋمدا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميتەتتىڭ توراعاسى ۆ.ستالين. ۇكىمەت مۇشەلەرى كالينين، سۆەردلوۆ وتىردى. زالدا باسقادا اۆتونوميا العىسى كەلەتىن ەلدەردىڭ وكىلدەرى، قازاق ەلىنەن كەلگەن دەلەگاتسيا وتىردى. 

رەسەي گەوگرافيا قوعامىنىڭ عالىمى رەسەي پاتشالىعى تۇسىندا كولونيا بولعان قازاق جەرىنىڭ كارتاسىن تورگە ءىلىپ قويىپ، ونىڭ اۋەلى بەس گۋبەرنياعا ءبولىنىپ ، ودان كەيىن حح -عاسىردىڭ باسىندا جەتى وبلىسقا ءبولىنىپ باسقارىلعانىن بايانداپ بەردى. رەسەيدىڭ ستاتيستيكا باسقارماسىنىڭ وكىلى قىرعىز قايساق كولونياسىندا قانشا حالىق بار ەكەنىن، ءىرى قارا، جىلقى، قوي ەسەبىن ، جانە پاتشالىق رەسەي كەزىندە جان باسىنان، مالعا الىنعان سالىقتاردى، سونداي اق، قازاق جەرىنە قونىستانعان ورىس كازاك پەرەسەلەندەرىنىڭ جاعدايىن بايان ەتتى. ولاردىڭ ورىنبور، باتىس ءسىبىر گۋبەرنياسىندا ءجيى ورنالاسقانىندا ايتتى. قازاق دەلەگاتسياسى اتىنان احمەت بايتۇرسىنوۆ تريبۋناعا شىعىپ،

«حIX-عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ تورعايدا، بوكەيحان ورداسىندا ورىس قازاق مەكتەپتەرى اشىلعانىن، ەلدى ساۋاتتاندىرۋ ءىسى XX-عاسىردىڭ 13 جىلدارىنان باستاپ، حالىقتى جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ ءىسى قولعا الىنعانىن. سەمەي,ورىنبور قالاسىندا مەكتەپتەر، گيمنازيالار اشىلعانىن. رەسەي يمپەرياليزمى ۇستەم بولىپ تۇرعان كەزدە سالىق جيناپ، حالىقتىڭ قانىن سورعاننان باسقا، ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا ەش ۋاقىتتا قارجى بولمەگەنىن قاداپ ايتتى. بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ پروگرامماسىنا وراي ءبىز كوپ نارسەدەن ۇمىتتەنەمىز. اۆتونوميا قۇرىلعان جاعدايدا حالىقتىڭ قولى تەڭدىككە، ادىلدىككە جەتەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز. حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا جاڭا ۇكىمەت نازار اۋدارادى دەپ سەنەمىز. اۋىلدىق، اۋداندىق، وبلىستىق، اياقتاردا سوۆەتتىك باسقارۋ ورگاندارى قۇرىلسا، ەلدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا ابدەن بولادى. جاڭا ستاتيستيكا مامانى اتاپ كورسەتكەندەي، قازاق جەرىندە مال شارۋاشىلىعى جاقسى دەڭگەيدە دامىعان. بىراق، ازامات سوعىسى كەزىندە كولچاك پەن دۋتوۆتىڭ اسكەرلەرى قازاقتىڭ مىڭداعان جىلقىلارىن اقىسىز الىپ، قۋىپ كەتتى. سودان قازىر ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ناشار. كەلەشەكتە قۇرىلعالى وتىرعان اۆتونوميا ەلدىڭ ەل بولىپ، دامۋىنا سەپ بولادى دەگەن سەنىم تۋعىزادى. 

احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ سوزىنەن كەيىن پرەزيديۋمدا وتىرعاندار ورىندارىنان تۇردى. سۆەردلوۆ ءماجىلىستىڭ اياقاتالعانىن حابارلادى.

 

1919-جىل. 20- مامىر كۇنى ساعات 11دە كرەملدىڭ كىشى زالدارىنىڭ بىرىندە قىرعىز اۆتونومياسى تۋرالى تالقىلاۋ ءماجىلىسى جالعاستى زالدا باسقا ەلدەردەن ءبىراز وكىلدەر وتۆردى . الدىڭعى قاتاردا ءا.جانگەلدين باستاعان دەلەگاتسيا وتىرعان. 

پرەزيديۋمدا ۇلتتار كوميتەتىنىڭ توراعاسى ۆ.ستالين،، باسقا ۇكىمەت مۇشەلەرى كالينين، سۆەردلوۆ وتۆردى. ۆ.لەنين كەيىنىرەك كەلىپ پرەزيديۋمعا جايعاستى. سۆەردلوۆ ورنىنان تۇرىپ، الدىنداعى جەز قوڭىراۋىن شىلدىراتىپ:

ء–سوز بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ توراعاسى، رەسەي فەدەراتسياسى سوۆناركومىنىڭ توراعاسى ۆلاديمير يليچ لەنينگە بەرىلەدى.- دەدى. ۆ.لەنيەن ورنىنان تۇرىپ:

–توۆاريششي! ناستوياششەە ۆرەميا پو ۆسەي تەرريتوري روسسي ۋستانوۆلەنى ۆلاست سوۆەتوۆ.! زاپادنىە اگرەسسورى ي يۋدەنيچي پوبەجدەنى بولشەۆيكامي. ۆسە گەنەرالى تسارسكوي ارمي چەرەز چەرنوە مورە ي چەرەز تۋرتسييۋ ۋبەجالي نا زاپاد. وفيتسەرى ي كنيازيا پريبلەجەننىە ك تساريۋ سەيچاس سيديات ۆ رەستوراناح پاريجا ي جدۋت پوموششي وت انگلي پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي. كولچاك ۋمەر نا پول دوروگە ۆ حاباروۆسك، ا ەگو ارميا بەز ورۋجيا ي بەز دەنەگ ناحوديتسيا ۆ حاباروۆسكە. ۋ نيح نەت سيل يدتي زانوۆو پروتيۆ ناس. دۋتوۆى، دەنيكينى ۆ سەۆەرنوم كيتاە، وني ۋجە دۋحوۆنو رازلوجەنى، بەز نادەجدى ۆەرنۋتسيا نا رودينۋ.

سەيچاس اكتيۆنو ۋستاناۆليۆاەم سوۆەتسكۋيۋ ۆلاست پو ۆسەي سترانە. ۆلاست بۋدەت نارودنىي. زەمليا بۋدەت روزدانا كرەستيانام! ۆ زالە حلوپايۋت زا ۆىستۋپلەنيە لەنينا.

ۆ.لەنين زاكانچيۆايا سۆوي ۆىستۋپلەنيە سرازۋ ۆىشەل يز زالا..

ۆ.ستالين مراچنو ۆستاۆايا سو سۆوەگو مەستا سووبششيل مراچنۋيۋ ۆەست:

–توۆاريششي! مى سەگودنيا يز تۋرگايا پولۋچيلي  تەلەگراممۋ سكوربنۋيۋ ۆەست! پوزاۆچەرا، 18-مايا ۆ تۋرگاە راسسترەلەنى  ۆو گلاۆە س كوميسساروم تارزانوم، امانگەلدى يمانوۆىم ي ۆمەستە س نيم ەششە 16 بولشەۆيكوۆ, بورتسى زا سوۆەتسكۋيۋ ۆلاست ۆ تيۋرمە راسسترەليانى ناشيمي ۆراگامي.. مى بۋدەم ستروگو ناكازىۆات ۋبيتس ناشيح سوراتنيكوۆ! ا سەيچاس ۆسە ستانەم، ودنۋ  مينۋتۋ سكوربنوە مولچانيە ۆ چەست پوگيبشيح كوميسساروۆ! مينۋتا مولچانيە. پوسلە ۆ زالە سيدياششي ءا. جانگەلدين سموتريا بايتۋرسىنوۆۋ گوۆوريت:

–ستراننو! منە نە سووبششيلي وب ەتوم سكوربنوم سلۋچاە! نەزنال يا وب ەتوم، تولكو سەيچاس ۋزنايۋ! بايتۋرسىنوۆ مولچال. 

ۆ پرەزيديۋمە سۆەردلوۆ ۆستال س مەستا ي سووبششيل وب  وكونچانيي سوبرانييا.

 

1919-جىلى 10-ماۋسىمدا كرەمل زالدارىنىڭ بىرىندە قىرعىز اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندەگى كەزەكتى ءماجىلىسى وتەدى. وعان ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميتەتتىڭ توراعاسى ۆ.ستالين جانە باسقادا ۇكىمەت مۇشەلەرى قاتىسقان. ءماجىلىس باسىندا ۆ.ستالين ءسوز باستاپ، وتكەن ۋاقىت ىشىندە ءبىراز ماسەلەلەر تالقىلانعانىن، سودان قورىتىندى جاساي وتىرىپ، “قىرعىز ولكەسىندەگى اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت” قۇرىلعانىنىن ونىڭ توراعاسى بولىپ س.پەستكوۆسكي، مۇشەلىگىنە ۆ.لۋكاشەۆ، ءا.جانگەلدين،

ب.قارالدين، م.تۇنعانشين، ق،بەكەنتاەۆ سايلانعانىن ايتادى. 

بۇل ءاسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميسسيا كەلەسى جىلعا دەيىن قىرعىز (قازاق) اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسىن ناقتى بەلگىلەۋمەن، سوۆەتتىك باسقارۋ جۇيەلەرىن جەرگىلىكتى جەردە ورناتۋدىڭ جوسپارىن جاساۋمەن اينالىسۋعا ءتىيىستى بولادى. بۇل قۇرىلعان اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ جانىندا جوسپارلاۋ كوميسسياسى جۇمىس ىستەيتىن بولعان. احمەت بايتۇرسىنوۆقا وقۋ ىستەرىن دامىتۋدى جوسپارلاۋ تاپسىرىلعان. 

سونىمەن رەسەي فەدەراتسياسى جانىنداعى ۇلتتىق ىستەر كوميتەتىنىڭ باسشىسى ۆ.ءستاليننىڭ ۇسىنىسىمەن قۇرىلعان قىرعىز اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى س.پەستكوۆسكيدىڭ باسقارۋىمەن ورىنبور گۋبەرنياسىنا اتتانىپ كەتتى. ولارعا كەلەسىجىلعا دەيىن (قىرعىز (قازاق) اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن، كەڭەستىك باسقارۋ جۇيەلەرىن رەتتەۋدىڭ جوسپارلارىن جاساۋ تاپسىرىلعان.

1920- جىلدىڭ 25- تامىزى كۇنى كرەملدە قىرعىز (قازاق) اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى ءماجىلىستىڭ سوڭعى جيىنى بولدى. وعان ءا.جانگەلدين م.تۇنعانشين، ب.قارالدين جانە وسىدان ءبىر جىل بۇرىن قۇرىلعان قىرعىز اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ باسشىسى س.پەستكوۆسكيدىڭ كومانداسى قاتىستى. ولار جاڭا اۆتونوميانى باسقارۋ جۇيەسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ جوسپارلارىن الىپ كەلگەن بۇل ماجىلىسكە. بۇل ماجىلىسكە نەگىزگى باياندامشى “كەلەشەك اۆتونوميانىڭ ۇكىمەت مۇشەلىگىنە وتەر.، ول جاستان بولسىن” دەپ احمەت بايتۇرسىنوۆ ءالىمحان ەرمەكوۆتى جانگەلدين ارقىلى ستالينگە ايتقىزىپ، نەگىزگى بايانداماشى رەتىندە ءالءىمحان ەرمەكوۆتى بەكىتكەن. پرەزيديۋمدا رسفسر ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى كالينين، وردجونيكيدزە، ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميتەتتىڭ باسشىسى ۆ.ستالين وتىردى. بەكىتىلگەن ءتارتىپ ببويىنشا سۆەردلوۆ “العاشقى باياندامانى پرەدستاۆيتەل كيرگيزسوي ستورونى ەرمەكوۆ جاسايدى ” دەدى. ءا.ەرمەكوۆ تريبۋناعا كوتەرىلىپ. رەسەيلىك پاتشا كەزىندەكارتالاردىڭ وزىندە قىرعىز دەپ اتالعان قازاق جەرى سول كەزدە باتىس ءسىبىر گۋبەرنياسىنداعى قازاقتىڭ ەجەلگى جەرى التايدان باستالىپ، سوناۋ “زاكاسپيسكوە” دەپ اتالعان استراحان جەرىنە دەيىن قامتيدى. ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتەردە دە مەن اتاعان جەرلەردە قىرعىز قازاق اۋىلدارىنىڭ، بولىستىقتارىنىڭ مەكەندەرى اتاپ كورسەتىلگەن. سونداي اق، بوكەي ورداسى دەپ اتالاتىن ايماق، تۇركىستان مەن جەتىسۋ جەرلەرى قىرعىز قازاق ەلدى مەكەندەرى ەكەنىن دالەلدەيتىن كوپتەگەن فاكتىلەر بار…” دەپ بايانداماشى ءسوزىن جالعاي بەرگەندە ءماجىلىستى باسقارۋشى قوڭىراۋ سوعىپ، بايانداماشىنى توقتاتىپ، ءسوزدى ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميتەتتىڭ باستىعى ۆ.ستالينگە بەردى.ول بايانداماشىعا قاراپ:

–توۆاريشش، ۋۆاجاەمىي دوكلادچيك، سكازاننىە ۆامي فاكتى دو ۆاس پرەدىدۋششەم سوبراني ستو راز بىلا سكازانا. ەتي فاكتى نام يزۆەستنى. توۆاريشش پەستكوۆسكي ي ەگو كوماندا نام پرينەسلي گوتوۆىي پروەكت. گلاۆا سوۆناركوما ۆ. لەنين ي پرەدسەداتەل سوۆەتا نارودنىح سوبراني توۆاريشش كالينين ۋجە پودپيسالي دەكرەت و سوزداني كيرگيزسكوي اۆتونومي پري رسفسر! چەم پوزدراۆليايۋ ۆاس! ۆ زالە ۆسە حلوپالي س ۋدوۆولستۆيەم زا سلوۆا ستالينا ي زا رادوست زا اۆتونومييۋ.

ۆ.ستالين پرودولجال گوۆوريت:

–زاۆترا ۆو ۆسەح نوۆوستنىح يزدانياح وپۋبليكۋەتسيا دەكرەت و سوزداني كيرگيزسكوي اۆتونومي، پودپيساننىي ۆلاديمير يليچوم  لەنينىم ي پرەدسەداتەلەم سنك توۆاريششەم كالينينىم.

ۆەس زال ۆستال دولگو حلوپالي زا رادوستنوە  سووبششەنيە.

26-تامىز كۇنى بارلىق گازەتتەردە رسفسر قاراماعىنداعى“قىرقىز (قازاق) سوۆەتتىك سوتسياليستىك  اۆتونومياسىنىڭ” اشىلعانىن ۇزبەي جاريالاپ جاتتى. …قىرعىز ( قازاق) اۆتونومياسىنىڭ توراعالىعىنان كرەمل پەستكوۆسكيدى بەكىتتى اۆتونوميا استاناسى ورىنبور قالاسى بولىپ بەكىتىلدى..ۇكىمەت مۇشەلىگىنە بوكەيحانوۆ پەن بايتۇرسىنوۆ ويلاعانداي ەرمەكوۆ بەكىتىلمەي قالدى العاشقى كەزدە احمەت بايتۇرسىنوۆ تا ەنگىزىلمەگەن، كەيىن پەستكوۆسكي شاقىرىپ الىپ، وقۋ ىستەرى دەپارتايەنتىن باسقارۋعا تاعايىندادى العاشقى اۆتونوميانىڭ اۋماعىنا قازىرگى ماڭعىستاۋ، باتىس قازاقستان، اقتوبە، تورعاي وبلىسى، اقمولا،، سەمەي ۋەزدەرى، كەرەكۋ تەرريتوريالارى ەنگەن. كەيىنىرەك، ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ارالاسۋىمەن قوستاناي ۋەزى اۆتونومياعا قايتارىلدى 

1920-جىلى  26-تامىزدا قۇرىلعان قىرعىز (قازاق) اۆتوميالىق رەسپۋبليكاسى قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىگىنىڭ العاشقى نەگىزىن قالاعان، شەكاراسىن بەكىتكەن العاشقى ۇلى قادام بولدى.

جۇمات انەسۇلى، اقىن، جازۋشى، پۋبليتسيست، تاريحشى

Related Articles

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

  • باقسىلار ينستيتۋتى

    ساراپتاما (وقىساڭىز وكىنبەيسىز) ءبىرىنشى، ىلكىدە تۇركى بالاسىندا ارنايى قاعان قۇزىرەتى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن كورىپكەل باقسىلار ينستيتۋتى بولعان. اتى باقسى بولعانىمەن حاننىڭ قىرىق كىسىلىك اقىلشىسى ەدى. كورىپكەل باقسىلار حان كەڭەسى كەزىندە الداعى قاندايدا ءبىر ساياسي وقيعا مەن سيتۋاتسيانى كۇنى بۇرتىن بولجاپ، ءدوپ باسىپ تالداپ ءھام ساراپتاپ بەرە الاتىن سونى قابىلەتتىڭ يەسى-ءتىن. ولاردى ساياسي كورىپكەلدەر دەپ اتاسا دا بولادى. حان ەكىنشى ءبىر ەلدى جەڭۋ ءۇشىن بىلەك كۇشىنەن بولەك كورىپكەل باقسىلاردىڭ ستراتەگيالىق بولجاۋىنا دا جۇگىنەتىن. قارسىلاس ەلدىڭ كورىپكەل باقسىلارى دا وڭاي ەمەس ارينە. ەكىنشى، ۋاقىت وتە كەلە ساياسي كورىپكەل باقسىلار تۇركىلىك بولمىستاعى ستراتەگيالىق مەكتەپ قالىپتاستىردى. تۇركى باقسىلارى قىتاي، ءۇندى، پارسى، ۇرىم ەلدەرىن جاۋلاپ الۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ول كەزدەگى جاھاندىق جاۋلاسۋلار جەر، سۋ،

  • شاعىن ساراپتاما:شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى

    شاعىن ساراپتاما 1934-35 جىلى جاڭا شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى قۇرىلعان سوڭ شەتەلدەن وقۋ، شەتەلگە وقۋشى جىبەرۋ جۇمىسى كەشەندى جۇزەگە استى. سونىڭ نەگىزىندە ولكەلىك ۇكىمەت سوۆەت وداعىنان وقيتىن جاس تالاپكەرلەرگە كونكۋرس جاريالاپ ارنايى ۇكىمەتتىڭ وقۋ ستيپەندياسىن ءبولدى، ناتيجەسىندە 1935-39 جىلدارى ۇزىن سانى 300-گە تارتا ستۋدەنت سوۆەت وداعىندا ءبىلىم الدى. 1935 جىلدارى شىعىس تۇركىستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ ەڭ كوپ وقۋعا تۇسكەن ءبىلىم ورداسى- تاشكەندەگى ساگۋ ەدى، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى. تاشكەننەن وقىعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەر شىعىس تۇركىستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا ءتۇرلى قىزمەتتە جۇمىس ىستەدى، ولاردى كەيىن “تاشكەنتشىلدەر” دەپ تە اتادى. 1939 جىلدان كەيىن ماسكەۋ مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اراسى ديپلوماتيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى، سونىڭ كەسىرىنەن رەسمي ءۇرىمجى سوۆەت وداعى قۇرامىنداعى ستۋدەنت ازاماتتاردى ەلگە شاقىرتىپ الدى. ءبىلىم

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: