|  |  | 

Tarih Twlğalar

NKVD atqan QAZAQTIÑ QAYSAR QIZI

325655680_1927638540913255_483502342467874847_n
Stalindik repressiya jıldarında Alaş qayratkerlerimen birge atılğan qazaqtıñ qaysar qızı Şahzada Şonanova atılğan qazaqtıñ üş qızınıñ biri. NKVD jendetterin Şahzadanıñ şıqqan tegi şoşıttı, sondıqtan ayuandıqpen äbden azaptap bolğasın atıp tastadı. Sonımen Şahzada Şonanova kim ?
Şahzada Aronqızı Şonanova-Qarataeva 1903 jılı Batıs Qazaqstan oblısı Sırım (Jımpitı) audanında düniege keldi. Äkesi Aron Qarataev, alaş qayratkeri, Resey Dumasına deputat bolıp saylanğan Baqıtjan Qarataevtıñ inisi. Şahzadanıñ özi Şıñğıshannıi tikeley wrpağı edi. Şahzadanıñ tegi bılay: Şıñğıshan-Joşıhan-Toqay Temir-Öz Temir-Öz Temir hoja Badaqwl wğılan-Orıshan-Qwyırşıq han-Baraq han-Jänibek han-Ösik swltan-Qaratay swltan-Bisäli-Däuletjan-Aron-Şahzada.
Şahzadanıñ anasınıñ da tegi mıqtı, Bökey ordasınıñ hanı Jäñgirdiñ nemeresi Hwsni-Jamal Nwralıhanova. Qazaqtan şıqqan twñğış joğarı bilimdi mwğalima 1894 jılı Bökey ordasında qazaq qızdarına arnalğan alğaşqı mektep aştı, bwl mektepti Alma Orazbaeva, Raziya Meñdişeva, Ämina Mämetova (Mänşüktiñ anası) bitirdi.
1917 jılı bol'şevikter bilik basına kelgende Şahzada 14 jasta edi, 1920 jılı Taşkent qalasındağı Orta Aziya universitetiniñ medicina fakul'tetine oquğa tüsedi, alayda tegi han twqımı bolğasın oqudan şığarıp jiberedi. Sauattı bolğasın Oral guberniyası atqaru komitetinde is-jürgizuşi bolıp qızmetke twradı. Osı Oral gubkomında partiya qızmetkeri bolıp isteytin, joğarı bilimdi zañger Idırıs Mwstanbaevqa 1922 jıl twrmısqa şığadı. Sol kezde partiya men keñes qızmetinde jürgender arasınan tap jauların anıqtau jürgende, Idırıstıñ äyeli han twqımı ekeni belgili bolıp, partiyalıq sögis berin qızmetin Orınbor qalasına auıstıradı, amalsız 1928 jılı ajırasıp ketedi. Qarap otırsañızdar stalindik repressiyadan bwrın, 20 jıldardıñ özinde Ä.Bökeyhanov, M.Dulatov, M.Jwmabaev, A.Baytwrsınov, J.Aymauıtovtarmen qatar alğaşqı qudalauğa wşırağan Şahzada amalsız sol kezdegi astanamız Qızılorda qalasına keledi.
Qızılordada Halıq ağartu komissariatında jay qızmet istep jürgende, belgili alaş qayratkeri, Orınbor qalasındağı mwğalimder institutın bitirgen,belgi ğalım Teljan Şonanovpen tanısıp, ğaşıq bolıp on jas ayırmaşılığına qaramay twrmısqa şığadı. Ne degen jürektilik, ol kezde alaş qayratkerleri qudalauğa wşırap jatqanda, Şahzada oğan twrmısqa şığadı, qanşa qısım körse de teginen bas tartpaydı jäne äkesi ölgesin anası Hwsni-Jamaldı qolına aladı. Almatığa astana köşip kelgesin, osındağı medinstitutqa oquğa tüsedi, osı kezde NKVD-niñ qırağı qırğiları tağı da Şahzada Şonanovağa «küyeuiniñ familiyasına ötip alğasın bizdi wmıtıp ketti dep oylap jürsiñ be?» tağı da teginen bas tart degende bas tartpağasın, medinstitutan şığarıp jiberip, sol kezde Baykal öñirinde süzek epidemiyası bwrıq etken Spassk qalasına jiberedi. Sol jaqtan tiri kelmeydi dep oylasa kerek, biraq Şahzada epidemiyamen küreste jankeşti jwmıs atqaruğa belsene aralasıp, özi de aman qaladı, indet basılğan soñ, Spassk qala äkimşiligi Ş.Şonanovağa jaqsı minezdeme jazıp, medinstitutqa tapsır deydi. Basqaşa jağdayda medinstitut studentin oquğa qabıldar edi, «halıq jauınıñ» qızı bolğasın olar ürkip qabıldamay qoyadı.
Sol kezde Halıq Ağartu narkomı Temirbek Jürgenov Şahzadağa mektepke deyingi jäne negizgi mektep oqulıqtarın şığaratın bölimdi senip tapsıradı. Şahzada mektep oqulıqtarın şığarudı qolğa alıp qıruar jwmıs isteydi, qazaq mektepteriniñ sanın qısqarudan aman alıp qaladı. Alayda, qır soñınan qalmay jürgen NKVD tağı da aralasıp, jaudıñ qızı retinde Şahzadanı jwmıstan şığartıp jiberip, eş jerge jwmısqa alanbasın degen nwsqau beredi, tipti mektepke mwğalim bolıp ta jwmısqa almaydı. Osı kezde küyeui Teljanmen aqıldasıp, tübi diplom kerek bolıp qalar dep, QazGU-diñ biologiya fakul'tetinde üşinşi ret oquğa tüsedi. Alayda, köp wzamay bol'şevikterdiñ: «Tap jaularına qarsı küresti küşeytu turalı» Qaulısı şıqqasın, tağı da oqudan avtomattı türde şığıp qaladı.
Sosın, qanın sorğalatıp 1937 jıl keldi, QazGU-diñ ğimaratındağı ört bolğan kezde, onı wyımdastırğan dep, narkom T.Jürgenov bastağan qazaq ziyalı qauımı twtqındaldı, işinde belgili ğalımdar Qwdaybergen Jwbanov pen Teljan Şonanovta boldı. 1937 jılı Teljan Şonanov twtqandalğan soñ, artınşa Almatıdağı Krasin köşesi № 51 üyge NKVD-niñ «qara qwzğın» atanıp ketken jeñil emka maşinası kelip Şahzidanı twtqındap alıp ketti. Tergeu sol küni bastaldı, «T.Jürgenov astırtın diversiyalıq toptı basqardı, sonıñ tapsırmasımen QazGU-diñ ğimaratı örtelgeniñ rastaymın» dep qol qoy dep sol kezden bastap qıspaqqa aldı, qorqıtudan eşnärse şığara almağasın adam janı türşigerlik azaptau bastaldı, onıñ barlığın moyımay köterdi. Birde T.Jürgenov pen Ş.Şonanovanı bettestiredi. Sol kezde Şahzadanıñ azaptaudan sau-tamtığı qalmağan betin körip Temirbekti wrıp soğudan qwlağınıñ dabıl perdesi jarılıp ketkendikten janwşıra ayqaylap: «Aynalayın qarındasım Şahzada, men bwl jerden endi şığa almaymın, bar kinäni mağan audar, aytqandarına qol qoya ber, rwqsat berdim, sen äli jassıñ aman qaluğa tiissiñ» degende Şahzada: «Ağa ol ne degeniñiz, men sizge qalay jala jabamın» deydi, onı Temirbek estidi me ol jağı belgisiz.
1937 jıldıñ aqpanında T.Jüregenov, Q.Jwbanov, T,Şonanov t. b. atqan soñ, artınşa jalğan qwjatqa qol qoydıra almağan Şahzada Şonanovanı 9 naurızda atıp tastaydı. Keyin ükimdi orındağan soñ, olardıñ denesin otızınşı jıldarı aştıqtan qañırap qalğan auıl şetindegi şwñqırğa aparıp kömetini anıqtaldı. Kuägerlerdiñ aytuınşa sol küni atılğandardıñ mürdelerin şwñqırğa tastap jatqanda, bireui qaşa jönelgen, onı soldattardıñ bireui atıp tastaydı da, şwñqırğa süyrep äkelip tastağanda ol äyel edi deydi. Sol küni atılğan jalğız äyel Şahzada Şonanova edi. «Sodan keyin atılğandardı maşinağa tier kezde siñirlerin qiıp tastaytın boldı» -dep bwrınğı jendet sözin ayaqtağan körinedi. Osılayşa qazaqtıñ tekti äri qaysar qızı otız tört jasında atılıp ketti.
Teljan men Şahzada wstalıp ketken soñ birge twratın anası Hwsni-Jamal Nwralıhanova dalada qaldı, sebebi «halıq jauları» twtqındalğan soñ, otbası müşeleri üyinen küştep şığarılatın. Kezinde Astrahan gubernatorımen aytısıp jürip, qazaq qızdarı üşin alğaşqı mektep aşqan, «Qazaq» gazetiniñ şığaru üşin qarjılandırğan Jäñgir han nemeresi Hwsni-Jamal qayırşı bolıp jürip, 1945 jılı Almatı köşelerinde aştıqtan qwlap qaytıs bolıp ketti, birge tuğan tuıstarı boldı, biraq kömektesse özderi de «halıq jauı» atanıp itjekkenge aydalıp ketetiniñ bilgendikten kömektese almadı…zaman solay boldı ğoy…
Sügirette: Qılmıstıq Kodekstiñ ataqtı 58 babı boyınşa Ş.Şonanovağa qozğalğan NKVD-niñ № 06007 isine tirkelgen soñğı fotosı.
Baqıtjan Abdul-Tümenbay tarihşı.
Qazaqstan Jurnalister Odağınıñ müşesi

Related Articles

  • «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

    «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

    Qazaq halqınıñ dañqtı perzenti, wlı jazuşı Mwqtar Mağauin 85 jasqa qarağan şağında dünieden ozdı. «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay) Şwbartauda düniege keldi. Jondağı Jobalay Kereydiñ eñ ülken Aruağı Jobalay bidiñ wrpağı edi. Bayqotan bi, Toman bi, Begeş şeşen, Uäyis, Töleu aqın… Atağı Atalarınan asıp ketti… Tirisinde olay degen joq… Bwl sözdi dünieden ötken soñ biz aytıp otırmız… Ömiriniñ soñğı kezderi şette ötti. «Ükimetke, basqalarğa da ökpem joq, ökpeleytin olardıñ jağdayı joq!» (M.Mağauin) degen edi özi bertinde. Astarı auır, eñseñdi ezerdey salmaqtı söz… Danışpan adam nege elden jıraq ketti. Bwl «Oñaşa jatqandı wnatamın, Elimdi el qılmasın erte sezip… Elden kettim jıraq…» (Şäkärim) deytin ketis siyaqtı. Sonda da «Kök

  • 1893 jılı 25 qaraşada

    1893 jılı 25 qaraşada

    1893 jılı 25 qaraşada, Daniyalıq ğalım V.Tomsen qwlpıtastağı bitik jazudıñ qwpiyasın aştı. Ğılımi jañalıq europa qoğamın dür silkindiredi. Tosmen alğaş «türik», «kültegin», «täñiri» degen sözderdi şeşip oqidı. Bitiktastağı jazudıñ kelesi beti qıtay ieroglifimen bädizdelgen-di. Tomsen ierogliftegi esimderdiñ rettik (qaytalanu) jiligine qarap otırıp kelesi betindegi qwpiya tañbalardı birtindep söylete bastaydı. Sol däuirde şığıstanu sonıñ işinde türkitanu salası jeke ğılım retinde abroylı zertteu nısanına aynaldı. V.Tomsen tañbanı şeşip qwpiyasın aşqanımen köne türik tilin bilmeuşi edi, sol sebepti «bwl mätindi oqısa Radlov oqidı» degen. Köp ötpey Radlov, Tomsen şeşken tañbanıñ izinşe mätin joldarın oqığan. Sonımen jwmbaq küyde qalğan tastağı bitik jazuı söyley bastağan… 25 qaraşa küni mañızdı kün. Bitik jazu küni qwttı bolsın!

  • OTAMANNIÑ AQIRI

    OTAMANNIÑ AQIRI

    Şağın saraptama (Janabil Smağwlwlınıñ qazasına arnaymın) Birinşi, HH ğğ.-dağı Qıtay qazaqtarınıñ intelligenciyasın ülken masştabta üş kezeñge bölip qarastıruğa boladı. Birinşi kezeñ 1911-12 jıldardağı sayasi töñkeristen keyin qalıptasqan qazaq intelligenciya. Bwl kezeñdegi intelligenciyanı eki sanatqa bölip qarastıruğa boladı. 1) Ruhani ağartuşı intelligenciya; 2) Sayasi intelligenciya. Ruhani ağartuşı intelligenciyanıñ özin eki topqa böluge boladı: birinşi top, jädittik mekteptiñ ağartuşıları; ekinşi top, qazaqı dünietanımnıñ ağartuşıları. Al, bwl kezeñdegi sayasi intelligenciyanı da eki topqa bölip qarastıra alamız. Birinşi top, qazaqtıñ dästürli sayasi bilik jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciyası; ekinşi top, 1914-1922 jj. şığıstıq bilim beru jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciya. Ekinşi, şığıstıq bilim beru jüyesiniñ intelligenciyası 1912 jılğı Pekinde ötken prezident saylauınan soñ qalıptasa

  • Şoqay Torğaywğlı

    Şoqay Torğaywğlı

    “Aqmeşit uezinde belgili qazaq aqsaqaldarınan Şoqay Torğaywğlı 23-nşi dekabrde opat boldı. Qazaqşa atqa mingen jwrt kisisi bolğannıñ üstine öner, bilimniñ kerektiligin erte sezip, zamanğa layıq isterge kirisken adam edi. Mwstafa degen balası osı küni Peterbor universitetinde oqıp jür” “Qazaq” gazeti, №46, 1914 jıl Surette: Şoqay Torğaywlı. Suret N.Grodekovtıñ kitabınan alındı. Serikbol Hasan

  • SARBAS RUI JÄNE SARTOQAY BATIR

    SARBAS RUI JÄNE SARTOQAY BATIR

    Tarihtı tügendeu, ötkenniñ şejiresin keyinge jalğau – atadan balağa jalğasqan ejelgi dästür. Şejire, wlt-ru, taypa tarihı – atanı bilu, arğı tarihtı bilu bolıp qalmastan wlttıñ wlt bolıp qalıptasuı jolındağı bastan keşken san qilı oqiğaları men auır tağdırınan da mol derek beredi. Şejire – twtas halıq tarihınıñ irgetası ğana emes, wlt pen wlıs tanudıñ älippesi  sanaladı. «Qazaq halqı 200-den asa rudan qwralsa da är rudıñ öz şejiresi bolğan. Şejireşiler jüz, taypa, ru, ata tarihın tereñ talday bilgen»(1). Patşalıq reseydiñ däureni ayaqtalar twsta qazaqtıñ memlekettigin qalpına keltirudi maqsat twtqan Alaş kösemi Älihan Bökeyhan (1866-1937) alğaşqı bolıp qazaq tarihınıñ qajettiligin alğa tartıp, başqwrttıñ äygili ğalımı Uälidi Toğanmen kezdesipti. Uälidi Toğan öziniñ esteliginde: «Men birneşe

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: