|  |  | 

Тарих Тұлғалар

Балалар әлемінің елшісі…

                        a73450a2bfacb2e67341211afc0f9e5e

       Кемел ой мен келісті сыр тоғысқан, сұлу сезім мен мұңлы шер шарпысқан көрікті де көркем шығармалардың шебері – Сапарғали Бегалин. Биыл, 2020 жылы қазақ прозасына өзгеше өрнек, жаңа леп, ғажайып сыр-сипат әкелген көрнекті қазақ жазушысы, балалар әдебиетінің классигі, әдебиетіміздің поэзия, проза жанрларында тартымды, толымды шығармалар берген көрнекті суреткер Сапарғали Бегалинге 125 жыл толып отыр. 

       Сапарғали Бегалин 1895 жылы қараша айының 24 жұлдызында Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Дегелең ауылында дүниеге келген. Табиғатынан зерек, ұғымтал балаға оқу оқыған, білім алған өте ұнайды. Содан ол ауыл молдасынан дәріс алып, ескіше хат таниды. 1915 жылы Семей қаласындағы орыс-қырғыз (қазақ) училищесін бітірген. 1929-1935 жылдары Дегелең облыстық атқару комитетінің төрағасы, Қарқаралы уездік атқару комитетінің мүшесі. Бөлім меңгерушісінің орынбасары, аудандық халық судьясы болды. Қазақ егіншілік халық комиссариатында, Түркісіб басқармасына жауапты жұмыстар атқарды. 1935-1956 жылдары «Теміржолшы» газетінде, Қазақ КСР ғылым академиясының «Тіл және әдебиет» институтында (қазіргі «Әдебиет және өнер» институты), Қазақстан Жазушылар одағында қызмет етті.

       Сапарғали Ысқақұлы кездейсоқ балалар жазушысы болған жоқ. Ол қай жерде жұмыс істесе де, немен айналысса да, әрқашан балалардың ортасында болғанды ұнататын, олармен еркін әңгіме бастай алатын. Қазақстан бойынша өзінің көптеген сапарларында жазушы ауыл балаларының жеке өмірлерінен және балалық шағынан айырылуына жиі куә болатын. Бегалиннің айтуы бойынша, ол әдебиетке тек 1940-шы жылдардың соңында келді және бұл ерте жетілген балалар туралы айтуға деген ықыласқа әкелді. Ол бойы ұзын, тұрақты, бейнелі түрде «барлық түймелерге тағылған» адам деуге де болады, сезім көріністерінде өте ұстамды, терең интеллектке ие болды. 

С.Бегалин атындағы республикалық балалар кітапханасының директоры Раева Софья: «Менің ойымша, біреу оған үрейлене қарады деп ойламаймын. Өйткені ол 30 жылдан астам уақыт бойы балалар кітапханасын басқарған. Менің ойымша, адамдар оған еріксіз тартылады. Бір таңқаларлығы, бұл ұстамдылық Бегалиннің балалармен ортақ тіл табуына кедергі болмады. Ол бірден еріп, балалармен ешқашан үлкен кісідей  сөйлеспейтінін қайталағанды ұнататын, ол балалармен тең дәрежеде сөйлесті» – деп, еске алады. Бұл Сапарғали Ысқақұлының өзінің сыртқы оқшаулануымен және жан дүниесіндегі тылсымымен бала болып қала бергендіктен болған сияқты.

       Жазушы өзі туралы: «Маған көп жұмыс істеу керек, күндіз-түні, менде бар таланттың ең биігіне көтерілу керек», – деп жазған. Сапарғали Бегалин артына өшпестей үлкен әдеби мұра қалдырды. Сапарғали Бегалин 25-ке тарта дастан, 12 повесть, жүздеген әңгіме, 9 шағын пьеса мен 50-ге тарта ән текстерінің авторы. Оның алғашқы кітабы, қазақ халық аңызының сюжеті бойынша жазылған балаларға арналған «Бүркіттің кек алуы» поэмасы 1943 жылы жарық көрді.  Көп ұзамай ол кішкентай табыншы – «Жылқышы бала» туралы әңгіме, одан кейін «Сәтжан» повесін жариялады. Бұл балаларға арналған алғашқы әңгімелердің ішіндегі ең сәттісі. Орыс тіліне аударылған бұл повесі «Пионер» журналында басылды. 1950 жылы Сапарғали Бегалинге «Сәтжан» повесі үшін КСРО Министрлер Кеңесінің сыйлығы берілді. Кейіннен бұл оқиға бірнеше рет басылып, көптеген тілдерге аударылды. Оның қолынан шыққан «Тау сыры» (1938), «Таңсық» (1940), «Қыран кегі» (1943), «Машинист» (1944), «Алтай аңызы» (1947) дастандары, «Сәтжан» (1947), «Көксегеннің көргендері» (1948), «Шоқан асулары» (1964, 1970), «Бақыт» (1960) және т.б. жинақтары жазушыны халыққа кеңінен танытты. 

       «Сапарғали Бегалин қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушы болып табылады. С. Бегалин және У. Тұрманжанов сияқты жазушылардың үлесіне өте ауыр және құрметті міндет жүктелді, бірақ олар бұл міндетті тамаша орындады. Олар жалаңаш жерде гүл өсіргендей болды» – дейді, оның қазақ балалар әдебиетіне қосқан үлесі туралы жазушылар Мұзафар Әлімбаев пен Ермек Өтетілеуов. Сапарғали Бегалиннің қазақ әдебиетіне қосқан жемісті үлесі лайықты бағаланды: ол екі рет «Құрмет Белгісі» және Халықтар Достығы ордендерімен, медальдарымен марапатталды. 

       Қорытындылай келе, қазақ балалар әдебиетінің бәйтерегі өзінің рухани сұлулығын, мейірімділігі мен шынайылығын жоғалтпай, ұзақ, әдемі өмір сүріп, 1983 жылы қайтыс болды. Сапарғали Бегалин атамыз – ғасырдан-ғасырға жалғаса беретін, уақыт өткен сайын қын түбінде жатпас алмас қылыштай жарқырай беретін тұғырлы тұлға. Ғасырлар, жылдар алмаса келе талай оқиғаның көмескі тартары заңдылық. Алайда Сапарғали Ысқақұлының шығармашылығына ондай қауіп төнбек емес. Себебі, оның шығармашылық ағыны – өмірдің өзіндей тоқтаусыз. Сапарғали Ысқақұлы қазақ халқы, әдебиеті, тарихы үшін маңызы бар, әр қазақтың жүрегінде орын ала білген ұлы тұлға. Оның туындылары, шығармалары – біз үшін баға жетпес рухани қазына. Сапарғали Бегалин Ысқақұлы сонысымен мәңгілік.

 

Болат САЙЛАН, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің профессоры, т.ғ.д.

Нұрдәулет Жұмабай, 1 курс студенті

  

Related Articles

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Шағын сараптама:Шыңжаң өлкелік үкіметі, шетелге оқушы жіберу жұмысы

    Шағын сараптама 1934-35 жылы жаңа Шыңжаң өлкелік үкіметі құрылған соң шетелден оқу, шетелге оқушы жіберу жұмысы кешенді жүзеге асты. Соның негізінде өлкелік үкімет Совет Одағынан оқитын жас талапкерлерге конкурс жариялап арнайы үкіметтің оқу стипендиясын бөлді, нәтижесінде 1935-39 жылдары ұзын саны 300-ге тарта студент Совет Одағында білім алды. 1935 жылдары Шығыс Түркістандық студенттердің ең көп оқуға түскен білім ордасы- Ташкендегі САГУ еді, атап айтқанда Орталық Азия Мемлекеттік Университеті. Ташкеннен оқыған Шыңжаңдық студенттер Шығыс Түркістанның барлық аймақтарында түрлі қызметте жұмыс істеді, оларды кейін “Ташкентшілдер” деп те атады. 1939 жылдан кейін Мәскеу мен Шыңжаң өлкелік үкіметтің арасы дипломатиялық дағдарысқа ұшырады, соның кесірінен ресми Үрімжі Совет Одағы құрамындағы студент азаматтарды елге шақыртып алды. Білім

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: