بيىل سوعىس ۇزاققا سوزىلىپ، قوس تاراپ تاعى دا تەڭ تۇسە مە؟ ۋكراينامەن ۇزاق تەكەتىرەستە رەسەيدىڭ جەڭىسكە مۇمكىندىگى بار ما؟ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاراپ، ۋكرايناداعى سوعىس بارىسىن بولجاۋعا بولا ما؟ ازاتتىقتىڭ ورىس قىزمەتى (راديو سۆوبودا) بۇل ساۋالداردى امەريكالىق ساراپشىلار – ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميسى ميحايل الەكسەەۆپەن جانە سەتون-حولل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحشىسى ناتانيەل نايتپەن تالقىلادى.
سوعىستى اياقتاماي، ۋكراينانىڭ دىڭكەسىن قۇرتۋ. امەريكالىق بىرنەشە ساراپشى رەسەيدىڭ ستسەناريىن وسىلاي باعالادى. ولار بيىل ۋكرايناداعى سوعىس قالاي جۇرەتىنىن بولجاپ، ۆاشينگتوندى سوعىس جاقىن ارادا اياقتالادى دەپ كۇتپەۋگە شاقىردى. اقش-تىڭ ناتو-داعى بۇرىنعى وكىلى يۆو داادلەر مەن ۆاشينگتونداعى امەريكالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ساياساتتانۋشىسى دجەيمس گولدگەيەر Foreign Affairs جۋرنالىنا “باتىس ەلدەرى رەسەيمەن ۇزاق كيكىلجىڭگە دايىن بولۋى كەرەك” دەپ جازدى. ساراپشىلار امەريكالىق ساياساتتانۋشىلار اراسىندا جۇرگەن “كەز كەلگەن سوعىس بەيبىت كەلىسىممەن اياقتالادى” دەگەن پىكىرگە قارسى شىققان.
ولار بۇل سوعىس ۇزاققا سوزىلعان اسكەري كيكىلجىڭگە اينالىپ، ەشقانداي تاراپ جەڭىسكە جەتە المايدى دەپ ەسەپتەيدى. ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنشا، ۆاشينگتون مەن ونىڭ وداقتاستارى ۋكرايناعا رەسەيدى ويسىراتا جەڭۋگە قاجەتتى قارۋ-جاراق بەرە المايدى. باتىس ەلدەرىندە مۇنداي كولەمدە “ارتىق” قارۋ-جاراق جوق. ولار ءالى دە كيكىلجىڭدى ءورشىتىپ الۋدان، ماسكەۋدىڭ شامىنا تيۋدەن قورقادى.
ەكىنشى جاعىنان، جاقىن ارادا ماسكەۋدە ۋكرايناداعى شابۋىلىن جالعاستىراتىن ادام رەسۋرسى مەن اسكەري تەحنيكا بولمايدى. داادلەر مەن گولدگەيەردىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي جاعدايدا سوعىس ۇزاققا سوزىلىپ كەتەدى، اقش ۋكرايناعا رەسەي اگرەسسياسىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن ۇزاقمەرزىمدى اسكەري، ەكونوميكالىق قولداۋ كەرەگىن ەسكەرۋى قاجەت. اقش وداقتاستارىمەن بىرگە ماسكەۋدى الەمنەن وقشاۋلاۋعا قاتىستى ۇزاقمەرزىمدى ستراتەگيا دايىنداۋى كەرەك.
بۇل پىكىرگە نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، ەكونوميست پول كرۋگمان دا قوسىلادى.ول رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى اسكەري كيكىلجىڭ قارسىلاستىڭ ءال-دارمەنى قالماعانشا جالعاساتىن سوعىسقا اينالىپ بارا جاتقانىن ايتادى. بىراق جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىندىگى بىردەي ەمەس. بولجام بويىنشا، بۇل سوعىستا رەسەيدىڭ جەڭىلىس تابۋ ىقتيمالدىعى جوعارى. كرۋگمان مۇنى باتىس ەلدەرىنىڭ ۋكراينانى قولداۋىمەن تۇسىندىرەدى.
ميحايل الەكسەەۆ “رەسەيدە ۇزاق سوعىس جۇرگىزۋگە جەتكىلىكتى الەۋەت بار، بىراق بۇل باتىسقا ارقا سۇيەپ وتىرعان ۋكراينانى جەڭۋگە جەتپەيدى. رەسەي ءۇشىن بۇل كيكىلجىڭنىڭ قۇنى جوعارى بولادى” دەپ ەسەپتەيدى.
– بۇل ۋاقىتشا توقتاعان (اسكەري قيمىلدار توقتاعانىمەن، بەيبىت كەلىسىمگە قول قويىلمايدى) سوعىستاردىڭ ءبىرى بولاتىن سياقتى. باتىس ەلدەرىنەن قارۋ-جاراق كەلىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، اسكەري قيمىلدار توقتاماۋى دا مۇمكىن. رەسەي ۇزاق سوعىسقا توتەپ بەرە الادى. بىراق ەكونوميكالىق جاعدايى ناشارلايدى. مۇنداي كيكىلجىڭگە شىداس بەرۋ ءۇشىن ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى ەكسپورتتاۋ، باسقا ەلدەردىڭ كومەگىمەن جوعارى تەحنولوگيالىق قارۋ-جاراققا قاجەتتى بولشەكتەردى يمپورتتاۋ كەرەك.
ازىق-تۇلىك، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنە كەلگەندە رەسەي ءوزىن-ءوزى تولىق قامتاماسىز ەتە الادى. ەلدە حالىققا جەتكىلىكتى ءونىم وندىرىلەدى. ادام رەسۋرسى دا بار. ەنەرگورەسۋرستارعا دا كەندە ەمەس. جالعىز ماسەلە بار: رەسەي جاڭا زىمىران جاساپ، زاقىمدالعان تەحنيكاسىن جوندەي الا ما؟ بۇل ماسەلەنى دە شەشسە، ەليتاسى مەن حالقى قارسى بولماسا، ءالى ۇزاق سوعىسۋى مۇمكىن. ساياسي ەليتا ءبىر كۇنى “جوق، بۇل شەكتەن شىعىپ كەتتى” دەيتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن.
– كەيىنگى 10 ايدا رەسەي ەكونوميكاسى باتىستىڭ قاتاڭ سانكتسيالارىنا قالاي توتەپ بەردى؟ باتىس ەكونوميستەرىنىڭ رەسەي تۋرالى قورقىنىشتى بولجامدارى ورىندالمادى. كرەملدىڭ ەل ەكونوميكاسىنىڭ بولاشاعىنا وپتيميزممەن قاراۋىنا سەبەپ بار ما، الدە بۇل جالعان تۇراقتىلىق پا؟
– سانكتسيالاردىڭ قاتتى اسەر ەتپەۋى رەسەي ورتالىق بانكىنىڭ ارەكەتىمەن بايلانىستى. بۇعان كوپ اقىلدىڭ قاجەتى جوق ەدى. جاي عانا مۇنداي اۋقىمدى ەكونوميكا ءاپ-ساتتە قۇلاپ قالمايتىنىن بىلسەڭىز جەتكىلىكتى. يران قانشا جىلدان بەرى سانكتسيالارمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر. ەكونوميكاسى سول قالپى جۇمىس ىستەپ تۇر، رەسەيگە دروندار ساتىپ جاتىر. رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ جاعدايىن ەكى فاكتورمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، سالماقتى سانكتسيالار جەلتوقساننان كەيىن ەنگىزىلدى، كەي شەكتەۋلەر ەندى كۇشىنە ەنەدى.
ەكىنشىدەن، ەكونوميكانىڭ احۋالىن جالپى ىشكى ءونىمنىڭ تومەندەۋىنە قاراپ باعالايدى. بىراق بۇل ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەگەنىن كورسەتپەيدى. جالپى ىشكى ءونىم – جالپى ءوندىرىس كولەمى. وعان سوعىسقا قاجەتتى قۇرال-جابدىق ءوندىرىسى، مايداندا جۇرگەن جاۋىنگەرلەرگە تولەنەتىن جالاقى – ءبارى كىرەدى. جالپى ىشكى ءونىم 3 پايىزعا قىسقارعان. ءارتۇرلى كورسەتكىشتەرگە قاراپ، ورتاشا دەڭگەيلى رەسەيلىكتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى 10 پايىزعا تومەندەدى دەپ توپشىلاۋعا بولادى.
رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىنىڭ جاقسى بولۋىنا تاعى ءبىر سەبەپ بار. وتكەن جىلدىڭ باسىندا ءالى سانكتسيالار ەنگىزىلمەگەن ەدى، ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار قىمباتتاپ، رەسەي مۇنايدان دوللار تۇرىندە رەكوردتى تابىس تاۋىپ جاتتى. جىل سوڭىنا قاراي جاعداي قيىندادى. بيىل ودان ءارى ناشارلايدى. سايكەسىنشە، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى دە تومەندەي بەرەدى، بىراق ەكونوميكا قۇلامايدى.
– ميحايل الەكسەەۆ، ارىپتەستەرىڭىزبەن بىرگە كرەملدىڭ ۇزاق سوعىسۋعا جەتەتىن قورى بار دەپ وتىرسىز. وسى تۇستا “ۋكراينانىڭ باتىس ەلدەرىنىڭ الەۋەتىنە ارقا سۇيەيتىنىن ەسكەرسەك، بۇل قور رەسەيدىڭ سوعىستا جەڭىپ شىعۋىنا جەتە مە؟” دەگەن سۇراق تۋادى. نوبە سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى پول كرۋگمان The New York Times بەرگەن پىكىرىندە “تاراپتاردىڭ ءبىرى قاجىعانشا جالعاساتىن سوعىستا ۋكراينا باسىمدىققا يە” دەدى.
– ۋكراينا شىنىمەن باسىمدىققا يە. بىراق اقش پەن باتىس ەلدەرى ۋكراينانى قازىرگىدەي قولداۋدى جالعاستىرسا عانا وسىلاي بولادى. رەسەي ەكونوميكالىق الەۋەتى بويىنشا اقش نە باتىس ەۋروپا ەلدەرىمەن تەڭەسە المايدى. اقش-تىڭ الەمدىك جالپى ىشكى ونىمدەگى ۇلەسى 25 پايىزدى قۇرايدى، باتىس ەۋروپانىڭ دا ۇلەسى سول شامالاس. وعان قوسا، جاپونيا مەن وڭتۇستىك كورەيا بار. ءبارىن قوسقاندا، الەمدىك جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 50 پايىزىنان اسادى. ال رەسەيدىڭ ۇلەسى ەكى پايىزعا دا جەتپەيدى. سوندىقتان باتىس ەلدەرىندە ۋكراينانى قولدايتىن جىگەر بولۋى كەرەك.
بۇل انىق بايقالمايدى، ويتكەنى قوعام دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرمەن ءومىر سۇرەدى. ءبىز ءۇشىن سايلاۋشىلاردىڭ ۋكرايناعا ميللياردتاپ اقشا جۇمساپ جاتقانىمىزعا قارسى بولماعانى ماڭىزدى. امەريكا ەكونوميكاسى ءۇشىن اسكەري كومەك ۇلكەن جۇك ەمەس. ۋكرايناعا بەرىلەتىن 50 ميلليارد – تيىن-تەبەن عانا. باتىس ەلدەرى ۋكرايناعا قارجىلاي جانە اسكەري كومەك بەرۋدى جالعاستىرسا، رەسەي سوعىستا جەڭىلەدى.
– سوعىستىڭ باستالعانىنا ون ايدان استى. پۋتين سوعىستان باس تارتۋى ءۇشىن نە كەرەك؟ سوعىس جاڭا باستالعاندا ءوزىم سۇحبات العان ساراپشىلار مايداندا قازا تاپقان جاۋىنگەرلەردىڭ ءمايىتى كەلگەندە رەسەيلىكتەردىڭ پىكىرى وزگەرەدى دەپ ەدى. بىراق ولاي بولمادى. ءتىپتى اۋقىمدى موبيليزاتسيا دا نارازىلىق تۋعىزعان جوق. كرەملدىڭ بىرنەشە جىل سوعىس جۇرگىزۋگە جەتەتىن قورى بار دەيسىز. سوندا رەسەيدى شايقاس ۇستىندە جەڭۋدەن باسقا امال جوق پا؟
– حالىققا قاتتى سەنبەيمىن، ولارعا جاۋىنگەرلەر تابىتى اسەر ەتپەيدى. ەلدە مۇگەدەكتەر، مايداننان قاشقان قارۋلى ازاماتتار كوبەيىپ، بەيبەرەكەتسىزدىك باستالسا، جاعداي وزگەرەر مە ەدى؟! بىراق باسقا جاعدايدا حالىق روسگۆاردياعا قارسى كوتەرىلەدى دەپ سەنۋدىڭ قاجەتى جوق. ساياسي ەليتا سوعىستى جالعاستىرۋ وزدەرىنە قاۋىپتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءپۋتيندى ورنىنان الىپ تاستايتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن.
ەرتە مە، كەش پە، اسكەر دە “نە ءۇشىن سوعىسىپ جاتىرمىز؟” دەپ ويلانادى. جاۋىنگەرلەردىڭ باسىم بولىگىن موبيليزاتسيا ناتيجەسىندە جينالعان قاراپايىم ازاماتتار قۇراعان كەزدە “وسىنىڭ بىزگە نە قاجەتى بار؟” دەگەن كۇدىك كۇشەيەدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا سولاي بولعان، جاۋىنگەرلەر نە ءۇشىن سوعىسىپ جاتقانىن بىلمەگەن. ادام شىعىنى كوپ بولدى. ىقتيمال ستسەناريلەردىڭ ءبىرى – وسى. رەسەي اسكەرىنىڭ ءوز ىشىندە قايشىلىقتار بولۋى مۇمكىن، – دەيدى ميحايل الەكسەەۆ.
– تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، رەسەيدىڭ ۇزاق سوعىستاردا جالعىز شايقاسىپ، جەڭىسكە جەتۋ ىقتيمالدىلىعى جوعارى ما؟ XIX-XX عاسىرلاردا رەسەي قىرىم مەن اۋعانستانداعى سياقتى بىرنەشە سوعىستا جەڭىلىپ قالدى.
– ناپولەونمەن سوعىس بار. ۇزاققا سوزىلسا دا، رەسەي جەڭىسكە جەتتى. XIX عاسىردىڭ 10-جىلدارى باستالىپ، 60-جىلدارعا دەيىن سوزىلعان كاۆكاز سوعىسى دا ناتيجەلى بولدى. رەسەي كاۆكازدى قانشا ادامنىڭ قانىن توگىپ، قيىندىقپەن باعىندىردى. بايقاعانىم، رەسەي ۇنەمى سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا نەمەسە ءبىرىنشى جىلى قاتتى سوققىعا ۇشىرايدى. ويتكەنى ورىس اسكەرى بەيبىت كەزدە كوبىنە شەرۋلەرگە قاتىسۋ سياقتى دەكوراتيۆتى قىزمەت اتقارادى. سوندىقتان سوعىستىڭ العاشقى ايلارى – قاۋىپتى كەزەڭ. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا شىعىس پرۋسسيادا ورىستار ويسىراي جەڭىلدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باسى دا سولاي بولدى. ۋاقىت وتە كەلە ورىس اسكەرىنىڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتى كۇشەيۋى مۇمكىن، – دەيدى ناتانيەل نايت.
– ناتانيەل نايت، كرەمل ۋكراينانى سونشا مەملەكەت قولدايدى دەپ ويلاعان جوق. بۇل رەسەيدى كوپ باسىمدىعىنان ايىردى. جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن ۋكرايناعا وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى مە؟ ەكونوميست پول كرۋگمان “ۋكراينانى باتىس ەلدەرى قولداپ وتىرعاندا، رەسەيدىڭ جەڭىستەن ءۇمىتى جوق” دەپ جازدى. بىراق ۋكراينا ۆاشينگتون مەن ونىڭ وداقتاستارى رەسەي وككۋپاتسيالاعان تەرريتوريالاردى قايتارۋعا قاجەتتى ۇشاق، تانك، الىسقا ۇشاتىن زىمىران سياقتى قارۋ-جاراق بەرمەي وتىر دەيدى.
– باتىستىڭ قولداۋى – ۋكراينا ءۇشىن ۇلكەن باسىمدىق. ەكونوميست ەمەسپىن، سوندىقتان رەسەيدىڭ ۇزاق سوعىسۋعا رەسۋرسى جەتە مە، جوق پا، ونى ايتا المايمىن. سوعىسقا ءبىراز ۋاقىت توتەپ بەرۋگە رەسۋرسى جەتەتىن شىعار، بىراق جەڭىپ شىعۋعا ەمەس. سوندىقتان تاراپتاردىڭ ەشقايسىسى تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتە المايدى دەگەن نۇسقا شىندىققا كوبىرەك ۇقسايدى. بۇل ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى باتىس مايدانى سياقتى. وندا قوزعالمايتىن قورعانىس سىزىعى پايدا بولىپ ەدى. باحمۋت تۇبىندەگى شايقاس ۆەردەندەگى ۇرىستى ەسكە سالدى. ءتورت جىلدا نەمىستەردىڭ قورى تاۋسىلىپ، ارتيللەريانى جوندەۋ، قارۋ جەتكىزۋ قيىندادى. رەسەي دە سونداي كۇيگە ءتۇسۋى مۇمكىن. بىراق جاقىن ارادا ولاي بولا قويمايدى. مۇنداي سىندارلى ءسات قاشان كەلەتىنىن ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المايدى.
– تاريحي پاراللەلدەر تۋرالى ايتساق، گەرمانيانى تىزە بۇكتىرۋگە نەمىس اسكەرىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭۋدىڭ قاجەتى بولعان جوق قوي.
– شىنىمەن شەشۋشى شايقاس بولمادى. اسكەر ارى قاراي سوعىسۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى. مۇنى باسشىلىق تا ءتۇسىندى. ول كەزدە مەملەكەت نەمىس باسشىلىعىنىڭ قولىندا ەدى، ولار بيلىكتى ازاماتتىق ۇكىمەتكە تابىستاپ، ارى قاراي سوعىسا المايمىز دەدى. كەيىن بەيبىتشىلىك تۋرالى كەلىسسوزدەر باستالدى.
– ميحايل الەكسەەۆ اسكەر ىشىنەن بۇلىك شىعىپ، جاۋىنگەرلىك رۋحىن جوعالتسا، سوعىس اياقتالۋى مۇمكىن دەيدى.
– اسكەري رۋح ماڭىزدى. ۋكرايندار كۇش-جىگەرىن، ۇلتتىق رۋحىن كورسەتتى. ولاردىڭ ەڭ ۇلكەن باسىمدىعى دا – وسى سياقتى. رەسەيدە ءبارى كەرىسىنشە كورىنەدى. قوعامدىق پىكىرگە جۇرگىزىلگەن ساۋالناما ءپۋتيندى قولداۋشىلار بارىن كورسەتكەنىمەن، بۇل ءپاسسيۆتى قولداۋ عانا. ولار پۋتين ءۇشىن ءوزىن قۇربان ەتىپ، قيراعان ۇيدە، جارىقسىز، اش وتىرۋعا دايىن ەمەس. بيلىكتى قولداۋ السىرەي باستاعانىن كورىپ وتىرمىز. ەل ءۇشىن كەز كەلگەن نارسەگە دايىن ادامدار سانى ازايعان سايىن رەسەيدىڭ دە سوعىستاعى الەۋەتى تومەندەپ جاتىر. ۋاقىت وتكەن سايىن جاعداي ودان ءارى ناشارلاي بەرەدى.
– پروفەسسور نايت، سوعىس ۇزاققا سوزىلىپ نەمەسە ۋاقىتشا توقتاپ، بەيبىتشىلىك ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىلمەسە، ۋكراينا اقش پەن باتىس ەلدەرىنىڭ كومەگىنە ارقا سۇيەي الا ما؟ Foreign Policy جۋرنالىندا جاريالانعان ماقالا اۆتورلارى اقۇيگە ماسكەۋگە قارسى تۇرىپ، ۋكراينانى قولداۋعا ارنالعان ۇزاقمەرزىمدى ستراتەگيا دايىنداۋدى ۇسىنىپ وتىر.
– ازىرگە ارقا سۇيەي الادى. ۋكرايناداعى ورىس اسكەرىنىڭ قىلمىسى، ولار جاساعان سۇمدىق ارەكەتتەر تۋرالى بىلگەن سايىن، باتىستىڭ ۋكراينانى قولداۋ نيەتى كۇشەيىپ جاتىر. الەم رەسەيدى ءفاشيزمنىڭ جاڭا ءتۇرى، جاڭا جاۋ كورە باستادى. پۋتينمەن جاي عانا دۇرىس ساياسات جۇرگىزەيىك دەگەن يدەيا اقىلعا قونبايتىن پىكىرگە اينالىپ بارادى. سوندىقتان ازىرگە ۋكراينانى قولداۋ جالعاسادى دەپ ويلايمىن. بۇل ساياسي جاعدايعا بايلانىستى وزگەرۋى مۇمكىن. جاڭا سايلاۋ كەزىندە بيلىككە رەسەي مەن ءپۋتيندى جاۋ كورمەيتىن راديكال وڭشىلدار نەمەسە سولشىلدار كەلسە، جاعداي وزگەرەدى. قازىر بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەستەي كورىنگەنىمەن، مۇنداي ىقتيمالدىلىق بارىن دا ۇمىتپاعان ءجون.
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ