|  |  |  | 

Tarih Twlğalar Ädebi älem

Alaş arısı – Mirjaqıp Dulatov 135 jasta

Alash1-1000x700

     Jiırma jasında wltın oyatıp, wran salğan Mirjaqıp Dulatovtıñ tuılğanına biıl 135 jıl tolıp otır. Elim dep, jerim dep halqı üşin janın ayamağan  atamızdıñ bwl jasın atap ötu biz üşin ülken märtebe.

Alaş qozğalısınıñ körnekti qayratkeri Mirjaqıp Dulatovtıñ wltı üşin jasağan qızmetteri, eñbekteri qazirgi tañda är qazaqqa ayan jäne maqtanış. Nebäri jiırma tört jasında «Oyan, qazaq!», – dep wltına wran salğan Mirjaqıp Dulatov Alaş qozğalısınıñ basında twrğan edi.  Bwl jolda ol kisi köp eñbek etti.  Myrjaqyp

Patşa ökimetiniñ otarşıldıq ezgisi küşeyip twrğanda, aumalı-tökpeli zamanda ömir sürgen  M.Dulatov jastığına qaramastan, wltına ayanbastan qızmet etken wlı twlğa! Jastayınan ata-anasınan ayırılsada sağı sınbay alğa wmtıldı. Halqınıñ mwñın mwñdap,  joğın joqtauğa sert berip, halıq isine bar bolmısımen, ınta-jigerimen aralasadı. Osı jolda qayratker 1904 jılı Ombı qalasına keldi. Osında qanı bölek bolsada halqına degen qızmeti bir, ağasınday  bolğan Alaş ardaqtısı Ahmet Baytwrsınovpen tanıstı. Sol kezden bastap biri-wstaz, biri-şäkirit bolıp ajıramadı.

1905 jılı A.Baytwrsınovpen birge ol Qarqaralıdağı bwqaralıq jwmıstarğa qatısadı. Sol jılı Qoyandı järmeñkesinde jazılıp, 14500 adam qol qoyğan «Qarqaralı peticiyasın» jazğandardıñ biri boldı. 1907 jılı M.Dulatov Konstitutciyalıq demokrattar partiyası delegattarı qatarında Sankt-Peterburgke Bükilreseylik s'ezge bardı. Sol jılı Sankt-Peterburgte jalğız ğana nömiri şıqqan «Serke» gazetinde «Jastarğa öleñi» basılıp şıqtı.

Patşa ökimetiniñ otarşıl sayasatınan, barlıq auırtpalıq pen qiındıqtarınan erkindikke şığu üşin eñ aldımen qarañğılıqtan şığıp, nadandıqtan arılu kerektigin M.Dulatov jaqsı bildi. 1909 jılı  twñğış öleñder jinağı Qazan qalasındağı «Şarq» baspasınan «Oyan, qazaq» degen atpen basılıp şıqtı. Halqınıñ jağdayın oylağan aqın, el jwrtına osı öleñ arqılı bılay dep wran tastadı:

«Köziñdi aş, oyan, qazaq, köter bastı,

Ötkizbey qarañğıda beker jastı.

Jer ketti, din naşarlap, hal haram bop,

Qazağım, endi jatu jaramas-tı».

Ükimet tarapınan qarsılıq alıp, tärkilensede qazaq halqı onı jatqa ayta bastadı. Öleñniñ mazmwnı keñ tarap, köp adamğa qızığuşılıq tudırdı. Osılayşa, Mirjaqıp Dulatovtıñ «Oyan, qazağı» wlttıñ ruhın oyattı. Ejelden ata-babamızdan mwra bolıp kele jatqan jerden, tilden, dinnen, mädenietten ayırılıp qalmauğa şaqırdı. Qazaq wltşıldarı patşa ükimetine qarsı şıqqanda «Oyan, qazaqtı» özderine wran retinde qoldandı.

Tarihşı akademik Keñes Nwrpeyis öziniñ «Alaş häm Alaşorda» kitabında bwl eñbek turalı: «M.Dulatovtıñ «Oyan qazaq» eñbegi qattı sınğa alındı, eñ aldımen öz uaqıtı üşin asa ülken mañızğa ie boldı»  – dep, qazaq intelegenciyasınıñ şığarmaşılığı men sayasi is-äreketterine öte qatal äri ädiletsiz bağa berilgenin aytadı. Belgili tarihşı ğalım Mämbet Qoygeldievtiñ aytuınşa, «Oyan, Qazaq» kitabı XX ğasır basındağı qazaq qoğamındağı türli toptardıñ bäriniñ köñilinen şıqtı.

Aqın öleñderiniñ bastı taqırıbı – el tağdırı boldı. Ol eliniñ täuelsizdik jolında jazıqsızdan qwrban boldı. 1929 jılı eş jazıqsız qazaq ziyalılarımen birge «wltşıl» degen ayıp tağılıp   qamaldı. Sol jılı tergeude wltşıl dep kinä tağılğanda:  «Biz tek öz memleketimizdiñ özimizge tiisti bolsa dep tileymiz», – dep tüsinikteme berdi. Biraz jıl türmege jabıldı. 1935 jıldıñ 5-şi qazanında Sosnavsk stanciyasındağı lager' lazaretinde auır nauqastan köz jwmdı. M.Dulatovtıñ atın aqtap şığaruğa qızı Gülnär septigin tigizdi. Qızınıñ bastamasımen 1988 jılı M.Dulatov aqtaldı. Bwl uaqıtta Alaş arıstarı A.Baytwrsınov pen Ä.Bökeyhanovta aqtalğan bolatın. Mwnday arıstardıñ qwrmetine 2005 jılı qazaqtıñ qara şañıraqtarınıñ biri äl-Farabi atındağı Qazaq wlttıq  universitetinde Ä.Bökeyhanov, A.Baytwrsınov, M.Dulatovqa  arnap bederli müsinnen jasalğan (barel'ef) eskertkiş aşıldı.

Qorıta aytqanda, «Er esimi – el esinde» – demekşi  Alaş ardaqtısı bolğan M.Dulatov halqınıñ jadında mäñgi saqtaladı. Alaş qayratkerleri añsap, mwrat etken täuelsiz memlekette bwl qayratkerlerdiñ eren eñbegin wrpaqtarı eşqaşan wmıtpaydı.  Mirjaqıp Dulatov qazaq eli tarihında öşpes bir iz qaldırdı.

Söz soñında Älihan Bökeyhanovtıñ  A.Baytwrsınov  pen M.Dulatovqa aytqan bir sözin eske alsaq deymiz: «Şırağım Ahmet, Mirjaqıp, senderdiñ tañdağan joldarıñ abaqtı jol, azaptı jol. Biraq bir närseni tüsiniñder. Bayağıda doñız ben aqqu dos bolıptı. Sonda bir küni doñız aqqudkan: «Ey, aqqu, sen kün bar deysiñ, sol kündi men ne üşin körmeymin, –depti. Sonda aqqu bılay til qatqan eken. «Ey, doñız, seni Alla tömen qaratıp jaratqan, sondıqtan sen aspandağı kündi köre almaysıñ, – depti. Osı oydı ayta kelip, Älihan Bökeyhanov  mınaday twjırım jasaydı: – Şırağım Ahmet, Mirjaqıp, senderden keyin kündi köre biletin wrpaq keledi. Sol kündi köretin wrpaq senderdi ülken qwrmetpen eske alatın boladı. Ökinbeñder! Küres jolına tüskenderiñe eşqaşan ökinbeñder, – deydi. Sonı ülken qwrmetpen  eske alatın wrpaq biz bolayıq ağayın!

 

Bolat SAYLAN, Äl-Farabi atındağı QazWU-niñ professorı, t.ğ.d.

Şwğıla PALAN, 1 kurs studenti.

Related Articles

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Baqsılar institutı

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

  • Şağın saraptama:Şıñjañ ölkelik ükimeti, şetelge oquşı jiberu jwmısı

    Şağın saraptama 1934-35 jılı jaña Şıñjañ ölkelik ükimeti qwrılğan soñ şetelden oqu, şetelge oquşı jiberu jwmısı keşendi jüzege astı. Sonıñ negizinde ölkelik ükimet Sovet Odağınan oqitın jas talapkerlerge konkurs jariyalap arnayı ükimettiñ oqu stipendiyasın böldi, nätijesinde 1935-39 jıldarı wzın sanı 300-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı. 1935 jıldarı Şığıs Türkistandıq studentterdiñ eñ köp oquğa tüsken bilim ordası- Taşkendegi SAGU edi, atap aytqanda Ortalıq Aziya Memlekettik Universiteti. Taşkennen oqığan Şıñjañdıq studentter Şığıs Türkistannıñ barlıq aymaqtarında türli qızmette jwmıs istedi, olardı keyin “Taşkentşilder” dep te atadı. 1939 jıldan keyin Mäskeu men Şıñjañ ölkelik ükimettiñ arası diplomatiyalıq dağdarısqa wşıradı, sonıñ kesirinen resmi Ürimji Sovet Odağı qwramındağı student azamattardı elge şaqırtıp aldı. Bilim

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: