“Alihan Bukeyhanov: çelovek-epoha” (“Älihan Bökeyhanov: däuir adamı”) – “Alaş” qozğalısınıñ köşbasşısı, publicist, memleket qayratkeri turalı reseylik ğalımnıñ qalamınan tuğan birinşi kitap. Viktor Kozodoy Älihan Bökeyhanov turalı monografiyasın öz qarjısına basıp şığarıp (tirajı – mıñ dana), Semey, Pavlodar, Nwr-Swltan, Qarağandı jäne Almatı qalalarında kitaptıñ twsaukeserin ötkizgen. Azattıq tilşisi tarihşımen Almatıda kezdesip, swhbat aldı.

“ÄLIHAN BÖKEYHANOV QAZAQSTAN SUB'EKTİSİNİÑ NEGİZİN QALADI”

Azattıq: Bökeyhanovtı däuir adamı dep sipattaysız. Bwl onıñ ömiri twtas bir däuirge tatidı degendi bildire me? Älde bwl qayratkerdiñ qazaq memlekettiliginiñ qalpına kelu däuirinde ömir süruimen baylanıstı ma?

Viktor Kozodoy: Şın mäninde bwl ekeui bir-birine qayşı kelmeydi. Bökeyhanov qazaq memlekettiginiñ qalpına kelu däuiriniñ (1890-jıldardıñ ortasınan 1936 jılğa deyin, keñ mağınasında 1991 jılğa deyin) körinisi ispetti. Men mwnı twtas bir däuirge jatqızamın. Bwl däuirde territoriyalıq twrğıdan är jaqta şaşırap jürgen qoğamdıq-sayasi toptar Qazaqstan degen birıñğay sub'ektige birige bastadı.​

Azattıq: “Qazaq avtonomiyasın qwru ideyası Älihan Bökeyhanovtıñ imperatorlıq orıs geografiya qoğamınıñ (qayratker bwl wyımğa 1896 jılı müşe bolğan) Batıs Sibir bölimimen äriptestigi kezinde Grigoriy Potaninmen tanıstığınan keyin tuğan” dep jazasız. Bwğan Potanin nemese basqa da faktorlar äser etken be?​

Viktor Kozodoy: Älihan Bökeyhanov Potaninniñ janında jürip “avtonomiya” ideyasın sanasına siñirgen. Potanin moyındalğan köşbasşı bolsa da, Sibir böliminde odan basqa twlğalar da jwmıs istegen. Mısalı, olardıñ qatarında tanımal ğalım, “Koloniyağa aynalğan Sibir” kitabınıñ avtorı Nikolay YAdrincev te bolğan. Batıs Sibir böliminiñ müşelerimen twraqtı baylanısta bolğan Bökeyhanov osınday ideyalarmen susındağan. Sibir men Qazaqstannıñ jağdayı da, poziciyası da wqsas bolğan.

Avtonomiya – forma ğana, onı mazmwnmen tolıqtıru kerek. Ol kezde Qazaqstan birtwtas sub'ekt emes. El territoriyasında oblıstar, äskeri gubernatorlıq bolatın. Sondıqtan Qazaqstandı birtwtas sub'ektige aynaldıru qajet boldı. Älihan ğılımi eñbekterinde osı mäseleni şeşuge tırıstı. Keyin osı ideyalar negizinde 1917 jılı jeltoqsanda Ekinşi jalpıqazaq s'ezi ötti.​

QARQARALI PETICIYASI JÄNE KOLONIALDI PATŞA ÜKİMETİNE QARSILIQ​

Azattıq: 1905 jılı Bökeyhanov Qarqaralı peticiyasın dayındadı. Peticiyada qazaqtar jaylağan jerlerdi olardıñ ieligi dep tanu keregi jazılğan. Bökeyhanov osınday talap qoyu arqılı köşi-qon sayasatın qolğa alğan otarşıl patşa ükimetine qarsı şıqtı ma?​

Viktor Kozodoy: Iä, solay deuge de boladı. Bwl qarsılıq forması edi. 1905 jılğa deyin Resey imperiyasında mwnday qwjattar beruge tıyım salınıp kelgenin atap ötu kerek. Bwl zañğa qayşı äreket sanalatın. Peticiya dayındau bastaması köterilgende, köbi qorıqtı, biraq olar oyın jüzege asırdı. Älihan Bökeyhanov öz josparında jer mäselesine erekşe köñil böldi. Ol 1905 jılı Mäskeude ötken qoğam s'ezinde osı ideyasın ortağa saldı. 1905–1907 jıldarı birneşe eñbegi jarıq kördi. Onıñ 1914 jılı “Reç'” kadettik gazetine jariyalanğan deputattarğa hat maqalasında jer qatınastarı söz boladı. Bökeyhanov bwl taqırıptı 1917 jılı da kötergen.​

Azattıq: Ol “Qırğızdar” (“Qazaqtar”) eñbeginde Qazaqstannıñ territoriyasın belgilegen…​

Viktor Kozodoy: Bwl onıñ basqa eñbekterinde de kezdesedi. Ol kezde Qazaqstandı sipattau üşin “Stepnoy kray”, “Kirgizskiy kray” degen terminder qoldanılatın. Stepnoy kray – üş oblıstan, al Kirgizskiy kray tört oblıstan twradı. Oblıstardıñ aumağın belgileu kerek, Bökeyhanov solay jasadı. ["Qırğızdar" ("Qazaqtar")] degen eñbeginde ol onğa juıq oblıs aumağın qağazğa tüsirgen. Bwl sızbalardı Ekinşi jalpıqazaq s'eziniñ hattamalarımen salıstırsaq, olardıñ arasında köp ayırmaşılıq joğın köruge boladı.​

“QAZAQ HANDIĞI ORIS MEMLEKETİNEN 15 JIL ERTE QWRILĞAN”

Azattıq: Keyingi aylarda reseylik sayasatkerler Qazaqstanğa qatıstı territoriyalıq talaptar ayta bastadı. Ötken jıldıñ soñında memlekettik dumanıñ key deputatı territoriyalıq talap turalı mälimdeme jasağanda, siz Qazaqstannıñ memlekettiligi men territoriyalıq twtastığın qoldap, pikir bildirdiñiz (Viktor Kozodoy Facebook paraqşasına jariyalağan jazbasında “Qazaqstan degen memleket bolmağan” degen mälimdemege “Qazaq handığı Orıs memleketinen 15 jıl erte qwrılğan” dep jauap bergen – red.). Bwl pikiriñizdi Reseyde qalay qabıldadı ? Sizge qısım körsetilgen joq pa?

Viktor Kozodoy: “Ayağıñızğa twsau salınğan joq pa?” degendi meñzeseñiz, onday eşteñe bolmadı. Reseyde är adam qalağan pikirin ayta aladı. Bireuler teledidardan oyına kelgendi aytadı, basqaları oğan qarsı şığadı. Mälimdeme jasağan twlğalardıñ biri keyinirek basqa dünieni meñzegenin, qoğam sözin dwrıs tüsinbegenin aytıp, aqtaldı. Sayasatkerler köbine birnärse isteu üşin emes, saylau aldında dauıs beruşilerdiñ nazarına iligu üşin söyleytinin wmıtpau kerek. Ärine, bwl – jauapsız mälimdeme. Bäri käsibi negizde jasaluı kerek degendi jii aytamın. Bir pikir aytsañız, onı mindetti türde däleldegen dwrıs. Mäsele tarihtıñ qayta jazıluına qatıstı. “Sovet däuirindegi aqparat basqaşa edi, qazir özgertip jazıptı” degen pikir aytıldı. Jaqsı, endeşe sovet kezindegi derekközderden qarap köreyik. 1949 jılı şıqqan Pankratovanıñ “Qazaqstan tarihı” kitabınıñ ekinşi akademiyalıq basılımında bäri naqtı jazılğan, eşteñe özgermegen. Bireu bwl derekti bilmey, aqırın oylamay söyleytin bolsa, bwl – onıñ mäselesi. Bwl dwrıs emes dep esepteymin. Ol kezde de däl osı oydı ayttım.​

Azattıq: Bwl pikiriñizden keyin äleumettik jelide qarsılıq köbeygen joq pa?​

Viktor Kozodoy: Joq, olay bolmadı. Kerisinşe, köbi sözimdi qwptadı. Reseyde men siyaqtı oylaytın adamdar köp. Qazaqstanmen jaqsı qarım-qatınasta bolğımız keledi. Biz siyaqtı eresek adamdar üşin Qazaqstan –böten memleket emes. Aralas-qwralas ömir süremiz, körşi memleketpiz, qazaqstandıqtar bizge keledi, biz olarğa qonaqqa baramız.​

Azattıq: Bwl mälimdemeler saylau kezinde dauıs beruşilerdiñ nazarın audaru üşin jasaldı dediñiz. Biraq memlekettik dumağa saylau ötip ketse de, bwl taqırıp jabıla qoyğan joq. Reseylik aqparat qwraldarı endi Qazaqstanda orıstildilerge qısım körsetilip jatır degendi ayta bastadı. Mwnıñ sebebi nede?

Viktor Kozodoy: Bwl – qaşıp qwtıla almaytın dünie ğoy. Adamdardıñ bilim deñgeyi ärtürli. Jauapsız dünieler aytıp jatqanın tüsinbeytin adamdar da bar. Men mwnı qwptamaymın, kerisinşe, sınaymın. Qolımnan kelgenşe, qarsı şığuğa tırısamın. Biraq deputat oylanbay söylese de, mwnıñ bäri twrmıstıq deñgeydegi närseler dep oylaymın.​

DEPUTATTAR QARSILIĞI JÄNE “PATŞANIÑ SOYILIN SOĞUŞILAR”

Azattıq: Kitabıñızda memlekettik dumanıñ birinşi şaqırılımı taratılğannan keyin Älihan Bökeyhanovtıñ 1906 jılı Finlyandiyadağı Vıborg ündeuine birinşi bolıp qol qoyıp, azamattardı qarsılasuğa şaqırğanı turalı derek bar. Bwl derekti qaydan aldıñız?​

Viktor Kozodoy: Bwl derekti V. A.Obolenskiydiñ (imperator Nikolay II bwyrığımen taratılğan memlekettik dumanıñ deputatı, Vıborg ündeuine qol qoyuşılardıñ biri. – Red.) memuarınan taptım. Özime Obolenskiydiñ 1988 jılı Parijde orıs tilinde basılğan memuarın paydalanamın degen maqsat qoydım. Bwl kitapqa qol jetkizu oñay bolmadı, biraq onı taptım. Obolenskiy Älihan Bökeyhanovpen dos bolğan, ol öz estelikterinde osı turalı tolıq jazğan.

Memlekettik duma deputatı bolıp saylanğan Älihan Bökeyhanov 1906 jılı şildeniñ basında Sankt-Peterburgke barıp, parlament otırısına qatıspaq bolğan. Biraq ol qalağa jetken kezde patşanıñ bwyrığımen memlekettik duma taratılğan. Älihan joldastarın izdep, olardıñ Finlyandiyadağı Vıborg qalasına ketkenin bilgen. Ol dostarınıñ izinen barğan. Älihan kelgende jinalıs ayaqtalıp, Vıborg ündeuiniñ mätini dayın bolıp qalğan eken. Bwl – azamattıq qarsılıq forması, deputattardıñ patşa biligine qarsılığı. Älihan Vıborg qalasına jetkende deputattar jinalısın ayaqtap, ündeuge qol qoymaq bolğan. Ol üşin mätindi teru kerek. Borodin men Obolenskiy mätindi alıp, baspahanağa ketkende, jolay Älihandı körip qalğan. Dostarınan jinalısqa ülgermey qalğanın estigen Älihan “Qaytemiz, sendermen birge jüreyin” degen. Mätindi basıp şığarğan kezde Älihan birinşi bolıp qol qoyğan. Älem tarihı twrğısınan alğanda, bwl ülken fakt emes, biraq adamnıñ ömiri men tarihı, twlğası twrğısınan qarasaq, bwl – öte mañızdı äri simvolikalıq akt. Bwl dumanıñ jaña organınıñ patşa biligine qarsı birinşi qarsılığı. Mwnıñ soñı 1917 jılı osı küşterdiñ jeñisimen ayaqtaldı.​

Azattıq: 1916 jılı Bökeyhanov qazaq ziyalılarımen birge tıl jwmısına şaqıruğa narazılıq bildirgen qazaqtardıñ köteriliske şığuına qarsı boldı. Bökeyhanov “Alaş” ziyalılarımen birge halıqtı patşa bwyrığına qarsı şıqpauğa şaqırdı. Osı üşin olardı “patşa biliginiñ soyılın soğuşılar” dep atadı. “Alaş” ziyalılarınıñ poziciyası turalı ne aytasız?​

Viktor Kozodoy: Olar sayasi sauatı joğarı adamdar bolğandıqtan, kez kelgen köterilistiñ soñı jaqsılıqqa aparmaytının jaqsı tüsingen. Qarulı äskerge qarsı ağaş pen besaqa alıp şığudıñ saldarı auır boluı mümkin. Olar osını aytqısı kelgen. Alaş ziyalıların “patşanıñ soyılın soğuşılar” dep atadı dediñiz ğoy. Şın mäninde köbi osı poziciyanı qoldağan. Tıl jwmıstarına 120-200 mıñ adam şaqırılğan. Jartı jıldan keyin bwl poziciyanıñ dwrıs bolğanı däleldendi, öytkeni keyinirek äskerge şaqıru bastaldı. Al adamdar tiri qaldı.​

“ALAŞ”, BOL'ŞEVIKTERDİÑ BILİKKE KELUİ JÄNE QUĞIN-SÜRGİN

Azattıq: 1917 jılı şildede Bökeyhanov “Alaş” dep atalatın alğaşqı qazaq partiyasın qwrdı, jeltoqsanda Ekinşi jalpıqazaq s'ezinde Alaşorda wlttıq-territorialdı avtonomiyası jariyalanğannan keyin Alaşorda ükimetiniñ törağası bolıp saylandı. Bökeyhanovtı qazaq avtonomiyasınıñ birinşi basşısı dep atauğa bola ma?​

Viktor Kozodoy: 1917 jılı şildede s'ezde qırğız partiyasın qwru mäselesi köterilgen. S'ezdiñ hattamasında osılay jazılğan. Biraq bwl partiya qwrıldı degendi bildirmeydi. Onıñ üstine, qwrılğan partiya emes, qwrıltay jiınına saylau birlestigi. Partiya deytindey partiya bolmağan. Bwl keyin 1920-jıldarı partiya qayratkerlerine sovetter qarsılığınıñ wyımdastırılu deñgeyin körsetu üşin payda bolğan tüsinik. Sol kezde osınday partiya bolğan dep özgertken. Sovet odağına qarsı oppoziciyalıq wyımdar qwrıldı degen jalğan aqparat köp bolğan. 1917 jılı jeltoqsanda avtonomiya jariyalanbağan, avtonomiya qwru turalı şeşim qabıldanğan. YAğni, 1917 jılı avtonomiya qwrılmağan, ol kezde tek mindetter ğana bekitilgen. Ziyalılar küş biriktirgen. Olardıñ birliginsiz eşteñe bolmas edi. Älihan osı qozğalıstıñ basında bolğan. Sol kezdegi s'ezdiñ hattamaların qarasa, jiınnıñ ekinşi küni turalı tolıq jazılğan. Ülken talqılau jürip, jiınğa qatısuşılar özara talasıp, avtonomiya jariyalau turalı şeşimdi keyinge qaldırğan.

Qırğız (qazaq) avtonomiyası 1920 jılı qwrılğan dep esepteymin. Ärine, bwl – “Alaş” qozğalısı eñbeginiñ, 1890-jıldarı tuğan ideyanıñ jemisi. Bwl ideyadan keyin Qazaqstan sub'ektisiniñ teoriyalıq negizi damıp, ziyalılardı biriktiruşi organ – “Qazaq” gazetiniñ aynalasında biraz jwmıs atqarıldı. 1917 jılğa qaray bäri dayın boldı, avtonomiya qwru isi bastaldı. Bwl jwmıs sätsiz ayaqtaldı, keyin azamat soğısı bastaldı. Azamat soğısında avtonomiya qağaz jüzinde emes, is jüzinde äreket ete bastadı. “Alaş” äskeri küş biriktirip, memleket belgileri payda boldı. Biraq sol kezdegi jağdayğa baylanıstı bwl oy da jüzege aspadı. 1920 jılı bol'şevikter bwl ideyanı wnatıp, onı özderi jüzege asıra bastadı. 1920 jılı qazaqtardıñ öz avtonomiyası boluı kerek degen ideya bol'şevikterge ersi köringen joq. Biraq oğan deyin olar bwl ideyağa qarsı bolıp kelgen.​

Azattıq: Bol'şevikterdiñ pikiri nege özgerdi?​

Viktor Kozodoy: Bwl ideyanıñ ıqpalı küşti boldı. Olar 1919, 1920 jılı 1918 jılı avtonomiya mäselesin elemey, ülken qatelik jibergenin tüsindi. Bol'şevikter avtonomiyamen ömir süru äldeqayda jeñil äri tınış bolatının tüsinip, kelisti.​

Azattıq: 1917 jılı qaraşada qwrıltay jinalıs saylauınıñ nätijesi boyınşa qazaqtardıñ köbi “Alaş” qozğalısın qoldağan. “Alaş” ideyasınıñ qazaqtar arasında keñ qoldauğa ie boluınıñ sebebi nede dep oylaysız?​

Viktor Kozodoy: Adamdar belgili bir qozğalısqa ne üşin dauıs beredi? Öytkeni senedi. Wzaq uaqıt ügit-nasihatpen aynalısqan ziyalılardıñ belsendi böligi procesti jaqsı tüsindi. 100 payız qoldau boldı dey almaymız. Saylauğa halıqtıñ 50 payızı ğana qatısqan. Sondıqtan “Alaş” qozğalısı sol kezdegi mejemen jaqsı nätijege qol jetkizgen.​

Azattıq: 1937–38 jıldarı qazaq ziyalılarınıñ köbi quğın-sürginge wşıradı. Quğın-sürginniñ maqsatı ne edi?​

Viktor Kozodoy: Bwl “ülken terror” jıldarı sanalı türde qabıldanğan şeşim boldı. Bilikti saqtap qalu üşin sayasi qarsılastardıñ közi joyıldı. Bökeyhanovtan basqalar da qudalauğa wşıradı, Sovet odağınıñ barlıq böliginde quğın-sürgin jürdi. Biıl Bökeyhanovtıñ süyegi jerlengen Don ziratına bardım. Ondağı ülken şeñberde bir jerge ärtürli adamnıñ atı-jöni jazılğan taqtayşa qoyılğan. Ol jerge quğın-sürgin qwrbandarı da, olardı öltirip, keyin özderi oqqa wşqan äskeri qızmetkerler de jerlengen. Ol kezde jağday solay bolğan. Bwl – sanalı türde jasalğan bilik üşin küres, qarsılastardıñ közin joyu amalı. Adamdar bükil qarsılastıñ közin joyu kerek dep oylağan. Äueli ideologiyalıq, keyin fizikalıq qarsılastardı (äskerilerdi) qırğan. Birinşi kezekte, bol'şevikterdiñ leninşil gvardiyası, Leninniñ wzaq jıldar boyı revolyuciya dayındağan eñ jaqın seriktesteri öltirilgen. Keyin äskeri generaldar, marşaldar men wlttıq qozğalıs basşıları, yağni, basqalarğa ıqpal etu mümkindigi bar twlğalar qudalanğan. Olar sol kezdegi bilik üşin qauipti sanalğan.​

DWRIS BAĞALANBAĞAN TWLĞA

Azattıq: Kitapta “Älihan Bökeyhanov Qazaqstanda ğana emes, jalpı memleket deñgeyinde köşbasşı bolğan” dep jazasız. Resey men Qazaqstanda Bökeyhanovtıñ röli jetkilikti bağalanbağan dep oylaysız ba?​

Viktor Kozodoy: Iä, solay oylaymın. Qatelesuim mümkin. Biraq Bökeyhanovtıñ twlğası men rölin tereñirek zertteu kerek dep esepteymin. Onıñ memleket qwrudağı röli öte zor. Bwl memlekettilik pen täuelsizdikti qwndılıq köretinderge qatıstı. Olay oylamaytındar Bökeyhanovtı moyındamaydı. Adamdar ärtürli boladı ğoy. Mısalı, äleumettik jelide Qazaqstanda twratın etnikalıq qazaqtardıñ özi Bökeyhanovtıñ rölin moyındamay, qarsı pikir aytqanda tañğaldım. Olardıñ aytqanı şın mäninde basqaşa bolğanın tüsindiruge tırıstım.​

Azattıq: Äleumettik jelidegi qarsılıqqa ne sebep boldı?​

Viktor Kozodoy: Adamdardıñ sayasi közqarastarı ärtürli. Olar “Alaş” köşbasşıları eşteñe istegen joq dep esepteydi. “Alaşordaşılar bay-bağlandar siyaqtı jürip, köp söylep, is jüzinde eş nätije körsete almadı” deydi. Keyin sovet biligi twsında bizge zauıt, fabrika sala bastadı degendi alğa tartadı. Bäri basqaşa bolğanın aytıp, tüsindiruge tura keledi. Avtonomiya salmay twrıp, äueli onı qwru kerek. Al bwğan Bökeyhanov köp üles qosqan.

Äleumettik jelidegi pikirdiñ bärine birdey salmaqtı qaray bermeymin. Öytkeni pikir qaldırğan adamdardıñ jetkilikti tarihi bilimi joq. Key adamdar Bökeyhanov halıqtıñ köteriliske şığuına qarsı boldı degendi qınjılıspen eske aladı. Qazir köterilis turalı aytqım kelmeydi, biraq avtorlıq poziciyamdı bildirdim. Meni nasihatşı, propagandist dep ayıptau qiın. Bwl mäselege zertteuşi retinde qaraymın. Belgili bir şartpen şektelgen, “bwl turalı bir qwrmetti twlğa jazıp edi, oğan qarsı şığu qiın” deytin qazaqstandıq tarihşılarmen salıstırğanda, mağan bwl taqırıpta jazu äldeqayda oñay. Öz koncepciyam bar, sonı däleldep jürmin. Onımen kelisuge ne qarsı şığuğa boladı, ğılımi diskussiyanıñ maqsatı da – osı.​

Azattıq: Qarağandı oblısındağı Oktyabr' audanınıñ atauın Älihan Bökeyhanov dep özgertu turalı bastama twrğındar arasında talas tuğızdı. Audanğa Bökeyhanovtıñ atın beru bastaması nege sonşa qarsılıqqa wşıradı dep oylaysız?

Viktor Kozodoy: Mwnday adamdar az dep oylaymın. Olar Bökeyhanovtıñ ömirin, tarihi rölin bilmegennen qarsılasıp otır. Aldıñğı buın ökilderi wzaq jıldar boyı alaş ziyalıları turalı burjuaz wltşıldar, aram piğıldı adamdar degendi estip kelgen. Sondıqtan alaşordaşılar turalı osınday jañsaq pikir qalıptasqan. Mwnı tüsinuge boladı, biraq bwl jaqsı degendi bildirmeydi. Täuelsizdik jıldarı bwl adamdar tobına jaña aqparat jetip ülgermegen siyaqtı. Bwl jwmıs jalğasuı kerek dep esepteymin. Älihan Bökeyhanov tuğan jerinde eskertkiş qoyıp, köşe, audan, universitetke atın beruge äbden layıq. Ol – öte mıqtı twlğa. Mwnday iri twlğa kez kelgen wltta kezdese bermeydi.