|  |  | 

Tarih Ädebi älem

QARATAUDIÑ QARA BEKETİNDEGİ QIS

 

JWMAT ÄNESWLI

(Tarihtıñ bir sabağı– äñgime)

QARATAUDIÑ QARA BEKETİNDEGİ QIS70857533_2344539168995811_7414732983199858688_n

Bwl 1917-jıldın keyin bolğan uaqiğa. Qarataudıñ soltüstigindegi Betpaqdalanıñ arğı betindegi köterilistiñ u şuı basılıp, , qızıl men aqtıñ äskeri

Betpaqdalanı äli oyqastap jürgen kez. Qarataudağı qara beket qıstıñ qiın kezinde, adasqan, ne toñğan jolauşı  jılınıp, esin jinaytın beket edi. Osı bekette elmen birge köşe almay , eluden asqan äyel men jası on toğızğa tolğan qızı Qarğaş amalsız osı Qara beketti qıstap qalğan. Olardıñ bir siırı bar edi, sonı kündelikti qorek qılıp, künderin körip otırğan. Tün qarañğısı tüsken kezi edi. Kire beriste baylanğan  jas bwzau men qaşar twr, aldına salınğan azğantay şöpti kürt kürt şaynap twrğan. . Bir kezde qoydıñ terisimen qaptalğan sırtqı esik sıqır sıqır etip, şalqasınan aşıldı da, küpi kigen eñgezerdey eki jigit sau etip kirip keldi.

Sonıñ biri–   Apay, daladağı borannan , adam tügili aldıñdağı atıñ körinbeydi,osı üyde panalap şığuğa bola ma?- dep swradı. Üydiñ ülkeni äyel mardımdı dauıs şığarmay, auzın jıbırlatıp bir deñe dedi. Onı elegen eñgezerdey eki jigit joq, , saptama etikterimen törge şığıp, ornalastı.

Sosın istik mwrtti şoñğal jigit söz bastadı. – Apay, osı eldiñ adamı bolatın şığarsızdar, bizde osı mañdağı Şıñğırlaudanbız. Men sol auılnaydıñ wlımın, mınau, jılqışı. Bügin añğa salamızba dagen eki jorğamız bar edi, sonı sınayıq dep şığıp edik,qwday wrıp, alasaıran boran soğıp ketip, osı Qara beketke soğıp ,jan saqtayıq dedik- dedi.

Äyel –bizde et siyaqtı däm bolmaydı, eger sütke şılanğan nan jeymiz deseñder, dayındap bereyin degen. Eki jigitte ün joq, tek bastarın izedi. Sonıven köp wzamay dastarhanğa  süt pen nan keldi. Eki jigittiñ denesi jılıp, ,jan bitkendey boldı. Sonımen demalatın kez bolğan. Üy iesi äyel öp qızımen ekeuine peştiñ janına körpe tösep, sözderi sol jerge qisayğan.

Eki jigitke, odan tömenirek jerge tösek salıp berip, , olarğa sol tösekti nwsqağan.

Äyeldi wyqı qısqasın, közi jwmılıp ketken eken, bir kezde janınan bireudiñ qozğalğanın sezgesin, közin aşsa, bireu qızınıñ üstında qorbañdap jatır, .Daladan toñıp kelgen jigitterge qolınan kelgen jaqsılığın jasağan äyeldiñ qanı basına şaptı. Bas jağında jatqan nasıbay ezetin şağın şoqpardı jwlıp alıp,  qızınıñ üstinde jatqan jigittiñ basınana ala şoqparmen tartıp jiberdi. Jigittiñ dıbısı şıqpastan, domalap tüsti. Äyeldiñ qolındağı şoqpardı körip, töseginen twrğan ekinşi jigit äyeldiñ qolın qayırmaq bolıp, jantalasıp edi, äyel onıñ qaq mañdayınan wrıp, şalqasınan tüsirdi. Endi Qızdıñ şeşesi men qızı esterin jinap,  endi ne isteu kerek ekenin oylastıra bastağan.

Qan qızuımen şeşesi men qızı eki jigitti dalağa süyrep şığarıp, tondarına orap, şanağa salıp, arqandap baylap, şananı oydağı tereñ özenge qaray iterip jiberdi. Şana sol betimen sırğıp, tereñ suğa battı da ketti.. Endi eki äyel attardı äbzelderimen aydalağı aydap jiberdi.

On şaqtı künnen keyin Şıñğırlaudıñ auılnayı bastağan on şaqtı adam Qarauıltöbege at basın tiredi. Törge şığıp, adam izdep jürgenin ayttı. Auılnay  eki attıñ äbzelderimen auıldarınan on şaqırımday jerde öli tabılğanın ayttı. Al, şana atımen joq, meniñ wlım da, qasındağı jılqışısı da joq. Ne mürdeleri,ne şanası tabılmay otır dep mwñaydı. Kimdi kinalarımızdı bilmeymiz-dep toqtadı.

Oğan äyel — Ağa biz ne aytayıq. Öz künimizdi özimiz äreñ körip otırğan adambız.-. degen  Auılnay bastağan on kisi basqa sözge kelmesten şığıp ketti.

Köktem ketip jaz keldi. Qaratauda Keñes ökimeti ornağan kez.

Bir küni Qara beketke eki attı adam kelip, attarın ağaşqa bayladı. Bireui kepkasına jwldız qadağan äskeri adam boldı. Olar üyge kirip,bayağı adam ölimi turalı swradı. Äyelder birauızdan bilmeymiz- dedi. Endi «bilmeymiz» degenge ne dau bar, kelgen adamdar, jinalıp, şığıp ketti. Sol kezde bir qızıq bastaldı , qızdıñ işine küyigi sıymay jürgen be, üydiñ esigin aşıp sırttağılarğa « Olardı öltirgen menmin! -dep ayqaylap, äskeri adamdı şaqırıp aldı. Äskeri adam orıs, qazaqşa tüsinbeydi, oğan qasındağı qazaq « eki adamdı öltirgen menmin» dep ayttı dep, sol jerde protokol toltırıp, qızdı twtqındap, Qaratau ueziniñ türmesine japqan eken.  Qarabeketten sottalğan qız üş tört jıldan keyin jiırma şaqtı twtqınmen bosap,  QARATAUDAĞI QIZILDARMEN KÜRESİP JÜRGEN TOPQA  (bandığa) qosılıp, qızıldıñ äskerlerimen soğısadı. Bwl qızdıñ 25- ke kelip qalğan kezi.  Äskeri topta jürip, bosanıp qaladı.. Kelinşek balanı eki jasqa deyin ösirip, bağadı. Biraq, ünemi jorıq onı kötere me.? Iığında asınğan vintovakası, belinde pistoleti bar jauınger kelinşek, nede bolsa, balasın Qarauıltöbedegi anasına aparıp tastauğa bel buadı. Qaratöbel atpen ayañdap, balasına neşetürli qızıqtı ertegiler aytıp, Qarauıltöbege ayañdap kele jatqan.Tabiğatta tamaşa, kün nwrı jan jağın aymalap twr. Torğay, kökekterdiñ änderi tabiğattıñ muzıkası tärizdi. Tömende sarqırap özen ağıp jatır.

Asıqpay anasınıñ şañırağına kirdi.Anası 70- ke taqap qalğan, mañday şaşı ağarıp ketipti. Mıltıq asınğan qızın tanımay qaldı. Qızı anasın qwşaqtağanda ğana iisin sezip, «Qwlınım ay, qwlınım ay, aman ekensiñ ğoy!– dep emirendi.

–Apa- dedi qızı, meniñ uaqıtım joq. Mınau nemereñ,Sağıntay,  mwnı qazir tömengi auılğa alıp ketesiñ, meniñ artımda quğın bar.Öz qolıñnan bir kese süt tatayın, sosın men de jüremin degen. Şeşesi nemeresin körpege orap, jıldam tömengi auılğa jügirip ketti. Kelinşek vintovkası men pistoletin oqtap, Qarataudıñ etegine tüse bergende, arttınan atılğan  vintovkanıñ dauısı estildi. Bwrılıp qarasa , jüz metr jerde qızıldardıñ otryadı twr eken. Solardıñ komandiri boluı kerek, bwğan mıltıq kezenip twr eken. Kelinşektiñ miına «Atqan sen bolarsıi au» degen oy ğana keldi. Onıñ oğı şaması, oñ jaq ökpesine tigen tärizdi. Qız oqtıñ ekpinimen şalqasınan qwlağan. Kelinşek solaqay edi, sol jağındağı koburadan pistoletin alıp,  otryad twrğan betti alıp, atıp jibergen. Pistolettiñ oğı polkovniktiñ qolına tigen boluı kerek, qolındağı vintovkası jerge wşıp tüsti. On şaqtı soldat jatqan kelinşekke kelip, vintovkadadan da, pistoletten de oqtı jaudırıp jatır. Kelinşektiñ denesinde oqtan tesilmegen jer joq, biraq, kelinşek közin aşqan küyi , soldattarğa külimsirep qarap jatqan…Kelinşek swlu edi, basın tasqa süyep, appaq beti künmen şağılısıp, tiri janday jatır edi…..

Kelinşektiñ şeşesi köp wzamay Şımkentke barıp, nemeresin internatqa tapsırğan. Sapğıntay sol internatta jürip, Soltüstik Mwzdı mwhitqa äskeri borışın atqaruğa ketip edi. Sağıntaydıñ qoştasarda esinde qalğan şeşesiniñ swlu beynesi eşqaşan esinen şıqqan emes. Äskerden oralıp, Qarataudıñ Qarauılthbesine kelip, «Anama arnap eñ swlu eskertkiş ornatamın» deytin armanı da bar.

Qarataudıñ eteginde  täuelsizdik üşin küresken QARĞAŞ attı swlu qızdıñ beynesi qara tasta äli jatır. Ärine, tarihtıñ bäri el esinde.

 

JWMAT ÄNESWLI, aqın, jazuşı, QR Qwrmetti Jurnalisti, tarihşı

Related Articles

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Baqsılar institutı

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

  • Şağın saraptama:Şıñjañ ölkelik ükimeti, şetelge oquşı jiberu jwmısı

    Şağın saraptama 1934-35 jılı jaña Şıñjañ ölkelik ükimeti qwrılğan soñ şetelden oqu, şetelge oquşı jiberu jwmısı keşendi jüzege astı. Sonıñ negizinde ölkelik ükimet Sovet Odağınan oqitın jas talapkerlerge konkurs jariyalap arnayı ükimettiñ oqu stipendiyasın böldi, nätijesinde 1935-39 jıldarı wzın sanı 300-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı. 1935 jıldarı Şığıs Türkistandıq studentterdiñ eñ köp oquğa tüsken bilim ordası- Taşkendegi SAGU edi, atap aytqanda Ortalıq Aziya Memlekettik Universiteti. Taşkennen oqığan Şıñjañdıq studentter Şığıs Türkistannıñ barlıq aymaqtarında türli qızmette jwmıs istedi, olardı keyin “Taşkentşilder” dep te atadı. 1939 jıldan keyin Mäskeu men Şıñjañ ölkelik ükimettiñ arası diplomatiyalıq dağdarısqa wşıradı, sonıñ kesirinen resmi Ürimji Sovet Odağı qwramındağı student azamattardı elge şaqırtıp aldı. Bilim

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: