|  |  | 

سۋرەتتەر سويلەيدى تاريح

قازاقتىڭ قاشقاريادا قالعان ءىزى

318945722_2511848135645425_3769186751661326043_n
قىتاي جۇرتىنا قاراستى قاشقاريا وڭىرىندە قازاق اتىمەن اتالىناتىن ەلدى-مەكەندەر بار. كارتاعا رەسمي تۇردە “قازاق اۋىلى” دەگەن اتپەن كىرگىزىلگەن. قازاق ەسىمىمەن اتالاتىن جەر-سۋ اتاۋلارى قاشقارياعا قاراستى مىنا ءۇش ۇلكەن ايماقتا كەزدەسەدى:
اقسۋ ايماعى;
قاشقار ايماعى;
حوتان ايماعى;
اقسۋ مەن قاشقار ايماعىندا قازاق دەگەن اتپەن ءبىر-ءبىر ەلدى-مەكەن كەزدەسسە، حوتان ايماعىندا قازاق اتى جەكە-جەكە “باشقازاق اۋىلى” جانە “اياققىقازاق اۋىلى” دەپ ەكى بىرلەي جەردە ساقتالىپتى.
قاشقارياعا قازاقتار قاشان كەلدى؟
ءبىرىنشى، قازاق حاندىعى كەزەڭدەرىندە اياق باسقان. ونىڭ ءوزى ەكى كاتەگورياعا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى: 1. قازاق حان-سۇلتاندارىنىڭ ساياسي بيلىگى كۇشەيگەن ءداۋىر; 2. قازاق حاندىعىنىڭ السىرەگەن كەزەڭدەرىندە; اۋەلگى كەزدە قازاق سۇلتاندارى قاشقاريا امىرلىگىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستارتارمەن بىرگە قاشقاريا امىرلىگىمەن قۇداندالىق بايلانىس ورناتقان. كەيىنگى كەزدە ياعني قازاق حاندىعىنىڭ السىرەگەن كەزەڭىندە اتاپ ايتار بولساق “قاتاعان قىرعىنى” كەزىندە ءبىربولىم رۋلار قاشقارياعا اسىپ كەتكەن.
ەكىنشى، كەنەسارى جانە سىدىق سۇلتان كەزەڭىندە قازاق رۋلارى قاشقارياعا بارعان. اسىرەسە سىدىق سۇلتان كەزىندە قازاقتار ياقۇپ-بەك ەلىمەن ىنتىماقتاسا وتىرىپ قاشقاريادا ورتاق اسكەري ءھام ساياسي ءىس-قيمىلدار جاسادى.
ءۇشىنشى، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق توڭكەرىسى كەزەڭدەرىندە قازاق رۋلارى ءجۇز مىڭداپ قاشقارياعا قاراستى ايماقتارعا اعىلدى. سول كەزدە حوتان، قاشقار سياقتى شالعاي ايماقتارعا شۇبىرعان قازاقتاردىڭ دەنى ەلىنە كەرى قايتا الماي تۇرعىلىقتى حالىقتارعا ءسىڭىپ كەتتى.
ءتورتىنشى، 1890-1905 جج التاي جانە بوعدا (ەرەنقابىرعا) قازاقتارى قاشقارياعا ات ءىزىن سالا باستادى. جۇزدەگەن ءتۇتىن ەل قاشقاريادان بولەك تيبەت شىڭدارىن ارتقا تاستاپ ءۇندىستان شەكاراسىنا دەيىن باردى.
بەسىنشى، حح عاسىردىڭ 30 جىلدارى التاي جانە باركول قازاقتارى گانسۋ، تسينحاي ولكەسىنە اۋا كوشتى. سول كەزدە از ساندى ءبىربولىم قازاقتار قاشقارياعا قاراستى اۋداندارعا كەلدى.
التىنشى، 1949-51 جج ەرەنقابىرعا، التاي جانە باركول قازاقتارى قاشقاريانى باسىپ تىكە تيبەت ەلىنە استى. ولاردىڭ اراسىندا كوشتەن اداسىپ كەتكەندەر نەمەسە جاۋدىڭ قورشاۋىندا قالىپ ۇستالىپ قالعاندار دا بولدى. اسىرەسە قاشقارياداعى قۇمدى ءشولدى كەسىپ ءوتۋ قازاقتار ءۇشىن وتە اۋىر كەلدى. كوشكەن ەلدىڭ جارتىسىنان كوبى ورتا جولدا ەلىنە كەرى قايتتى.
جەتىنشى، 1958 جج جۇزدەگەن قازاقتار قاشقارياعا جەر اۋدارىلدى. الدى 20 جىلدان استام ۋاقىت ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىندە قامالدى. نەبىر ەل باستاعان ەگەيلەر مەن زيالى جاس قازاقتار قاشقارياعا سۇرگىنگە ايدالدى.
قاشقارياداعى كەيبىر جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ لينگۆيستيكالىق ەرەكشەلىكتەرى وتە قىزىق. ياعني قارلۇق ءتىل توبىنا ءتان حالىقتاردان (ۇيعىر) كوبىرەك قىپشاق ءتىل توبىنا جاقىن. بىلايشا ايتقاندا كەيبىر جەر-سۋ ەسىمدەرى قازاقشا قويىلعان.
ەلدەس وردا
11.12.2022

Related Articles

  • وا قورعانىسقا قارجىنى نە سەبەپتى ارتتىردى؟ كاسپيدەن ۋكرايناعا زىمىران ۇشىرعان رەسەي سۋدى لاستاپ جاتىر ما؟

    ەلنۇر ءالىموۆا قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، وزبەكستان جانە ازەربايجان اسكەرى بىرىگىپ وتكىزگەن «بىرلەستىك-2024» جاتتىعۋى. ماڭعىستاۋ وبلىسى، شىلدە 2024 جىل. قازاقستان قورعانىس مينيسترلىگى تاراتقان سۋرەت.  ورتالىق ازيا ەلدەرى قورعانىس شىعىنىن ارتتىردى، مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ «قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ەكى ەسە كوپ ءوندىرۋدى جوسپارلاپ وتىر، الايدا ۇكىمەت بۇل سالادا جۇمىس كۇشىنىڭ ازايعانىن ەسەپكە الماعان». «كاسپي تەڭىزىنەن ۋكرايناعا زىمىران ۇشىرىپ جاتقان رەسەي تەڭىزدىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن ۋشىقتىرىپ جاتىر». باتىس باسىلىمدارى بۇل اپتادا وسى تاقىرىپتارعا كەڭىرەك توقتالدى. ورتالىق ازيا قورعانىس شىعىنىن ارتتىردى. مۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ اقش-تاعى «امەريكا داۋىسى» سايتى ۋكرايناداعى سوعىس ءتارىزدى ايماقتاعى قاقتىعىستار كۇشەيگەن تۇستا ورتالىق ازيا ەلدەرى قورعانىس سالاسىنا جۇمسايتىن اقشانى ارتتىرعانىنا نازار اۋداردى. بىراق ساراپشىلار مۇنداي شىعىن تۇراقتىلىققا سەپتەسەتىنىنە كۇمان كەلتىردى. ستوكگولمدەگى بەيبىتشىلىكتى

  • گەرب اۋىستىرۋ ماسەلەسى نەمەسە «تەرىستەۋ سيندرومى» قالاي پايدا بولدى؟!

    ەلىمىزدىڭ گەربىن اۋىستىرۋ تۋرالى پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسى (و باستا ۇسىنىس سۋرەتشى-ديزاينەر مامانداردان شىققان سياقتى) تۇتاس قوعامدا بولماعانمەن، الەۋمەتتىك جەلىلەردە اجەپتاۋىر قارسىلىق تۋدىردى. بىراق، بايىپتاپ قاراساق، بۇل قارسىلىقتىڭ قازىرگى گەربتىڭ قازاق ءۇشىن ەرەكشە قاستەرلى نەمەسە ەستەتيكالىق تۇرعىدان ءمىنسىز بولۋىنا ەش قاتىسى جوقتىعىن اڭعاراسىز. سوڭعى ۋاقىتتارى، اۋىر ىندەتپەن قاتار كەلگەن قاڭتار تراگەدياسىنان باستاپ، حالىق ايتارلىقتاي كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. قازاقستاننىڭ ەركىنەن تىس، سوعىسقا، باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق قيىندىق سالدارىنان حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى تومەندەدى. وسىنىڭ ءبارى قازىر قوعامدا بايقالىپ قالعان «تەرىستەۋ سيندرومىنا» تۇرتكى بولدى. «تەرىستەۋ سيندرومى» – دۇرىستى دا بۇرىسقا شىعاراتىن، قانداي باستاماعا بولسىن قارسى رەاكتسيا شاقىراتىن قۇبىلىس. الەۋمەتتىك پسيحولوگيانى زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، وسى قۇبىلىستى بارىنشا كۇشەيتىپ تۇرعان فاكتور – الەۋمەتتىك جەلىلەر. ياعني، الداعى ۋاقىتتا

  • حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ قۇمداعى ىزدەرى

    ورىنى: قاشقار ق-سى; جىلى: 1933 ج; اتى-ءجونى: قابىل احوند; ءدىنى: حريستيان; تۇسىنىكتەمە: بۇل جىگىتتىڭ كەيىنگى ەسىمى قابىل احوند، حريستيان ءدىنىن قابىلداعان العاشقى ۇيعىر. كەيىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ولتىرىلگەن. سۋرەت ەۋروپاداعى ميسسيونەرلىك مۋزەي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. اتالعان مۋزەيدە جۇزدەگەن حريستيان ۇيعىر وكىلدەرىنىڭ سۋرەتى ساقتالعان. 1930 جىلدارى حريستيان ۇيعىرلارىنا تۇرعىلىقتى مۇسىلماندار مەن اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان قىسىم كورسەتىلە باستاعان سوڭ ءبىر ءبولىمى ميسسيونەرلەرگە ىلەسىپ ەۋروپا ەلدەرىنە “ھيجراعا” كەتتى. القيسسا حريستيان الەمىنىڭ قاشقارياعا باسا ءمان بەرۋى اسىرەسە ياقۇپ بەك مەملەكەتى كەزەڭىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى قولعا كەلتىردى. 1860-70 جج. قاشقاريانىڭ تسين يمپەرياسىنا بايلانىستى كوڭىل كۇيىن جاقسى پايدالانعان حريستيان الەمى ءۇندىستان مەن تيبەت ارقىلى قاشقارياعا مادەني ىقپالىن جۇرگىزە باستادى. ولاردىڭ ماقساتى بۇل ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنان بۇرىن ءوز ىقپالىنا

  • ايتپاي كەتتى دەمەڭىز… (تيبەت ءارحيۆى تۋرالى)

    التايدان اۋعان ەل تۋرالى تاريحي جازبالاردا وقتىن-وقتىن ايتىلعانى بولماسا ءيسى قازاق جۇرتىنا تيبەت تۋرالى تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. اسىرەسە تيبەت جازبا دەرەكتەرىندە كۇللى تۇركى بالاسىنىڭ تاريحى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردىڭ كومۋلى جاتقانىن تىپتەن بىلە بەرمەيمىز. تيبەت- تاريحي دەرەكتىڭ ەڭ كوپ ساقتالعان ايماعى سانالادى. مادەني، ادەبي، رۋحاني جانە تاريحي ءتۇرلى دەرەكتەردىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى جاقسى ساقتالۋىمەن سىرت الەمدى وزىنە باۋراپ كەگەن تيبەت جۇرتىنا 19 عاسىردان باستاپ باتىس ەكسپەديتسياسى باسا نازار اۋدارىپ كەشەندى زەرتتەۋلەر جاسادى. سونىڭ نەگىزىندە تيبەتتەگى كەيبىر سالالىق بايىرعى دەرەكتەر باتىسقا كوشىرىلدى. ەسەسىنە تيبەتتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. جاعىرافيالىق ورنالاسۋى تىم ۇزاق بولعاندىقتان تيبەتتانۋ عىلىمى قازاق جۇرتىنا قاجەتتىلىك تۋدىرمادى. تيبەتتانۋمەن نەگىزىندە الپاۋىت كۇشتەر اينالىستى. ولار تيبەت جۇرتىن يگەرۋدى باسقا قىرىنان باعالادى. تيبەتتە

  • دەموگرافيالىق ساراپتاما

    1-ءشى سۋرەت قازاقتار; دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن. 1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى. 1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار: ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى: *شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى; *ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى; *شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى. ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا: *فەدەرەتسيالىق تۇرپات; *اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات; *ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى. مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ

پىكىر قالدىرۋ

ەلەكتورندى پوشتاڭىز سىرتقا جاريالانبايدى. بەلگى قويىلعان ءورىستى تولتىرۋ مىندەتتى *

اتى-ءجونى *

Email *

سايتى

Kerey.kz/كەرەي.كز

ءبىز تۋرالى:

تەل: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz ءتىڭ بۇرىنعى نۇسقاسىن http://old.kerey.kz تەن وقي الاسىزدار!

KEREY.KZ

سايت ماتەريالدارىن پايدالانعاندا دەرەككوزگە سىلتەمە كورسەتۋ مىندەتتى. اۆتورلار پىكىرى مەن رەداكتسيا كوزقاراسى سايكەس كەلە بەرمەۋى مۇمكىن. جارناما مەن حابارلاندىرۋلاردىڭ مازمۇنىنا جارناما بەرۋشى جاۋاپتى.

سايت ساناعى: