|  |  |  |  | 

Руханият Тарих Тұлғалар Қазақ шежіресі

ТОРАҢҒЫЛЫ ТУРАЛЫ НЕ БІЛЕМІЗ?

 

ТОРАҢҒЫЛЫ ТУРАЛЫ НЕ БІЛЕМІЗ?

Сыр бойы – тұнған шежіре, таусылмас тарих. Өткен өмірді бүгінмен бүгіп қалуға болмайды. Бабалардың соқтықпалы-соқпақты ұлы жолы ғасырлар қойнауынан ұласып келе жатқаны ақиқат. Ал, қазіргі өмір ертеңге жалғасатындықтан, өткенді таразыға тарту – басты міндет.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасын жариялау арқылы рухани мұраларымызды түгендеп, ұрпаққа ұлтжандылықтың ұрығын себудің үлгісін көрсетті. Жер атауларының тарихын зерттеу өз өлкеміздің өткен тарихына үңіле отырып, ұрпақ санасында сабақтастық салтын қалыптастыруды көздейді.

Қайсыбір елдің, жердің немесе елді мекеннің аталу тарихы болатыны сөзсіз. Сондай-ақ «Тораңғылы – Бала әулие» аталуының өзіндік шығу төркіні бар. Әйтсе де  тарихшылар, шежірешілер де «Тораңғылы – Бала әулие» дәл осылай болған деп әлі күнге дейін тап басып айта алмайды.                                     Себебі: «Тораңғылы – Бала әулие» атауы ерте заманнан бері аталып келе жатыр. Сондықтан нақты тарихи деректер, айғақ болар архивтік құжаттар жоқ. Дегенмен ел аузында жүрген бірнеше жорамалдарды тілге тиек етуге болады.

Тораңғы – тал атауы. Терек туысына жататын ағаш. Шөлді жерлерде, ескі өзен арнасында, өзен аңғарында, құмды сортаң тақырларда өседі. Тораңғы – Қазақстанның шөлді аймағында өсетін нағыз жалғыз, өте сирек кездесетін тал. Таралу аймағы жылдан-жылға азайып бара жатқандықтан, қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

Қызылорда облысы, Қазалы ауданының жері де тарихи орындарға өте бай. Оған дәлел ретінде Қазалы ауданының Бекарыстан би ауылына жақын жерде орналасқан Тораңғылы әулие тал жерін айта аламыз.Тораңғылы әулие тал Бекарыстан би ауылынан 6-7 шақырым жерде орналасқан. Тораңғылының алып жатқан аумағы екі жарым гектардай болады. Тораңғылы жері күншығыс жақ жерінде Нұрбай шүңгілімен, күнбатыс жақ бетінде Қотанкөлмен шектеледі. Ал, оңтүстік аймағы кең көлемді оңтүстік аймақпен шектесіп жатыр. Тораңғы – кез келген жерге шыға бермейтін, киелі жерлерге ғана шығатын ағаш.

Кие – бұл әр қазақтың өміріндегі салт-дәстүр, әдет-ғұрпымен қатар байланысқан, бүгінгі тұрмыстық өмірімізде қатар келе жатқан ұғым. Кие деген табиғатта ағаш, тас, тау, төбе, су, жан-жануарда болатын нәрсе. Киелі орын – ол нақты географиялық объект. Ол көшпелілер үшін жайылымды жер, тау, төбе, өзен, т.б. нәрсе болуы мүмкін болғандықтан белгілі бір тайпаның, ұлыстың немесе бір рулы елдің аруақтары мәңгілік жай тапқан орын болуы мүмкін. Сондай киелі жердің бірі Тораңғылы. Көне көз қариялардан қалған әңгіме бойынша: «Бұл жердің киелілігі, ертеректе жау шапқыншылығы кезінде тыныш отырған ауылға шапқыншылық жасап, ауылдағы үлкен қария, ақсақалдарды, ақ жаулықты аналар мен әжелерді, бойжеткен қыздарды аяусыз өлтіріп, бесікте жатқан періште сәбилерді бесігімен суға лақтырады. Суға аққан 40 бесік Қотанкөлдің сағасына келіп тіреледі. Сол аққан 40 бесіктің ағашынан осы жерге Тораңғы ағашы өседі, – деген сөз қалған.

Қазақ елінің табиғаты туралы талай еңбек жазған ғалым Рысбай Сәтімбеков: «Қазақ халқы тораңғы ағашын ежелден-ақ «шөл даланың падишасы» деп ерекше қастерлеген, оны отын ретінде отқа жағуға рұқсат етпейді, тіпті оны кесуге және тораңғы тоғайына мал жаюға болмайды деп есептейді. Өйткені тораңғы ағашының сұр-қоңырқай қабығына пышақ тисе, сыртына қызғылт түсті сөл бөлінеді. Сондықтан да, тораңғының қанға ұқсас сөлін оның қанды көз жасы деп, оны кескен адамды тораңғының киесі ұрады деген сөздермен тыйым салған. Шөл даланың көркі болып саналатын тораңғыны бабаларымыз көзінің қарашығындай қорғауды үнемі ұрпақтарына өсиет етіп қалдыруының танымдық та, тәрбиелік мәні зор» – деп, бағасын берген.

Байбақты Қарабалаев «Сағыныш – сағым жылдар» атты өзінің кітабында: «Талай балалықпен бұталарын сындырғанда біртүрлі қызғылт түсті қан тәріздес су шығатын еді. Содан кейін тиіспейтін едік. Бірақ ағашы үлкен аумақты алып жатады. Көлеңкесі қандай салқын. Самал жел есіп тұрады. Шаршап келіп отырғаныңда бірден серігіп жүре бересің. Табиғаттың адамзатқа берген неткен рахат сыйы»  – деп еске алып, оның қасиеті туралы тоқталып өтеді.

Адамның, елдің, жердің аттары мен атаулары жай әншейін қойыла бермейді. Олардың әрқайсысының белгілі бір себебі, мағынасы бар. Адамдар өздері өмір сүрген жерлердің ерекшеліктерін жақсы білді. Соған байланысты оларға әр түрлі ат қойды. Олардың әрқайсысының өзіндік мәні мен сырлары бар. Ол жерлерді зерттей отырып, қандай ерекшеліктері бар екенін біле аламыз. Осындай ерекше қасиетті жердің бірі – Тораңғылы екенін айтқымыз келеді.

 

Болат САЙЛАН, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің профессоры, т.ғ.д.

Ұлдана ТҰРҒАНБАЙ, 1 курс студенті

 

Related Articles

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • …ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз.

    Әлеуметтік желіде осы отандасымызды қызу талқылап жатыр екен. Көбі сын айтып жатыр. Видео жазбаның толық нұсқасы жоқ, пікір-талас тудырған бөлігі ғана тарап жатыр екен. Соған байланысты өз ойымды айта кетпекшімін: Бірінші, отандасымыздың видеосы, фотосы әлеуметтік желіде желдей есіп тарап жатыр. Ол азаматтың (азаматшаның) жеке құпиясы саналатын фотосы, видео жазбасы кімнің рұқсатымен тарап жатыр екен? Өз басым осы постты жазу үшін ол азаматтың (азаматшаның) видеодағы бейнесін қара бояумен өшіріп тастауды жөн көрдім. Және рұқсатынсыз фото бейнесін жеке парақшама салғаным үшін одан кешірім сұраймын. Діни ұстанымы, ойы бөлек болғанымен ол да осы елдің тумасы, біздің отандасымыз. Екінші, отандасымыздың діни ұстанымына байланысты айтқан сөздері қоғамда қатты пікір тудырған екен. Тіпті оны “ұлт дұшпаны”

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: