|  |  | 

جاھان جاڭالىقتارى تۇلعالار

2022 جىلعى فيزيكاداعى نوبەلدى كۆانتتىق مەحانيكتەر يەلەندى

310688757_582188757030250_5140022219295143313_n
4 قازاندا شۆەد كورولدىك عىلىم اكادەمياسى 2022 جىلعى فيزيكا سالاسىنداعى نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتتارىن اتادى. بيىلعى جۇلدە ماتاسقان بولشەكتەرمەن جاڭاشىل ەكسپەريمەنتتەر وتكىزگەن عالىمدارعا بەرىلدى. ولار العان ناتيجە جاڭا تەحنولوگيالاردا قولدانىلا باستادى. قازىرگى كۇنى كۆانتتىق كومپيۋتەرلەر، كۆانتتىق جەلىلەر مەن قاۋىپسىز كۆانتتىق شيفرلانعان بايلانىس سالالارى قارقىندى زەرتتەلىپ، دامۋدا.
نوبەل سىيلىعىن، “ماتاسقان فوتوندارمەن وتكىزگەن ەكسپەريمەنتتەرى، بەلل تەڭسىزدىگىنىڭ ورىندالماۋىن زەرتتەگەنى جانە كۆانتتىق ينفورماتيكا سالاسىنداعى ءىزاشار ەڭبەكتەرى ءۇشىن”، فرانتسۋز الەن اسپە (Alain Aspect), امەريكالىق دجون كلاۋزەر (John F. Clauser) مەن اۋستريالىق انتون تسايلينگەر (Anton Zeilinger) يەلەندى. بۇل ۇشەۋى كۆانتتىق فيزيكاعا قوسقان ىرگەلى ۇلەسى ءۇشىن 2010 جىلعى ۆولف سىيلىعىمەن دە ماراپاتتالعان ەدى.
الەن اسپە 1947 جىلى تۋعان، پاريج-ساكلە ۋنيۆەرسيتەتى مەن پوليتەحنيكالىق مەكتەپتىڭ پروفەسسورى. دجون ف. كلاۋزەر 1942 جىلى دۇنيەگە كەلگەن، زەرتتەۋشى-فيزيك. انتون تسايلينگەر (1945) — ۆەنا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى. ولارعا نوبەل مەدالى 10 جەلتوقساندا وتەتىن سالتاناتتى راسىمدە تابىستالادى. لاۋرەاتتار 10 ميلليون شۆەد كرونىن تەڭ بولىسەدى.
كۆانتتىق مەحانيكادا كۆانتتىق ماتاسۋ دەپ اتالاتىن عاجايىپ قۇبىلىس بار ەكەنى بەلگىلى. ماتاسقان ەكى نە ودان دا كوپ بولشەك، شاقىرىمداعان ارا قاشىقتىقتا ورنالاسسا دا، ءبىر ءبۇتىن ءتارىزدى ارەكەت ەتەدى. مىسالى، ماتاسقان فوتوننىڭ ءبىرىنىڭ سپين سپيرالدىگى وڭ ەكەنى ولشەنسە، ەكىنشىسىنىكى مىندەتتى تۇردە تەرىس بولىپ شىعادى، جانە كەرىسىنشە. مۇنداي جۇپتىڭ ءبىر سىڭارىنا جاسالعان اسەر، ودان الىس قاشىقتىقتاعى باسقاسىنىڭ كۆانتتىق كۇيىن دەرەۋ وزگەرتەدى. وزگەرىس سول ساتتە، جارىق جىلدامدىعىنان دا تەز بەرىلەدى، ويتكەنى اقپارات تارامايتىندىقتان، سالىستىرمالىلىق ءپرينتسيپى بۇزىلمايدى.
بۇل قۇبىلىس ادەتتە مىنا سياقتى انالوگيا كومەگىمەن تۇسىندىرىلەدى: ءبىر جۇپ اياقكيىمنىڭ كەز كەلگەن سىڭارىن قاراماي الىپ قالايىق تا، ەكىنشىسىن، مىسالى، نەپتۋنعا جىبەرەيىك. جەردەگى قوراپتى اشىپ قاراعاندا وڭ اياققا كيەتىن باتەڭكە شىقسا، دەمەك نەپتۋندا — سول اياقتىكى. انالوگيا جارامسىز، ويتكەنى بۇل مىسالدا دەتەرمينيزم بار. ياعني، وڭ اياققا ارنالعان باتەڭكەنى الىپ قالساق، ونى ەندى اۋىستىرا المايمىز. ال كۆانتتىق قۇبىلىستار انىقتالماعان، دەمەك ءسپيننىڭ سپيرالدىگى قانداي ەكەنى الدىن-الا بەلگىسىز. ول ولشەنگەن ساتتە عانا كەزدەيسوق وڭ نەمەسە تەرىس ءماندى قابىلداۋى مۇمكىن. قاشىقتاعى ماتاسقان ەكىنشى بولشەك ءدال سول ساتتە اۆتوماتتى تۇردە قاراما-قارسى ءماندى قابىلدايدى. مۇنىڭ ءوزى انىقتالماعاندىق ءپرينتسيپىن بۇزاتىن سياقتانادى: ەكىنشى بولشەكتى ولشەمەي-اق، ونىڭ كۆانتتىق كۇيىن الدىن-الا ءبىلىپ قويدىق. مۇمكىن، ماتاسقان بولشەكتەر ىشىندە جاسىرىن اينىمالىلار — ولارعا ەكسپەريمەنتتە قانداي ناتيجە كورسەتۋدى بۇيىراتىن نۇسقاۋ بار شىعار. 1960-جىلدارى دجون ستيۋارت بەلل جاسىرىن اينىمالىلار كوررەلياتسياسىن كورسەتەتىن ماتەماتيكالىق تەڭسىزدىك ويلاپ تاپتى. الايدا كۆانتتىق مەحانيكا زاڭدارىنا سايكەس، بەلل تەڭسىزدىگى بۇزىلاتىن بەلگىلى ءبىر ەكسپەريمەنت ءتيپى بولۋى ءتيىس.
دجون كلاۋزەر جاساعان ەكسپەريمەنتتەر بەلل تەڭسىزدىگى ورىندالمايتىنىن كورسەتىپ، كۆانتتىق مەحانيكانى قۋاتتادى. دەمەك كۆانتتىق مەحانيكانى جاسىرىن اينىمالىسى بار تەوريامەن الماستىرۋعا بولمايدى. الەن اسپە بولسا، كلاۋزەر ەكسپەريمەنتىنىڭ كەيبىر ءالسىز تۇستارىن دامىتىپ، ونى وراعىتىپ ءوتۋ جولدارىن جاپتى. انتون تسايلينگەر جەتىلدىرىلگەن جابدىقتار كومەگىمەن ۇزاق ەكسپەريمەنتتەر سەرياسىن وتكىزدى. ونىڭ توبى ءبىر بولشەكتىڭ كۆانتتىق كۇيىن قاشىقتاعى باسقاسىنا جەتكىزۋگە بولاتىنىن، ياعني كۆانتتىق تەلەپورتاتسيا قۇبىلىسىن كورسەتتى. نوبەل كوميتەتى لاۋرەاتتار ەڭبەگى كۆانتتىق مەحانيكا تەورياسىنا ىرگەلى ۇلەس قوسىپ قويماي، ناقتى تەحنولوگيالار تۇرىندە دە جەمىس بەرە الاتىنىن اتاپ ايتتى.

Related Articles

  • اقش سەناتى ۋكرايناعا قارجىلاي كومەك قاراستىرىلعان زاڭ جوباسىن ماقۇلدادى

    اقش كونگرەسى.  اقش سەناتى 13 اقپاندا ۋكراينا، يزرايل جانە تايۆانعا 95 ملرد دوللار بولاتىن قارجىلاي كومەك بەرۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن ماقۇلدادى. سەناتتا دەموكراتتار باسىم ورىنعا يە. ەندى زاڭ جوباسىن رەسپۋبليكالىق پارتيا باسىم وكىلدەر پالاتاسى قارايدى. وكىلدەر پالاتاسىندا جوبانىڭ زاڭ ستاتۋسىن الۋعا مۇمكىندىگى از دەگەن بولجام دا ايتالادى. پرەزيدەنت-دەموكرات دجو بايدەن ءبىراز ۋاقىتتان بەرى ەكى پالاتانى ۋكراينا مەن اقش-تىڭ ءۇندى-تىنىق مۇحيت اۋماعىنداعى سەرىكتەستەرىنە كومەك بەرۋدى جىلدامداتۋعا شاقىرىپ كەلەدى. ۋكراينا بيلىگى باستى وداقتاسى اقش-تان قولداۋ ازايعان تۇستا قارۋ-جاراق جەتپەي جاتقانىن بىرنەشە رەت مالىمدەگەن. ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكي بۇگىن، 13 اقپاندا اقش سەناتىنىڭ بۇل زاڭ جوباسىن ماقۇلداعانىنا العىس ايتتى. قۇجاتتا كيەۆكە 61 ملر دوللار بەرۋ قاراستىرىلعان. “امەريكانىڭ كومەگى ۋكرايناعا بەيبىت ءومىردى جاقىنداستىرىپ، الەمدىك

  • ءتاڭىرى قالاۋى تۇسكەن جان

    ماندوكي قوڭىردىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولۋىنا وراي «ءتاڭىرى مەنى تاڭدادى»  مۇحتار ماعاۋين ماندوكي قوڭىر يشتۆان – وتانى ماجارستان عانا ەمەس، كۇللى تۇركى دۇنيەسى قاستەرلەيتىن ۇلىق ەسىمدەر قاتارىنداعى كورنەكتى تۇلعا. شىڭعىس جورىعى تۇسىندا كارپات قويناۋىنداعى ماديارلار اراسىنان پانا تاپقان قۇمان-قىپشاق جۇرتىنىڭ تۋماسى ماندوكي قوڭىر وننان اسا ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، بۇعان قوسا زەرتتەۋشىلىك قارىمى ەرەن، تۇران حالىقتارىنىڭ فولكلورلىق-دۇنيەتانىمدىق ساناسىن بويىنا دارىتقان عالىم. ول تۇركولوگيا عىلىمىمەن دەندەپ اينالىسىپ قانا قويماي، حح عاسىردىڭ ءتورتىنشى شيرەگىندە شىعىس پەن باتىس­تىڭ اراسىندا التىن كوپىرگە اينالدى، ميلليونداردىڭ ىقىلاس القاۋىنا بولەندى. ياكي ول حالىقتار اراسىن جاقىنداس­تىرعان مامىلەگەر، وزىقتارعا وي سالعان كورەگەن ەدى. زامانا العا جىلجىعان سايىن مەرەيتوي يەلەرى تۋرالى ايتىلاتىن جايتتار ەستەلىك پەن وتكەن شاق ەنشىسىنە كوشەدى. كوزى ءتىرى

  • نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى  جونىندە

    كەيىنگى كەزدە نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى جونىندە ءارتۇرلى اڭگىمەلەر شىعىپ جۇرگەن كورىنەدى. ونىڭ ءبىرى موڭعوليادان كەلگەن ءبىر تۋىسقانىمىز باسقا ءبىر بەلگىلى جەرلەسىمىزدىڭ نۇرالى باتىردىڭ زيراتى دەپ كيگىز ءۇي سياقتى سامان كىرپىشتەن قالانعان  ادەمى زيراتتىڭ جانىنا بارىپ قۇران وقىعانىنا كۋا بولعانىن كەلتىرىپتى. ول جىگىتتىڭ  كورگەنى دە، ايتىپ وتىرعانى دا شىڭدىق. ويتكەنى 1982 جىلعا دەيىن ەلدىڭ كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە  مەن دە سولاي  ويلادىم. اڭگىمە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مەن سول كەزدەگى وقيعادان باستاپ باياندايىن. مەن 1961 جىلى سەمەيدىڭ  مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلدىم. مەنى  سول كەزدەگى  س.م. كيروۆ اتىنداعى  كولحوزعا مال دارىگەرى ەتىپ جىبەردى. 1962 جىلى بۇل كولحوز «گورنىي» سوۆحوزىنا اينالدى. ءبىز بالا كەزىمىزدەن: «نۇرالى اتامىزدىڭ زيراتى س.م كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ جەرىندە ورنالاسقان،   بابامىز باتىر بولعان كىسى، ال ونىڭ جانىنداعى قابىردىڭ  ۇزىندىعى جەتى كەز، ءبىزدىڭ  بابامىزدان  دا  اسقان

  • اقش سەناتى ۋكراينا مەن يزرايلگە كومەك بەرۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن ماقۇلدادى

    ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى اقش سەناتى ۋكراينا مەن يزرايلگە 118 ميلليارد دوللار قوسىمشا قارجى كومەگىن بەرۋ تۋرالى ەكى پارتيا ۇسىنعان زاڭ جوباسىن جانە اقش-تىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىن نىعايتۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن ماقۇلدادى. بىلتىر قازان ايىنان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان “ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە بايلانىستى قوسىمشا قارجىلاندىرۋ تۋرالى” داۋعا نۇكتە قوياتىن كومپروميستىك ءماتىن اقش سەناتىنىڭ سايتىنا شىققان. زاڭ جوباسى بويىنشا، سەناتورلار 60 ميلليارد دوللاردى ۋكراينانى قولداۋعا، 14 ميللياردتى يزرايلگە كومەككە، 20 ميللياردتان استام دوللاردى اقش-تىڭ مەكسيكامەن شەكاراسىن قاۋىپسىزدەندىرۋگە، شامامەن بەس ميللياردتى اقش-تىڭ تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى سەرىكتەرىن قارجىلاندىرۋعا، ەكى جارىم ميللياردقا جۋىق دوللاردى “قىزىل تەڭىزدەگى” وپەراتسيانى قولداۋعا، تاعى دا سونداي قارجىنى اقش-تىڭ ورتالىق قولباسشىلىعىنا ءبولۋدى جوسپارلاعان. اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن كونگرەسستەن ۋكراينا، يزرايل جانە تايۆانعا

  • الىستاعى اعايىننىڭ اتامەكەنگە ورالۋ جولىن تۇڭعىش اشقان قازاقتىڭ قاھارمان قىزى

    ول كىم دەيسىز عوي، تۋراسىن ايتسام ول ساعات زاقانقىزى. توقسانىنشى جىلدارداعى العاشقى كوش موڭعوليا قازاقتارتارىنان باستالعان. سول كوشتى العاش باستاعان ادام ساعات زاقانقىزى. بۇعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. جارعاق قۇلاعى جاستتىققا تيمەي، سوناۋ قيىن-قىستاۋ زامانىندا الىستاعى اعايىنداردىڭ جولىن اشقان وسى ادامدى قازاقتىڭ قاھارمان قىزى اتاۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار. “كوش باسشىسىمەن كورىكتى”  “كورگەنى جاقسى كوش باستار”  دەيدى اتام قازاق.   وسى ەكى اۋىز ءسوزدىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ قاراساق، وندا، ۇلكەن ءمان ماعىنا بار ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.       بۇرىنعى اۋىل كوشىنىڭ وزىندە، كوش باسشىلارى ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءورىسىنىڭ جاعدايىنا قاراي، ءار مەزگىلدەگى اۋارايىنىڭ وزگەرىسىنە ساي، كوشىپ قونۋدا ءبىر باسىنا جەتىپ ارتىلار  ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك  جۇكتەسە، موڭعوليادا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ ءبىر جارىم عاسىر عۇمىر كەشكەن ەل جەرىنەن ،

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: