|  |  |  |  |  | 

Zuqa batır 150 jıl Suretter söyleydi Tarih Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi

Altay ölkesiniñ Şıñjañğa öz erkinen tıs qosılğanına 100 jıl (1920-2020)

Altay
1920- jılğa deyin Sin'czyan mäselesine Altay ölkesi qamtılmaytın-dı. Altay ölkesi 130 jılday ortalıq ükimetke jeke qarap keldi de, 1919-1920 jj arasındağı işki-sırtqı sayasi häm geo-strategiyalıq mäselelerge baylanıstı jeke ölke statusı birjolata joyılğan edi. Sin'czyan gubernatorı YAñ-nıñ qolqa saluımen Altay ölkesi Sin'czyan provinciyasınıñ qarauına ötti.
Mına äkimşilik karta 1916-1920 jıldar arasında dayındalğan. Osı kartada Altay Ölkesi anıq körinedi. Cin imperiyası qwlağan soñ bilikke kelgen burjuaziyalıq ükimet bükilmemlekettik qwrıltay jinalısın ötkizedi sonımen birge sol jılı uaqıtşa ükimettiñ kezekten tıs prezident saylauı ötedi. Osı sayasi is-qimılğa Altay ölkesi jeke el retinde qatısqan. Ol turalı keyin aytamız.
1905, 1908, 1912 jj arasındağı kürdeli äkimşilik reformalardan keyin Altay-Qobda elinde tübegeyli özgerister boldı.
1914- jılı Qwlja ölkesi, 1916- jılı Tarbağatay ölkesi jeke-jeke Sin'czyan provinciyasına kirdi. Bwrın Sin'czyan territoriyasına Qaşqariyanıñ Altı-Şahar aymaqtarı men Erenqabırğanıñ audandarı qaraytın-dı.WhatsApp Image 2021-01-27 at 11.24.43 PM
Qazaqtar twrğan ölke, aymaqtar 1914, 1916, 1920 jıldardıñ nätijesine baylanıstı Sin'czyan äkimşiligine birjolata qaradı. Sonımen mınaday tarihi jağday qalıptastı:
Birinşi, Qazaqtar Si'czyan äkimşiline qarağan soñ öz jerinde özi az halıqqa aynalıp qaldı. Mısalı, Qwlja ölkesi (1914), Tarbağatay ölkesi (1916) jäne Altay-Qobda ölkesi (1920) jeke-jeke öz aldına äskeri guberniyalıq ükimet bolıp twrğanda qazaqtardıñ twrğılıqtı üles salmağı 90% ğa deyin wstaytın edi, Sin'czyan provinciyasına qarağan soñ ölkege şaqqanda sanı az bolıp şığa keldi. Bwğan tek qazaqtardı ğana qarastıruğa bolmaydı, wyğırlardıñ da üles salmağın mısal retinde keltiruge boladı. Mısalı, 1912, 1914, 1916, 1920 jıldarğa deyin Sin'czyan ölkesinde 85-90% ke deyin basım salmaq Qaşqariya wyğırlarında edi, Altay-Tarbağatay-Qwlja ölkeleri Sin'czyanğa qosılğan soñ wyğırlardıñ payızdıq sanı jalpı provinciyağa şaqqanda 60% ke deyin tömendedi.
Ekinşi, Qazaq ölkeleri öz erkinen tıs Sin'czyan provinciyasına qosılğan soñ jer mäselesi wlttıq mäselege aynaldı. Sin'cziyan gubernatorı qazaqtardıñ köñilin tabu üşin salıq reformasın jasağanımen jerge qatıstı reformanı auızğa da alğan joq. Qazaqtar öz jerin özi ükimetten jalpap alıp otırdı. 1916-1918-1920-1922-1928 jıldar arasındağı ortalıq ükimetke joldağan arız-şağım qwjattarın qarasañız 95%-i “jer mäselesi” boyınşa arız ötiniş jasağan. Bwl twrğıda kelgende Sin'cziyan gubernatorları patşalıq Cin ükimetiniñ sayasi wstanımdarın jalğastıruşı mwrageri boldı.
Üşinşi, Qazaqtar äkimşilik basqaru mehanizminde kadrlıq tüyitkilge tap boldı. Altay, Tarbağatay, Qwlja ölkeleri jeke äskeri guberniyağa qarap Sin'czyan ölkesine qosılmay twrğanda özi twrğan aymaqta sayasi-äkimşilik statusı bar edi, onı köbinşe Cin imperatorı jarlıqpen bekitip bergen. Jäne däuir aynalıp zaman özgergen twsta sayasi status atadan- balağa, äuletten- äuletke qalatın. Qazaq ölkeleri Sin'czyan aymağına qosıla sala äkimşilik kürdeli reformağa döp keldi de bwrınğı joğarı därejeli mänsap statustarı qwr ataqqa aynalıp qaldı, jergilikti atqaruşı bilik audan-qala äkimderiniñ qolına ötip ketti.
Biz jazıp otırğan Altay ölkesi osı tarihi kürdeli mäseleniñ eñ soñğı auır mısalı edi. Biıl osı tarihi oqiğağa 100 jıl tolıp otır.
Ärine, qazaq ölkesi öz erkinen tıs Sin'czyan provinciyasına qosılıp berilgen soñ bwğan baylanıstı wlttıq narazılıq toqtalıq qalğan joq. Altay, Tarbağatay, Qwlja ölkelerindegi ärbir wltaralıq mäseleniñ tüp negizi- osı tarihi qasiretten tuındap otır.
1920- jılı Altay ölkesi soñğı bolıp Sin'czyan aymağına qarağan soñ qazaqtıñ tıñ sayasi ömiri bastaldı. 1922- jıldan bastap Sin'czyan ortalığı Ürimjide qazaqtıñ jaña ziyalı şoğırı payda bola bastadı. Qwmıl-Barköl, Erenqabırğa, Qwlja, Tarbağatay, Altay qazaqtarınıñ sorpa betine şığar ziyalı qauımı jaña oqu ornın qwra bastadı. Maqsat- halıqtıñ jaña ruhani sanasın zamannıñ ozıq tehnologiya küşimen qarulandıru sosın oyanğan halıqtı qozğap jeke WLTTIQ AVTONOMIYA talap etu häm bölinip şığu.
Osı eñbektenudiñ nätijesinde 1922-1932 jj nebäri on jılda qazaq ziyalıları tarapınan AVTONOMIYA mäselesi sayasi deñgeyde köterildi. Ondağı sayasi maqsat- Sin'czyan guberniyasınan birjolata bölinip şığıp ketu!
Osı tüpki sayasi mäseleniñ nätijesinde eñ äueli Qwmıl-Barköl qazağı tüp qoparıldı, jergilikti gubernatorğa narazı bop işki qıtay, tipti Tibet odan arı Pakistanğa deyin asıp ketti.
1939-1940 jj arasında Ör Altay eli wlt-azattıq köterilisin bastadı. Tüpki sayasi maqsat- Altay ölkesi Sin'czyanğa erkinen tıs qosıluı jäne qazaqtardıñ sayasi, ruhani häm äleumettik erkiniñ bolmauı edi.
1944-1945 jıldarı Qwlja ölkesi men Tarbağatay ölkesiniñ qazaqtarı wlt-azattıq wyımdarın qwrıp, sayasi töñkeris jasadı. Sebep- Qwlja men Tarbağatay ölkesiniñ öz erkinen tıs Sin'czyan aymağına qosıluı, wlttıq ruhani häm sayasi qwndılıqtar men erkindiktiñ ayaqqa taptaluı edi.
Bizdiñ Qazaqstandıq tarihşılar osını aşıq ayta almay kelemiz.
1920- jılı Altay ölkesi Sin'czyan provinciyasına erkinen tıs qarağan soñ Altay tağı ekige bölinip ketti. Qobda aymağı Moñğoliya jağında qaldı, Altay okurgı beri Sin'czyan jağında qaldı.
1917- jılı Alaşorda ükimeti qwrılğan kezde qıtay qazaqtarına baylanıstı eki türli wstanımı boldı. Onıñ biri, Sin'czyan qazaqtarına baylanıstı wstanım; Ekinşisi, Altay ölkesi qazaqtarına baylanıstı wstanım. Altay qazaqtarı jeke ölke, jeke otau el retinde Alaş ükimetimen diplomatiyalıq baylanıstar jasadı. Al, Tarbağatay, Qwlja qazaqtarı ol kezde Sin'czyan ükimetine erte qarap ketkendikten jergilikti äkimşilik negiz şeñberinde ğana qarım-qatınastar jasadı.
Altay ölkesi 1917-1918 jıldarı eñ qauipti şekara aymağı atanıp ortalıq biliktiñ nazarın özine audardı. Eger ortalıq bilik Altayğa baylanıstı der kezinde şara körmese Altay täuelsizdigin jariya etui de mümkin edi (sebebin keyin jazam). Osığan baylanıstı 1919- jıldan bastap Altaydı joyu sayasatı qabıldandı. 1920- jılı Altaydıñ sayasi äkimşilik statusı küşin joydı, Sin'czyan guberniyasına qarastı şağın okurgke aynaldı.
Otandıq tarihşılar osı mäselege qattı nazar audaruı tiis dep esepteymin. Qazirgi tañda körşi Sin'czyan ölkesi biz üşin öte mañızdı strategiyalıq beldeuge aynaldı. Biz körşi ölkeniñ ötken ğasırdağı tarihın bilmey bügingi jağdayğa oñdı twjırım jasay almaymız. Tüptiñ tübinde bwl is eñ mañızdı mäselege aynaladı. Ol üşin maman, kadr dayındauımız kerek.
Elles ORDA
25.11.2020

Related Articles

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Baqsılar institutı

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

  • Şağın saraptama:Şıñjañ ölkelik ükimeti, şetelge oquşı jiberu jwmısı

    Şağın saraptama 1934-35 jılı jaña Şıñjañ ölkelik ükimeti qwrılğan soñ şetelden oqu, şetelge oquşı jiberu jwmısı keşendi jüzege astı. Sonıñ negizinde ölkelik ükimet Sovet Odağınan oqitın jas talapkerlerge konkurs jariyalap arnayı ükimettiñ oqu stipendiyasın böldi, nätijesinde 1935-39 jıldarı wzın sanı 300-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı. 1935 jıldarı Şığıs Türkistandıq studentterdiñ eñ köp oquğa tüsken bilim ordası- Taşkendegi SAGU edi, atap aytqanda Ortalıq Aziya Memlekettik Universiteti. Taşkennen oqığan Şıñjañdıq studentter Şığıs Türkistannıñ barlıq aymaqtarında türli qızmette jwmıs istedi, olardı keyin “Taşkentşilder” dep te atadı. 1939 jıldan keyin Mäskeu men Şıñjañ ölkelik ükimettiñ arası diplomatiyalıq dağdarısqa wşıradı, sonıñ kesirinen resmi Ürimji Sovet Odağı qwramındağı student azamattardı elge şaqırtıp aldı. Bilim

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: