2020 جىلدىڭ اياعىندا رەسەي مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتتارىنىڭ قازاقستانعا جەرگە بايلانىستى تالابىنان باستالعان اقپاراتتىق شابۋىلدار 2021 جىلى دا جالعاستى. بيىل جازدا رەسەي ساياساتكەرلەرى مەن اقپارات قۇرالدارى قازاقستانداعى “رۋسوفوبيا” ماسەلەسىن قوزعادى. قاراشادا “ورىستار مەن ورىس تىلىندە سولەيتىندەرگە قىسىم كورسەتىلىپ جاتقانى” تۋرالى مالىمدەمەلەر رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دەڭگەيىندە ايتىلا باستادى.
رەسەي تۇسىنىگىندەگى “رۋسوفوبيا” مەن “قازاقىلانىپ جاتقان” قازاقستان
ازاتتىق: رەسەي ساياساتكەرلەرى قازاقستان جەرىنە تالاسى بارىن بۇرىننان ايتىپ ءجۇر، الايدا مۇنداي تالاپتار بىلتىرعى جىلدىڭ اياعى مەن بيىلعى جىلدىڭ باسىندا بۇرىنعىدان بەتەر كۇشەيدى. دۋما دەپۋتاتتارى “سولتۇستىك قازاقستان – رەسەيدىڭ سىيعا تارتقانى” دەدى، قايسىبىرى ءتىپتى سول “سىيلىقتى” قايتارۋدى تالاپ ەتتى. رەسمي ماسكەۋ مۇنداي مالىمدەمەلەرگە قاتىسى جوعىن مالىمدەدى. ال قازاقستانداعى كەي ساراپشىلار مۇنداي مالىمدەمەلەر تەگىن ايتىلعان جوق، “سايقىمازاقتار پاتشانىڭ ويىن قايتالاپ تۇر” دەدى. مۇنىڭ ءبارى قازاقستانعا باسقا تالاپتار ايتپاس بۇرىن تامىر باسىپ كورۋ امالى ما؟
پول گوبل: بىرىنشىدەن، بۇل مالىمدەمەلەر وزگە ەمەس، ەڭ الدىمەن رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ويى مەن اۋزىنان شىققانىن مويىنداۋ كەرەك. رەسەي كورشى ەلدەرگە جەردى سىيعا بەرگەنىن پۋتين مالىمدەگەن. سوندىقتان رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى يا دۋما دەپۋتاتتارىنىڭ رەسەي باسىلىمدارىندا ايتقان مالىمدەمەلەرىنىڭ شىعۋ توركىنى − پۋتين ەكەنىن ايتۋ كەرەك. پۋتين “قازاقستان رەسەيدىڭ تاريحي جەرى ءوتىپ كەتكەن ەلدەردىڭ ءبىرى” دەگەن. سول سەبەپتى مۇنىڭ ارتىندا وسى ماسەلەنى كوتەرگەن مەملەكەتتىك دۋمانىڭ بىرنەشە دەپۋتاتى نەمەسە رەسەي اقپارات قۇرالدارىندا ايتقان بىرنەشە ادام تۇرماعانىن، بۇل رەسمي ساياسات ەكەنىن تۇسىنگەن ءجون.
الايدا مۇنداي تالاپتى قويۋ مەن ىسكە اسىرۋ – ەكەۋى مۇلدە بولەك دۇنيە. مەنىڭشە، پۋتين مەن ماسكەۋدەگى وزگە ساياساتكەرلەردىڭ “بۇل جەر رەسەيدىكى” دەپ تالاپ قويۋى كەلەسى اپتادا رەسەي تانكتەرى قازاقستانعا باسىپ كىرەدى دەگەن ءسوز ەمەس. مۇنداي مالىمدەمەلەردىڭ استارىندا بىرنەشە نارسە جاتىر دەپ ويلايمىن. بىرىنشىدەن، بۇل رەسەيدىڭ بەلگىلى ءبىر تالاپتارى بار جانە ونى قالاعان ۋاقىتىندا كوتەرە الاتىنىن قازاق بيلىگىنىڭ ەسىنە سالۋ. ەكىنشىدەن، رەسەي ۋكرايناعا قىسىمدى كۇشەيتىپ جاتقان تۇستا حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ كوڭىلىن باسقا جاققا بۇرىپ، جاڭىلىستىرۋ. ۇشىنشىدەن، بۇل “رەسەي كەڭەيە بەرەتىن دەرجاۆا بولۋى كەرەك” دەپ ەسەپتەيتىن ىشكى اۋديتوريانىڭ الدىندا ۇپاي جيناۋ.
پۋتين كورشى ەلدەر تاريحىن نەگە جوققا شىعارادى؟
سوندىقتان رەسەي شىن مانىندە وسىنداي ساياسات ۇستانسا دا، بۇل ماسكەۋ جاقىن ارادا قازاقستانعا باسىپ كىرەدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. باتىس جۇرتى ۇمىتا باستاسا دا، ماسكەۋ 1991 جىلعا دەيىن ورتالىق ازياعا قاراتا “ورتا ازيا جانە قازاقستان” دەگەنىن قازاقستان ۇمىتا قويعان جوق شىعار. 1985-1986 جىلدارعا دەيىن قازاقستان ورتالىق ازياداعى وزگە ەلدەرگە ۇقسامايتىن، ايرىقشا مەملەكەت رەتىندە قاراستىرىلدى. ەلدە ورىستاردىڭ سانى كوپ بولدى. قازىر قازاق حالقىنىڭ سانى وسكەندىكتەن جانە ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى رەسەيگە كوشىپ، ەلدە قالعان ورىستاردىڭ سانى تابيعي تۇردە ازايعاندىقتان، قازاقستان قازاق مەملەكەتىنە اينالدى. قازاقستانداعى قازاق حالقىنىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى رەسەيدەگى ورىستاردىڭ پايىزدىق كورسەتكىشىمەن تولىقتاي سالىستىرۋعا كەلەدى. ءارى قازاقستان ءوزىن ورتالىق ازيا مەملەكەتى رەتىندە كورسەتىپ، ارەكەت ەتە باستادى. ال بۇل ماسكەۋدى قاتتى الاڭداتادى، سەبەبى بۇل قازاقستان ەندى ورتالىق ازياداعى دەرجاۆا رەتىندە ارەكەت ەتەدى، بۇدان بىلاي ورتالىق ازياداعى وزگە مەملەكەتتەرگە قارسى رەسەيمەن بىرىگىپ ارەكەت ەتەتىن ماسكەۋ وداقتاسى بولا المايدى دەگەن ءسوز. قازاقستانعا [اقپاراتتىق] شابۋىلداردىڭ استارىندا وسى نارسە جاتىر دەپ ويلايمىن.
ازاتتىق: جازدا رەسەي ساياساتكەرلەرى مەن باسىلىمدارى قازاقستانداعى “رۋسوفوبيا” ماسەلەسىن كوتەردى. رەسەي فەدەرالدى ارنالارى “قازاقستاندا ورىستار ورىسشا سويلەگەنىنە بولا كەمسىتىلىپ، تەپەرىش كورەدى” دەگەنگە سەندىرۋگە تىرىستى. ارتىنشا بۇل ىسكە ارالاسقان رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قول استىنداعى “روسسوترۋدنيچەستۆو” اگەنتتىگى باسشىسى ەۆگەني پريماكوۆ قازاقستانداعى “ديسكريميناتسيا” تۋرالى مالىمدەدى. ال قازاقستاننىڭ ءوزى بۇل ماسەلەدە ماسكەۋدى قولداعانداي بولدى: پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جەتەكشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى داۋرەن اباەۆ “ۇڭگىردەگى ۇلتشىلدىقتى” ايىپتادى. قازاقستان نەگە مۇنداي رەاكتسيا ءبىلدىردى؟ رەسەي تىم اگرەسسيۆتى ارەكەت ەتتى مە؟ قازاقستان بۇل جاعدايدا السىزدىگىن كورسەتتى مە؟
پول گوبل: ماسكەۋ نەنى رۋسوفوبيا دەپ باعالايتىنىن انىقتايىق. 50 جىل بۇرىن قازاق حالقى ورىس ءتىلىن ۇيرەندى. ورىس ءتىلى باسىم بولدى. بىراق 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك الىپ، قازاق حالقىنىڭ سانى وسە باستاعان سوڭ، ورىس ءتىلى بۇرىنعى باسىمدىعىنان ايىرىلا باستادى. ماسكەۋ ورىس ءتىلىن رەسەيدە قالاي دارىپتەسە، قازاقتار دا ءدال سولاي ءوز انا ءتىلىن العا سۇيرەپ، ىلگەرىلەتىپ جاتىر.
ورىستاردى رەسەيگە شاقىرۋ جانە ولاردىڭ رەاكتسياسى
قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ سوۆەت كەزەڭىندە كۇشتەپ تاڭىلعان ورىس الىپبيىنە نەگىزدەلگەن كيريلل قارپىنەن تۇركى تىلىندەگى دىبىستارعا ساي كەلەتىن لاتىن قارپىنە كوشۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانى سودان. ماسكەۋ مۇنى رۋسوفوبيا كورىنىسى رەتىندە قاراستىرادى.
ال قازاقستاندا قانداي دا ءبىر ەكسترەميستىك سيپاتى بار ءىس-ارەكەت قىلاڭ بەردى مە؟ ءيا، ونداي بولدى. بۇل جەردە كەيبىر ءتىل پاترۋلدەرىنىڭ شەكتەن شىعىپ كەتكەنىن مەڭزەپ وتىرمىن، الايدا بۇل ماسكەۋدى الاڭداتىپ وتىرعان وتە اۋقىمدى ءۇردىستىڭ ءبىر بولىگى عانا. ماسكەۋدىڭ ءتىل پاترۋلدەرى تۋرالى ايتاتىن سەبەبى، وسى ارقىلى ورىستارعا قانداي قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن جۇرتقا ءتۇسىندىرۋ وڭاي.
الايدا شىن مانىندە، بۇرىنعى سوۆەت رەسپۋبليكالارى ءتارىزدى قازاقستاندا دا ۇلتتىق ءتىل باسىمدىققا يە بولىپ كەلەدى، مەملەكەت قازاقىلانىپ جاتىر، بۇل تاڭعالاتىن دۇنيە ەمەس. بولاشاقتا قازاقستان حالقى قازاق تىلىندە سويلەيدى، ال باسقا تىلدەرگە كەلسەك، جۇرت ورىس تىلىنەن گورى اعىلشىن جانە قىتاي تىلدەرىندە كوبىرەك سويلەيتىن بولادى دەگەن ويدامىن. ءدال وسىنى ماسكەۋ رۋسوفوبيا كورىنىسى دەپ باعالايدى. بىراق شىنتۋايتىندا، بۇل قىتاي ورتالىق ازيا مەن قازاقستاندا ماڭىزدى ويىنشىعا اينالىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. ال اعىلشىن ءتىلى حالىقارالىق ءتىل بولعاندىقتان قازاق حالقى ونى دا ۇيرەنىپ جاتىر.
“ۇڭگىردەگى ۇلتشىلدىق”. ءتىل داۋى، رەسەي رەاكتسياسى، اباەۆتىڭ باعاسى
حالقىنىڭ اۋقىمدى بولىگى رەسەيدە ەڭبەك ميگرانتى بولىپ جۇرگەن تاجىكستان نەمەسە قىرعىزستانمەن سالىستىرعاندا قازاقتار ءۇشىن ورىس ءتىلى ايتارلىقتاي ماڭىزدى ەمەس. وسى سەبەپتى ورىس ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلەتىن قازاقتاردىڭ سانى ازايا بەرمەك. ماسكەۋ ءدال وسىنى دۇشپاندىق ارەكەت دەپ قابىلدايدى.
ازاتتىق: ءيا، بىراق نەلىكتەن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندەگى جوعارى لاۋازىمدى تۇلعا مۇنى “ۇڭگىردەگى ۇلتشىلدىق” دەدى؟ مۇنداي رەاكتسياعا نە سەبەپ بولدى؟
پول گوبل: مەنىڭشە، قازاقستاندىقتاردىڭ كەي ارەكەتى ۇلتارالىق كونفليكت تۋدىرىپ، كۇردەلى ماسەلەگە اكەپ سوقتىرۋى مۇمكىن ەدى. بۇدان بۇرىن دۇنگەندەرمەن، ۇيعىرلارمەن ارادا كونفليكت بولعانىن كوردىك.
پوليتسيا كۇزەتى، كوزىنە تاس تيگەن تۇرعىن ءھام تيك-توك
ۇلتارالىق كونفليكت نۇر-سۇلتان ءۇشىن ناعىز پروبلەماعا اينالۋى مۇمكىن، سوندىقتان تىم قاتتى كەتپەۋگە، رەسەي شەنەۋنىكتەرىنىڭ اشۋىن تۋدىراتىن ارەكەتكە بارماۋعا ۇندەگەن ءجون. بىراق ءسىز ايتقان لاۋازىمدى تۇلعالار رەسەي الدىندا شەگىنىپ، ىعىسۋدان گورى قازاقستانداعى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدىڭ قامىن جەپ سويلەگەن. بۇل رەسەيگە قۇرمەت كورسەتۋ بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، ال بىراق شىن مانىندە، بۇل ەلدەگى ۇلتارالىق تاتۋلىقتى ساقتاپ، سىرتتاعىلار، ونىڭ ىشىندە ماسكەۋ ەل ىشىندەگى شيەلىنىستى قازاقستانعا قارسى قولدانباۋى ءۇشىن جاسالدى.
ازاتتىق: رەسەي مەن قازاقستانداعى ساراپشىلار ماسكەۋدىڭ جەرگە قاتىستى تالاپتارى مەن ءتىل جايلى مالىمدەمەلەرىن سول ۋاقىتتا جاقىنداپ قالعان دۋما سايلاۋىمەن بايلانىستىردى. ساياساتكەرلەر وسىلايشا “شەت جاقتاعى ورىستاردى قىسپاققا الىپ جاتىر” دەپ، وتانداستارىنىڭ يمپەريالىق ستەرەوتيپتەرىنە اسەر ەتۋ ارقىلى ۇپاي جيناعىسى كەلدى-مىس دەپ ءتۇسىندىردى. الايدا دۋما سايلاۋى اياقتالعان سوڭ دا رەسەي اقپارات قۇرالدارى قازاقستان تاقىرىبىن قاۋزاۋدى جالعاستىردى. ورىستار مەن ورىسشا سويلەيتىندەرگە قىسىم كورسەتىلىپ جاتقانى تۋرالى مالىمدەمەلەر رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دەڭگەيىندە ايتىلا باستادى. قازاقستانعا قارسى اقپاراتتىق شابۋىل نەگە كۇشەيدى؟
پول گوبل: كەيىنگى ءۇش-ءتورت ايدا اقپاراتتىق شابۋىل كۇشەيگەنىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار دەپ ويلايمىن.
ماسكەۋدىڭ “ورىستاردى قورعاۋى”، نۇر-سۇلتاننىڭ كرەملگە “جالتاقتاۋى”
ەڭ الدىمەن رۋسوفوبيا يدەياسى رەسەيدى جان-جاقتان جاۋ قورشاپ العان بەكىنىس رەتىندە كورسەتەتىن كرەمل مۇددەسىنە قىزمەت ەتەدى. وعان سايكەس، حالىق قانداي جاعدايدا بولسىن كرەملگە باعىنىپ، ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ پارمەنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەۋى كەرەك. سوندىقتان حالىق ءوزىن قورشاۋدا قالعانداي سەزىنسىن دەسەڭىز، وعان قول جەتكىزۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى – كورشى ەلدەر بىزگە جاۋ دەگەن پىكىر قالىپتاستىرۋ.
ەكىنشى سەبەبى، مەنىڭشە، راسىندا دا رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قارسى اسكەري ءىس-قيمىل قولدانۋ قاۋپى بار. ەگەر ماسكەۋ قاۋىپ توندىرەتىن جالعىز ەل ۋكراينا بولسا، وندا باتىس پەن باسقا ەلدەرگە رەسەيدى تەجەۋ وڭاي بولار ەدى. ال رەسەي ۋكراينادان بولەك، بەلارۋس، قازاقستانعا قاۋىپ توندىرەدى دەسەڭىز، وندا ماسكەۋدى تەجەۋ قيىنداي تۇسەدى.
ۇشىنشىدەن، بارلىق ەلدە ەكونوميكالىق جانە باسقا دا ماسەلەلەر تۋىنداعاندا ساياساتكەرلەر حالىق نازارىن باسقا جاققا بۇرۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر ۇلتتىق رەڭكى بار قاۋىپ ويلاپ تابادى. رەسەيدەگى جاعداي ونشا جاقسى ەمەس، ەكونوميكا قۇلدىراپ جاتىر. پاندەميا كوپتەگەن پروبلەما تۋدىردى، ىشكى اۋديتوريانىڭ نازارىن وسى پروبلەمادان باسقا جاققا بۇرۋدىڭ امالى – شەتەلدە رەسەيگە قارسى جاسالىپ جاتقان ءىس-ارەكەت تۋرالى ايتۋ. مەنىڭشە، ماسكەۋ قازاققا قارسى ريتوريكاسىن جاڭا جىل قارساڭىندا كوبىرەك ايتا باستايدى، بۇل رەسەي-ۋكراينا داعدارىسى سايابىرسىعانشا جالعاسىپ، سودان سوڭ، ماسكەۋ پروپاگانديستەرى قازاقستان جايلى ءسوز قوزعاۋدى ازايتادى دەپ توپشىلايمىن.
لاۆروۆ ايتقان سىرتقى كۇشتەر مەن نۇر-سۇلتان رەاكتسياسى
ازاتتىق: رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سەرگەي لاۆروۆ قاراشادا “روسسيسكايا گازەتا” باسىلىمىندا شىققان ماقالاسىندا قازاقستانداعى “كسەنوفوبيا كورىنىسى” تۋرالى جازدى. قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بۇعان جاريا تۇردە ەشقانداي رەاكتسيا بىلدىرمەدى. 2020 جىلدىڭ اياعىندا دۋما دەپۋتاتتارى قازاقستانعا جەرگە بايلانىستى تالاپ قويعاندا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ماسكەۋگە قارسىلىق نوتاسىن جىبەرگەن، ال بۇل جولى ءۇنسىز قالدى. نۇر-سۇلتاننىڭ رەاكتسياسى بولبىر بولىپ بارا جاتىر ما؟ قازاقستان اقپاراتتىق شابۋىلدا رەسەيدەن جەڭىلىپ جاتىر ما؟
پول گوبل: بىرىنشىدەن، ديپلوماتيالىق نوتالار ادەتتە باسقا ەلدىڭ اقپارات قۇرالدارى مەن لاۋازىمى تومەن شەنەۋنىكتەردىڭ ءىس-ارەكەتىنە قارسىلىق ءبىلدىرۋ ءۇشىن جولدانادى. ال باسقا ەلدىڭ پرەزيدەنتى مەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ مالىمدەمەسىنە قارسىلىق ءبىلدىرۋ ءۇشىن ديپلوماتيالىق نوتا جولدانبايدى. مۇنى ادەتتە ديپلوماتتار مەن لاۋازىمى جوعارى شەنەۋنىكتەر ءوزارا تالقىلايدى. بىراق لاۆروۆ ماقالاسىنا قارسىلىق نوتاسىنىڭ بولماۋى نۇر-سۇلتان بۇعان وڭاشا جاعدايدا جانە شەشىمدى تۇردە جاۋاپ بەرمەگەن دەگەندى بىلدىرمەيدى.
دەگەنمەن قازاقستاننىڭ بۇل ماسەلەنى شيەلەنىستىرمەۋگە تولىق نەگىزى بار. ويتكەنى رەسەيدى جاريا تۇردە سىناعان سايىن ماسكەۋ بۇرىنعىدان وكتەم قارىمتا جاۋاپ قايتاراتىنىن كورىپ-بىلدىك. بالكىم، نۇر-سۇلتانداعى جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالار بۇل پروبلەمانىڭ كۇن تارتىبىنەن ءبىرجولاتا تۇسكەنىن نەمەسە باسىلعانىن قالاسا، پۋتين نەمەسە لاۆروۆقا تىكەلەي شابۋىل جاساۋ ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولى ەمەس ەكەنىن تۇسىنسە كەرەك.
بىراق بۇل ماسەلەدە قازاقستاننىڭ پوزيتسياسى وسال ەمەس. بىرىنشىدەن، تاريحقا ۇڭىلگەن كەز كەلگەن ادام ەندى ءبىر ون جىلدان كەيىن قازاقستاندا بۇگىنگىمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم كوبىرەك قازاق تۇراتىنىنا كوز جەتكىزەدى. قازاقستان حالقىنىڭ شامامەن 90-95 پايىزى قازاقتار بولماق. ال بۇل كەزدە رەسەيدىڭ قازاقستانعا ورىس قاۋىمداستىعى ارقىلى جاسايتىن ىقپالى تومەندەيتىنى انىق. قاۋىپ ءتونىپ تۇرسا، ارەكەت ەتەتىنىڭىز تۇسىنىكتى. ال ەگەر تاريحي تۇرعىدان جەڭىس ءسىز جاعىندا ەكەنىن بىلسەڭىز، وندا باسقاشا ارەكەت ەتەسىز. رەسەي بۇل تۇرعىدا وزىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن سەزەدى، ال قازاقتار وزىنە سەنىمدى.
بۇرىنىراقتا جاعىمسىز وقيعالاردان تۋىندايتىن ۇلتشىلدىق جايلى باتىستا جاقسى ەڭبەكتەر كوپ ەكەنىن جازعانمىن. بىراق ءبىز جاعىمدى وقيعالار سەبەپ بولعان ۇلتشىلدىق تۋرالى از بىلەمىز. بۇل − جاعدايىمىز جاقسارادى، ءتۇبى جەڭەمىز دەگەن سەنىمگە سۇيەنگەن ۇلتشىلدىق. جۇرتتىڭ قانداي دا ءبىر شابۋىلعا قارسى قالاي ارەكەت ەتەتىنىن كورۋ وڭاي. ال تاريح ءوز جاعىندا، ءتۇبى جەڭىسكە جەتەتىنىنە سەنىمدى جۇرتتىڭ قالاي ارەكەت ەتەتىنىن بايقاۋ قيىن. قازاقستاندى 1991 جىلدان بەرى باسقارعان ەكى پرەزيدەنت تە تاريح ءوز جاعىندا ەكەنىن بىلەدى، وسى سەنىمدىلىك ولاردىڭ ءتۇرلى ايىپتاۋعا رەاكتسياسىن دا وزگەرتەدى.
ازاتتىق: لاۆروۆ ماقالاسىندا “جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقتى دارىپتەۋ مەن رەسەيمەن قارىم-قاتىناستى ديسكرەديتاتسيالاۋعا باعىتتالعان” سىرتتان اكەلىنگەن اقپاراتتىق ءادىس-ءتاسىل تۋرالى دا جازدى. ول وسىلايشا ايماقتاعى وزگە دەرجاۆالاردىڭ مۇددەسى بارىن مەڭزەپ، ماسكەۋ قازاقستانداعى احۋالدى ءجىتى باقىلاپ وتىر، باسقا ويىنشىلاردىڭ كۇشەيۋىنە جول بەرمەيدى دەگەندى اڭعارتقانداي بولدى. سىزدىڭشە، لاۆروۆ ءسوزىنىڭ استارىندا وسى كونتەكست جاتقان جوق پا؟ نەمەسە باسقا دا كونتەكست بايقالا ما؟
“ميكروفوندى اۋزىما تىقپاڭىزدار”. داريعا نازارباەۆا لاۆروۆ جايلى سۇراققا نە دەدى؟
پول گوبل: ماسكەۋ بۇرىننان بەرى اينالاسىنداعى پوستسوۆەتتىك مەملەكەتتەردى تاۋەلسىز ويىنشى دەپ قابىلدامايتىنىن انىق اڭعارتىپ ءجۇر. ول ەلدەر قانداي دا ءبىر ارەكەتكە بارسا، ماسكەۋ مۇنىڭ ارتىندا باسقا بىرەۋ، ادەتتە اقش، كەيدە قىتاي، ەندى بىردە تۇركيا تۇر دەپ ەسەپتەيدى.
مۇنىڭ ەكى ءتۇرلى سالدارى بار. بىرىنشىدەن، [ماسكەۋ] قازاقستان نە وزبەكستاندى سىناعاندا، بۇل شىن مانىندە ول ەلدەرگە ەمەس، سىرتقى كۇشتەرگە قاراتا ايتىلعان سىن ەكەنىن كورسەتەدى. ەكىنشىدەن، قازاقستانعا شابۋىل بۇل باتىسقا، اتاپ ايتقاندا، قازاقستاننىڭ باتىسپەن ارىپتەستىگىنە جاسالعان شابۋىل.
الايدا ەكىنشى جاعىنان رەسەيدىڭ مۇنداي مالىمدەمەلەرى، قازاقستاندى تاۋەلسىز ويىنشى رەتىندە قابىلداماۋى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قازاقستاندى قورلايدى.
قازاقستاننىڭ ءتىل نەمەسە ۇلت ساياساتىن قازاقستان ۇكىمەتى ەمەس، باسقا بىرەۋ جاساپ جاتىر دەپ ويلامايمىن. اقش، قىتاي نەمەسە باسقا مەملەكەت كەلىپ “مىنانى ىستە” دەپ نۇسقاۋ بەرىپ جاتقانىنا سەنبەيمىن، وعان دالەل دە جوق. بىراق رەسەي وسىعان سەنەدى، سەبەبى بۇرىنعى سوۆەتتىك رەسپۋبليكالار ءوز بەتىنشە ارەكەت ەتە الادى دەپ ەسەپتەمەيدى.
“رەسەي “وتارشىل” دەگەننەن قاشادى”. 1916 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندەگى زورلىق-زومبىلىق پەن اشتىق
باسقا يمپەريالار: اۆسترو-ۆەنگريا، گەرمانيا يمپەرياسى، ۇلىبريتانيا يمپەرياسى، فرانتسيا يمپەرياسى، بەلگيا يمپەرياسى، ت.ب. ىدىرادى. ولار تاۋەلسىزدىك العان اينالاسىنداعى جانە الىستاعى ەلدەرمەن كەلىسىمگە كەلدى، ول مەملەكەتتەرگە ءوز تاڭداۋىن جاساي الاتىن ەل رەتىندە قارادى. بىراق رەسەي ونى جاساعىسى كەلمەي وتىر. پۋتين باسقاراتىن رەسەي تاپ ءبىر بۇل شىن مانىندەگى مەملەكەتتەر ەمەس دەپ ارەكەت ەتكىسى كەلەتىندەي.
پۋتين “ۋكراينا تاريح سۋبەكتىسى ەمەس، تاريح وبەكتىسى” دەدى. پۋتين مەن ماسكەۋدەگى وزگەلەردىڭ قازاقستان جايلى ايتقانى دا وسى ۇستانىمعا ساي كەلەدى. رەسەي قازاقتاردى تاۋەلسىز ويىنشى رەتىندە قورلاعان سايىن قازاقتاردىڭ رەسەيگە وشپەندىلىگىن وياتا تۇسەتىنىن تۇسىنبەيدى. ماسكەۋدىڭ شابۋىلىنان قازاقستان رەسەيگە قايتىپ ورالمايدى، كەرىسىنشە رەسەيدەن الشاقتاي تۇسەدى.
“ماسكەۋدى دولداندىراتىن ماسەلە”
ازاتتىق: بىرنەشە جىل بۇرىن كرەملدىڭ يدەولوگى دەپ سانالعان ۆلاديسلاۆ سۋركوۆتىڭ جاقىندا جاريالاعان ماقالاسىنىڭ ءمانى “رەسەي ءسوزسىز كەڭەيەدى” دەگەنگە سايادى. مۇنداي مالىمدەمەلەر قازاقستاندى الاڭداتاتىنى زاڭدى. ەلدە سولتۇستىك وڭىرلەردە ۋكراينا ستسەناريى قايتالانۋى مۇمكىن ەكەنى، ءتىپتى اسكەري قاقتىعىس بولۋى ىقتيمال ەكەنى جايلى دولبار اۋىق-اۋىق ايتىلىپ ءجۇر. الگىندە ونداي ستسەناريدىڭ ىسكە اسۋى ەكىتالاي دەدىڭىز. دەگەنمەن قازاقستانعا الاڭداۋعا نەگىز بار ما؟
پول گوبل: سۋركوۆ كەيىنگى 20 جىل بويى رەسەي تاريحي تۇرعىدان يمپەريا، سولاي بولىپ قالا بەرمەك، يمپەريا قالپىنا كەلەدى دەگەندى ايتىپ ءجۇردى. بىراق ونىڭ تۇسىنىگىندەگى يمپەريا سوۆەت وداعى نەمەسە 1917 جىلعا دەيىنگى رەسەي يمپەرياسىنان مۇلدە باسقا. پۋتين دە، سۋركوۆ تا رەسەيدىڭ ۋكراينا مەن بەلارۋستى قوسىپ العانىن قالايتىنى ايدان انىق. ولاردىڭ قازاقستان نەمەسە ورتالىق ازيانى قايتارىپ الۋعا ىنتىق ەكەنى ەكىتالاي، ويتكەنى بۇل رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ورىس ۇلتىنىڭ جۇتىلۋىن بىلدىرەدى. ال ولار جاڭا يمپەريانى ورىس ءتىلى مەن مادەنيەتى ارقىلى باسقارعىسى كەلەدى. سوندىقتان ۇلتى وزگە 50 ميلليون ادامدى ماسكەۋ باقىلايتىن ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتىرۋى ەكىتالاي دەپ ەسەپتەيمىن. مەنىڭشە، ۋكراينا مەن بەلارۋس حالقىنىڭ رەسەي اگرەسسيۆتى ارەكەت ەتەدى دەپ الاڭداۋىنا تولىق نەگىز بار. ورتالىق ازيا مەن قازاقستان جايى الاڭداتسا دا، بۇل جەردە ماسكەۋدىڭ ءدال ۋكرايناعا توندىرەتىندەي قاۋپى تۋرالى ءسوز بولىپ جاتقان جوق.
ازاتتىق: ولاي بولسا، “رەسەيدىڭ كەڭەيۋى” دەگەندە ماسكەۋ ەلگە اسكەر جىبەرۋ نەمەسە جەردى باسىپ الۋدى ەمەس، كورشىلەردى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى كرەملگە اسكەري جانە ەكونوميكالىق تاۋەلدى ەتە ءتۇسۋ دەگەندى مەڭزەي مە؟ رەسەيدىڭ قازاقستانعا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋعا كومەكتەسەمىز دەگەن ۇسىنىسى مەن مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تسيفر پلاتفورماسىن جاساۋدى رەسەيدىڭ جەكەمەنشىك بانكىنە تاپسىرۋ باستاماسى مۇنىمەن بايلانىستى ما؟ مۇنىڭ ءبارى بايلانىستى نارسە مە؟
پول گوبل: رەسەي ىقپال ەتۋ ءۇشىن مادەني جانە ەكونوميكالىق جۇمساق كۇشتى پايدالانعىسى كەلەدى. بىراق رەسەي مالىمدەمەلەرى كەرىسىنشە جۇرتتى وزىنەن تەرىس اينالدىرادى. قازاقستاندا بولاشاقتا رەسەيدىڭ كەيبىر ەكونوميكالىق جوباسى بولۋى مۇمكىن بە؟ ارينە. رەسەي – ۇلكەن مەملەكەت. سويتە تۇرا رەسەي ەكونوميكاسى ءىرى تابىسقا جەتپەگەن، قىتايمەن سالىستىرعاندا قۋاتىن كورسەتە الاتىنداي دەڭگەيدە ەمەس.
ەگەر قازاقستاندا تۇرسام، رەسەيدەن گورى قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ەكسپانسيا ارقىلى ىقپالى ارتۋىنان قاۋىپتەنەر ەدىم. سەبەبى قىتايدىڭ اقشاسى كوپ جانە ونى شەتەلگە جۇمساۋعا قۇلىقتى. رەسەي بۇل جەردە باسەكەلەسە المايدى، ماسكەۋدى دولداندىراتىن دا وسى.
ونىڭ ۇستىنە رەسەيدىڭ جۇمساق كۇش ارقىلى حالىق سەنىمىنە كىرۋ ۇمتىلىسىنا ماسكەۋ مالىمدەمەلەرى نۇقسان كەلتىرىپ، جوققا تەڭ ەتەدى. مۇنداي مالىمدەمەلەر ايتقان ماسكەۋگە قازاقستاندىقتاردىڭ وڭ قاباق تانىتۋى نەعايبىل.
بىراق رەسەي وقتىن-وقتىن ايتاتىن قاۋىپتى شىن مانىندە ىسكە اسىرۋى ەكىتالاي. ەگەر ولار اسكەري كۇش قولدانسا، بەلگىلى ءبىر رەاكتسيا بولادى. ەگەر جۇمساق كۇش قولدانىپ، سويتە تۇرا قازاقستاندى ايىپتاۋدى توقتاتپاسا، بۇل دا رەاكتسيا تۋدىرادى.
ەگەر رەسەي قازاقستاندا شىن مانىندە ىقپالدى بولعىسى كەلسە، وندا ول قازاقستاندى سىناماي، كەرىسىنشە ماقتاپ، قازاقستاندىقتاردى رەسەي ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە تۇسۋگە ىنتالاندىرىپ، قازاقستان ەكونوميكاسىنا الدەقايدا كوپ اقشا سالار ەدى. مىنە، وسى نارسەلەر رەسەيدىڭ جۇمساق كۇش ارقىلى ايماقتاعى ىقپالىن ارتتىرار ەدى. بىراق مۇنداي جاعدايدا پۋتين، لاۆروۆ، سۋركوۆ پەن ماسكەۋدەگى باسقالار ءتارىزدى قازاقستان مەن قازاقتارعا شابۋىل جاسامايتىن ەدى.
ماسكەۋ قازاقستان جايلى الگىندەي مالىمدەمە ايتۋدان وپا تاپپايدى. سەبەبى ونداي ءسوز قازاقتاردى ماسكەۋدەن سىرت اينالدىرادى. الايدا پۋتين مۇنى تۇسىنگىسى كەلمەيتىن سياقتى، ول كۇش قولدانسا ءبارى باعىنادى دەپ ەسەپتەيدى. بىراق ول بانديت سياقتى كۇش قولدانساڭ، كەرىسىنشە رەاكتسيا تۋاتىنىن ەستەن شىعارعانداي. ماسكەۋ بۇل رەتتە قىسقا مەرزىمدى، قاۋىپتى جانە ءتيىمسىز ءتاسىلدى تاڭداپ العان.
“جەمقورلىق رادياتسيادان دا قاۋىپتى”. قازاقستان مەن وزبەكستان اەس سالۋعا دايىن با؟
ازاتتىق: رەسەي ءبازبىر ەلدەردە اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ءۇشىن ولارعا نەسيە بەردى. رەسەي اەس-ءتى مەملەكەتتەردى تاۋەلدى ەتەتىن گەوساياسي قۇرال قىلاتىنىن ساراپشىلار ايتىپ ءجۇر. رەسەي قازاقستانعا دا اەس سالۋدى ۇسىنعان. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ جاقىندا اەس ءبارىبىر سالىناتىنىن مالىمدەدى. ءسىز [قازاقستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان] نازارباەۆ پەن توقاەۆ تاريح ءوز جاعىندا ەكەنىن بىلەدى دەدىڭىز، ولاي بولسا، نەلىكتەن ولار قازاقستاندا رەسەيدىڭ جۇمساق كۇشىن قولدانۋعا رۇقسات ەتەدى؟
پول گوبل: بىرىنشىدەن، مەن رەسەيدىڭ جۇمساق كۇشىن ءتيىمدى دەپ ەسەپتەمەيمىن. بۇل رەسەيگە وڭ كوزقاراس قالىپتاستىرۋدان گورى جۇرتتى قورلاۋعا باعىتتالعان. ەكىنشىدەن، تاريح ءسىزدىڭ جاعىڭىزدا ەكەنىن تۇسىنسەڭىز، رەسەيگە بەلگىلى ءبىر نارسەنى ىسكە اسىرۋعا، مىسالى، ونەركاسىپ زاۋىتتارى، رەاكتورلار سالۋعا رۇقسات ەتە الاسىز. رەسەي وسى ارقىلى ىقپال ەتە الامىز دەپ ويلاۋى مۇمكىن. بىراق بۇعان قازاقستاننىڭ كوزىمەن قاراساق، بۇل ەلدى كۇشەيتەدى. دەموگرافيانى الساق، قازاق حالقىنىڭ سانى كەيىنگى 150 جىل ىشىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان كورسەتكىشكە جەتپەك. وسىعان ارقا سۇيەگەن توقاەۆ پەن نۇر-سۇلتانداعى وزگە ساياساتكەرلەر ء“يا، ءبىز مۇنى [رەسەيدىڭ جۇمساق كۇشىن] پايدالانايىق، ويتكەنى بۇل جۇرت ويلاعانداي قاۋىپ توندىرمەيدى” دەپ ەسەپتەيتىن سياقتى.
رەسەي اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىنىڭ ءساتسىز تاريحىن ەسكەرىپ، قازاقستان اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن باسقا ەلگە سالدىرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرعانى ءجون دەگەن ويدامىن. بىراق اەس-ءتى رەسەي سالىپ بەرگەن كۇننىڭ وزىندە ماسكەۋ قازاقستان مەن قازاقتاردى ايىپتاۋىن توقتاتپايتىنىنا سەنىمدىمىن. سوندىقتان اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالعاننان قازاقستان ەكونوميكالىق احۋالىن جاقسارتا السا دا، رەسەي بۇدان ۇتپايدى. توقاەۆ پەن نازارباەۆ مۇنى جاقسى تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن.
ۇكىمەتتەگىلەر رەسەي قازاقستانعا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنەدى. بىراق بۇل قازاقستاندى رەسەيگە باعىنىشتى ەتپەيدى، سەبەبى رەسەي قازاقستانعا شابۋىلىن جالعاستىرا بەرەدى. مەنىڭشە، قازاق حالقىنىڭ باسىم بولىگى رەسەيدىڭ اەس سالۋ تۋرالى باستاماسىنان گورى سولتۇستىك قازاقستان مەن ورىس ءتىلىنىڭ باسىم بولىپ قالا بەرۋ كەرەكتىگى جايلى مالىمدەمەلەرىنە اشۋلى. رەسەي اقپاراتتىق شابۋىلدى جالعاستىرعان سايىن كەرى رەاكتسيا تۋدىرىپ، وزىنە وشپەندىلىكتى كۇشەيتە بەرمەك.
“بيلىكتە قازاقشىل ساياساتكەرلەر كوبەيەدى”
ازاتتىق: ساراپشىلار قازاقستاندا بيلىك ءترانزيتى ءالى اياقتالعان جوق، قازىرگى ستاتۋس-كۆوعا ماسكەۋدىڭ كوڭىلى تولادى دەپ ەسەپتەيدى. بىراق بيلىك ءترانزيتى اياقتالىپ، مەملەكەت باسىنا ۇلتشىل كوزقاراستاعى باسشى كەلسە، رەسەي قالاي ارەكەت ەتەدى؟ ونداي جاعدايدا ۋكراينا ستسەناريى قازاقستاندا قايتالانۋى مۇمكىن بە؟
پول گوبل: وكىنىشكە قاراي، ولاي بولۋى مۇمكىن. بىراق الدىمەن اياقتالماعان ترانزيتكە ورالايىق. رەسەي سياقتى ەلدەر ترانزيت تاقىرىبىن قوزعاۋى ءتيىس، ويتكەنى بيلىك باسىنا كەلگەن ءار ديكتاتور ساياسي جۇيەنى تۇبەگەيلى وزگەرتەدى. ال بىراق كوپتەگەن باسقا ەلدە بيلىكتىڭ ءبىر باسشىدان ەكىنشىگە اۋىسۋى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە اكەلمەيدى.
قازاقستاندا بيلىك باسىنا قازاق ۇلتشىلدارى، قازاقشىل، بىراق ەشكىمگە وشپەندىلىك تانىتپايتىن باسشىلار كەلە بەرمەك. بۇل دەموگرافياداعى وزگەرىستەرگە بايلانىستى، سونىمەن بىرگە سىرتقى ساياساتتا قىتاي، باتىس، رەسەيمەن كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانۋ كەرەك بولادى.
توقاەۆتان ناگرادا العاندار اراسىندا نازارباەۆتىڭ جاقىندارى دا بار
بالكىم، رەسەي بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ىقپال ەتكىسى كەلەتىن شىعار، بىراق ماسكەۋدىڭ رەسەيشىل ساياساتكەرلەرىنىڭ ساياساتى مۇلدە ءتيىمسىز بولىپ شىقتى. ولاردىڭ كەي جەردە اسكەري كۇشى جوق، ال اسكەري كۇشى بار جەردە رەسەيشىل ساياساتكەرلەردىڭ ورنىن ماسكەۋگە قارسى كوزقاراستاعى ساياساتكەرلەر باسىپ جاتىر. مىسالى، ارمەنيا. ول ەلدىڭ اۋماعىندا رەسەيدىڭ اسكەري بازاسى بار بولعانىمەن، ارمەنيانىڭ قازىرگى باسشىسى پاشينياندى ماسكەۋ رەسەيگە قارسى ساياساتكەر دەپ بىلەدى.
مەنىڭشە، بيلىكتىڭ نازارباەۆتان باسقا بىرەۋگە اۋىسۋى تۋرالى ءسوز توقاەۆتى ارالىق تۇلعا ەتىپ كورسەتەدى، سوندىقتان ودان گورى ساياسي احۋالدىڭ، قوعام مەن بيلىك قۇرىلىمدارىنىڭ ۇزاقمەرزىمدى ەۆوليۋتسياسى تۋرالى ايتقان دۇرىس. بۇل رەسەيگە ۇنامايدى. بىراق اشىعىن ايتقاندا، ونىڭ قولىندا مۇنى بولدىرمايتىن تەتىك جوق.
ازاتتىق: ياعني قازاقستاندى بولاشاقتا ۇلتشىل پرەزيدەنت باسقارىپ، بۇل رەسەيگە جاقپاسا دا، رەسەي اسكەري ءىس-قيمىلعا بارمايدى، ەلگە باسىپ كىرمەيدى دەگەن ءسوز بە؟
“ورىس ايۋى” يەك استىندا. سولتۇستىك وڭىردەگى جۇرتتى نە مازالايدى؟
پول گوبل: ەگەر رەسەي قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە دونباسس نەمەسە قىرىمداعىداي ستراتەگيانى ىسكە اسىرۋعا تالپىنسا، وندا نۇر-سۇلتان كوپ كۇتتىرمەي باسقا ەلدەر، مىسالى، قىتاي نەمەسە باتىسپەن اسكەري وداق قۇرۋ جايلى كەلىسسوز جۇرگىزە باستايدى. ءتىپتى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە رەسەيدەن تونەتىن اسكەري قاۋىپتىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن قازاق باسشىسى ەلدى ناتو-عا كىرگىزۋگە ۇمتىلۋى مۇمكىن. ال بۇل رەسەي قالايتىن نارسەگە مۇلدە قاراما-قارسى دۇنيە. بىراق ماسكەۋ وسى باعىتتاعى ءىس-ارەكەتكە بارسا، ءدال وسىنداي رەاكتسيا تۋدىرادى.
ازاتتىق: بيلىكتىڭ نازارباەۆتان باسقا بىرەۋگە اۋىسۋى توقاەۆتى ارالىق، ۋاقىتشا تۇلعا ەتىپ كورسەتەدى دەدىڭىز. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، توقاەۆ ۋاقىتشا پرەزيدەنت پە، الدە ول بيلىكتە ۇزاق مەرزىمگە قالا ما؟
پول گوبل: توقاەۆ بيلىكتە ۇزاق مەرزىمگە قالۋى ىقتيمال. قازاقستان ساياساتىنداعى وتپەلى كەزەڭ، بيلىك ءترانزيتى تۋرالى ءسوز قوزعاماعاندى ءجون كورەمىن. ودان گورى ۇزاقمەرزىمدى ءۇردىس تۋرالى ايتقان دۇرىس. توقاەۆتىڭ اينالاسىنا قازاقشىل ساياساتكەرلەر جينالا باستايدى دەپ ويلايمىن. ءارى توقاەۆتىڭ ءوزى دە وسى باعىتقا ويىسا باستايدى، ويتكەنى قازاقستاننىڭ بەتالىسى سولاي.
ازاتتىق: رەسەي اقپارات قۇرالدارى بۇعان دەيىن نازارباەۆقا ەش ۋاقىتتا تىكەلەي سوقتىقپاي كەلگەن. جاقىندا lenta.ru اگەنتتىگى نازارباەۆ پەن ونىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ بايلىعى جايلى ماقالا شىعاردى. مۇنى وعان قارسى تىكەلەي جاسالعان شابۋىل دەۋگە بولا ما؟
پول گوبل: بۇل جەردە شابۋىل بايقالادى. ماسكەۋ وسى ارقىلى قازاقستانعا ناقتى قىسىم كورسەتۋگە دايىندالىپ جاتقانداي جانە توقاەۆقا ماسكەۋگە وڭ قاباق تانىتپاسا ونىڭ جانە قازاقستاننىڭ باسىندا قانداي دا كەلەڭسىز نارسە بولۋى مۇمكىن دەگەن بەلگى بەرگىسى كەلدى.
ازاتتىق: اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ