|  |  |  | 

Tarih Twlğalar Qazaq şejiresi

KENESARI HANĞA TAĞZIM

Kenesary han

Kenesarı han suretiniñ avtorı Şağiev Qanatbek Amangeldiwlı

Jüz elu jıl! Biıl Kenesarı hannıñ şäyit bolğanına bir jüz elu jıl toldı. Kenesarı ğana emes. Naurızbay bahadwr swltan, Erjan swltan, Qwdaymende swltan. Qıpşaq Iman batır, Tama Qwrman batır, Dulat Bwğıbay batır, Dulat Jauğaş batır, Dulat Medeu bi, qılıştıñ jüzi, nayzanıñ süñgisi bolğan tağı qanşama azamat. Qazaq Ordasınıñ eñ soñğı jaraqtı jasağında qalğan üş mıñnan astam alaman. Bäri de şäyit boldı.Kenesarı hannıñ, onıñ eñ soñğı jauınger serikteriniñ qasietti qanı şaşılğan aqırğı sağatta tört ğasır boyı töre tañbalı qızıl tuı jelbiregen wlı memleket Qazaq Ordası şayqalıp barıp qwladı. Alaş balası sonau Üysin, Ğwn, Türik zamanınan tartılğan, Altın Ordağa jalğasqan, Qazaq Ordasına wlasqan, Ortalıq Aziya tösinde jiırma ğasırdan astam, ğalamat wzaq uaqıt boyı saltanat qwrğan memlekettiginen ayrıldı, mäñgilik täuelsizdik turalı wlı arman jer jastandı, Orıs otarşıldığınıñ tura bir jarım ğasırlıq tünegi bastaldı…

Bwdan jüz elu jıl bwrın…
“Töñiregim tolğan jau…” – dep edi azattıq jırşılarınıñ biri Dosqoja aqın. Älemdik jırtqış Imperiya – jalğız Reseydiñ özi jetetin edi. Oğan Qoqan men Qırğız qosıldı. Qazaq el qılğan qırğız, qiın zamanda, bir jaqtan Moğolstan, bir jaqtan Bwhar handığı qısqan, tügelimen qırılıp keter düley zamanda qazaq saqtap qalğan, qazaqtıñ arqasında ömirin wzartıp, wrpağın wlastırğan, eki ğasırdan astam wzaq dürbeleñ däuirde qazaqtıñ qanatınıñ astında bolğan qırğız. Qazaq Ordasınıñ eñ soñğı kezeñinde töñirek tügel jau eken. Obır Resey eldiginen ayıra bastağan, auır salmaq tüsirip, jerin qanğa boyap jatqan, arpalısa alısqan qayran Qazaq… Qoqan men Qırğız bülingen elden büldirge emes, biteu enşi alıp qalğısı keldi, eriniñ eñsesin basıp, jerin talapayğa tüsirmek boldı. Kenesarı hannıñ Qoqanmen soğısı, Qırğızğa qarsı jorığı wlttıq müdde – ejelgi Qazaq Ordasınıñ tım qwrsa bir pwşpağın bütindep keteyin degen jüyeli geosayasat körinisi bolatın. Bwl mwrat tügeldenbese de, birşama jüzege astı: Kenesarı hannıñ äuelgi jeñisti jorığı bolmasa, qazir Türkstan men Tarazda – özbek, Qorday men Merkide qırğız otıratın edi. Qazaqtıñ eñ soñğı, wlı hanı! Sayıpqıran Kenesarı! Töñiregi tolğan jau. Tas qabırğa, temir qapas. Şığar jol joq. Aqırı şäyit bolatın edi. Biraq… Däl bwlay emes!
Kenesarınıñ qasietti qanı, Kenesarınıñ soñına ergen, täuelsiz Ordanıñ eñ soñğı tuın wstağan mıñdağan Şäyittiñ qanı eñ aldımen – işten şıqqan Satqınnıñ moynında! Osınıñ aldında ğana bir jağı
Qoqannıñ aytağı, bir jağı Reseydiñ nwsqauımen körşiles qazaq auıldarın şapqan, odan soñğı bitimdi bwzğan, eşbir mämlege könbegen Qırğızdı qirata ığıstırıp, jat jerge boylay engen şaqta, dwşpanmen jeñ wşınan jalğasqan Sıpatay bi men Rüstem töre on eki mıñ äskerdi bir-aq tünde maydan şebinen alıp ketti. Kenesarı üş-aq mıñ alamanmen özderinen jiırma-otız ese köp, qalıñ jaudıñ ortasında, berik qorşauda qaldı. Sayıpqırannıñ tübine Satqın jetti. Jay ğana Satqın emes, bir jağı Orıs, bir jağı Qoqan, bir jağı Qırğızben auız jalasqan İbilis.
Qazaq Ordasınıñ eñ soñğı jasağı – jannan bezgen, at töbelindey azğana äsker qorşaudı bwzıp öte almadı, üştiñ ekisi jalğızğa – jiırma kelgen topalañ wrısta qaza taptı, şölden tarıqqan, qansırağan bir mıñı tektes, dindes, ağayın jwrt edi ğoy dep, ejelgi soğıstar joralğısımen jansauğa twtqınğa tüsti. Biraq artındağı eli ölimge tastağan Erlerge eşqanday ayauşılıq bolğan joq. Äuelgi azap Kenesarı hannıñ enşisine tiipti. Etinen et kesti, adam aytqısız qinauğa saldı. Qarnın jarıp, şegin şwbatıp, birneşe nayzamen qatarınan ilip, kökke kötergende: “It qırğız, senderden äli de nayza boyı joğarı twrmın!…” – depti. Qalğan swltandar men batırlar da azaptı ölimge wşıradı: qwlağın, mwrnın kesti, közin ağızdı, qandauırmen pispektep, qanjarmen şabaqtadı, eñ soñında tiridey tay qazanğa salıp, qaynatıp öltirdi. Qatardağı alamandar da tügelimen jan Qinalğan qazağa kesildi. Qalmaqpen soğıs kezinde de adam estimegen ğalamat jauızdıq boldı. Mwnımen de bitken joq. Wrısta ölgeni bar, azapta ölgeni bar, şäyit bolğan üş mıñ qazaqtıñ bäriniñ bası alınıp, Orta Aziyanıñ Taşkent, Qoqan qatarlı barlıq qalalarında sırıqqa
şanşılıp, jäbir, mazaqqa qoyıldı.
Al Kenesarınıñ bası… Qazaq Ordasınıñ aqırğı hanınıñ basın Qazaq tarihındağı alpauıt satqın Sıpatay bidiñ keñesi boyınşa, qırğızdar Resey ökimetine tabıs etedi. Öz qoldarımen emes, osı Sıpatay men Rüstem arqılı. Esep dwrısqa şığıptı. Qırğız manaptarı Reseyden şen-şekpen aladı, hanın satqan, halqın satqan Rüstem men Sıpatay da qanşama marapat köredi, lauazım, märtebe, baylıq, ataq abıroy – bärine jetedi. Sol sıy-siyapat bügingi künge köşipti…

Al tuğan jwrtınıñ bolaşağı üşin arpalısqa tüsken, halıqtıñ ruhın, aruaqtıñ amanatın arqalağan, Kerey han men Äz-Jänibek han kötergen tudı biik wstağan, Bwrındıq han men Qasım han, Haqnazar han men Täuekel han, Eñsegey boylı Er Esim han men Salqam Jäñgir han, Äz Täuke han men Abılay han ötkergen jorıq joldarın odan äri jalğastırğan, jannan keşken, azapqa batqan qayran Kenesarı handı joqtauşı bar ma?
Satqınnıñ basına säuletti kümbez twrğızıldı. Sayıpqırannıñ bası qayda qalğanı belgisiz. Biraq allanıñ esebi anıq, tağdırdıñ sızığı tüzu. Kisi qolınan salınğan kümbezdiñ şekteuli küni bar, uaqıtı jetkende omırılıp ortasına tüsedi. Täñiri tañdağan Kösemniñ ölşeusiz ğwmırı bar, uaqıtı jetkende aspanmen astasadı.
Mine, Kenesarımen birge qwlağan Täuelsizdik tuı qayta tigildi. Kenesarı hannıñ qoladan qwyılğan alıp eskertkişi asqaqtap köteriletin, wlttıq ruhpen bite qaynasqan jandı twlğası mäñgilik sanağa ornığatın kün de keşikpes.
Kenesarı handı, Naurızbay swltandı, olardıñ soñınan ketken üş mıñ Şäyitti eske alğan eki auız söz – joqtau emes, wran dep biliñiz! Joqtau – ötken is. Äytse de, wjmaqtıñ törine attanğan Şäyitterdiñ qazasına bir jarım ğasır tolğan ataulı jılda Nısanbay jıraudıñ Kenesarı-Naurızbaydı joqtau jırın bir qaytalap ötpey bolmas.
Hanınan ayrılğan, handığınan ayrılğan Wlı Dala – jetim El bılayşa küñirenipti:

“Qoğamı küşti er edi
Kiimdi bala tudırğan,
Iqpalı jürgen er edi
Altındı qılış budırğan,
Abılaylap at qoyıp,
Dwşpandı körse qudırğan,
Köp sarğaytıp kelmestey,
Kene han, sağan ne boldı?!
Twlpardan saylap at minip,
Dorbadan jemin jegizgen,
Jem ornına bal berip,
Qısırdıñ sütin emizgen,
Basqın qalıñ jau jetse,
Alıp ta şığar degizgen,
— Kenekemdi qaldırıp,
Kökbuırıl, sağan ne boldı!?
Patşada bar altın taq,
Jasınan jabbar bergen baq,
Bezbeldi qara bürkit-ti,
Şabıttı tuğan so qaraq,
Qanatı joq, qwyrıq joq,
Bir anadan jalğız taq
– Köp sarğaytıp kelmestey,
Naurızbay, sağan ne boldı?!
Kenekem meniñ ketken soñ,
Zamanım qaldı tarılıp,
Halıq iesi – handardan
Jetim qaldıq ayrılıp!
Eki birdey qanatım
Topşıdan sındı qayrılıp!
Baldağı altın aq beren
Tasqa tidi mayrılıp!..
Kemşilik tüsti basıma,
Köringennen qaymığıp!
Jañbır jaumay su boldı
Bwlı qımbat manatım!
Tasqa timey ketildi
Baldağı dandan bolatım!
Topşısınan üzildi
Eki birdey qanatım!..
Kenesarı, Naurızbay
Asıp tuğan sanatım!
Qırğızdan bitkenge wqsaydı
Tağdırlı ajal sağatıñ!
Janıñ qayda jay tabar,
Jadıñda jabbar bolmasa!?
Köñiliñ qayda jay tabar
Köruge däulet bolmasa?
Qoldıñ körki bola ma
Sırnay, kerney bolmasa?
Jwldızdıñ körki bola ma,
İşinde bir ay bolmasa?..
Qaraşıda ne küy bar
Aybındı hanı bolmasa,
Kenesarı, Naurızbay
Qol basında bolmasa!!
Halıq iesi – handardı
Qalay aytsam min bar ma?
Şegirtkege talanğan
Qırğauılda jün bar ma?
Japalaqtan seskengen
Jalğız qazda ün bar ma?
Handarınan ayrılğan
Qaraşa üyde sın bar ma?..
Qayran esil handardı
Endi bir körer kün bar ma!?
Kene hannıñ twsında
Qart buraday jaradıq,
Jaudı jasqap, japırıp,
Jauğan qarday boradıq,
Abılaylap at qoyıp,
Dwşpannıñ aldın oradıq!
Hanımızdan ayrılıp,
Şil boğınday taradıq!..
Köringennen qorğalap,
Kisi auzına qaradıq!
Özimiz şapqan Sozaqta
Sarttan aqıl swradıq!..
Kenesarı ketken soñ,
Iesiz qaldı tağımız,
Naurızbay töre ketken soñ,
Bastan taydı bağımız,
Bwlbwlday sayrap jür edik,
Baylandı til men jağımız,
Azğanımız emes pe
– Käpirden sındı-au sağımız!!.
Artında qalğan jetim el,
Kelispedi-au sänimiz!..
Aqırında, äleumet,
Osınday boldı halimiz!!..”

Osınday boldı halimiz.Kenesarı han dünieden köşken, Qazaq Ordası qwlağannan soñğı alğaşqı jıldarda. Bwdan keyin odan da auır, qilı zamandar keldi. Japağa wşırağan, jazağa kesilgen er-azamattıñ esebi on mıñdap, qısaspen qırılğan qarapayım jwrttıñ esebi milliondap sanalatın boldı. Wlttıq beyneden, qazaqı qajır, otanşıl jürekten ayrıldıq. Azdıq, tozdıq. Jer betinen joğaluğa jaqındadıq…
Biraq Käläm Şarifte aytılğanday, kesimdi künimiz bitpepti. Tausılmappız. Sarqılmappız. Qwday quat berdi. Qaytadan eselep östik. Azamattıñ sanasına nwr qwyıldı. Ötkenimizdi añsap, ölgenimizdi tiriltpek boldıq. Öşkenimizdi twtattıq. Aqırı… Täuba! Qazaq tuı qayta köterildi. Eldiñ endigi bolaşağı bükil alaş jwrtınıñ aqıl-quatı, wlttıq sanasına baylanıstı. El ağalarınıñ basındağı jauapkerşilik, aldındağı mindet odan da zor…
Kisiniñ kim ekenin isi körsetpek. Kenesarınıñ kim ekeni düniege äygili. Qazaqtıñ eñ soñğı hanı, wlı han ğana emes, älem halıqtarı tarihındağı otarşıldıqqa qarsı kürestiñ qaharmanı, adamzat tarihındağı soqtalı twlğalardıñ biri.
Janı jannatta bolsın! Hannıñ Qazaq Ordasın saqtap qalu jolındağı, twtas on jılğa sozılğan jankeşti küresi kezinde täuelsizdik tuınıñ tübinde qazağa wşırağan barlıq Şäyit maqşar küni payğambarımızdıñ ümbetinen tabılsın! Täñiri tağala ölige iman bwyırtıp, tirige bereke bergey!”

Mwhtar Mağauin
30.XI.1997.

 

Related Articles

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Baqsılar institutı

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

  • Şağın saraptama:Şıñjañ ölkelik ükimeti, şetelge oquşı jiberu jwmısı

    Şağın saraptama 1934-35 jılı jaña Şıñjañ ölkelik ükimeti qwrılğan soñ şetelden oqu, şetelge oquşı jiberu jwmısı keşendi jüzege astı. Sonıñ negizinde ölkelik ükimet Sovet Odağınan oqitın jas talapkerlerge konkurs jariyalap arnayı ükimettiñ oqu stipendiyasın böldi, nätijesinde 1935-39 jıldarı wzın sanı 300-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı. 1935 jıldarı Şığıs Türkistandıq studentterdiñ eñ köp oquğa tüsken bilim ordası- Taşkendegi SAGU edi, atap aytqanda Ortalıq Aziya Memlekettik Universiteti. Taşkennen oqığan Şıñjañdıq studentter Şığıs Türkistannıñ barlıq aymaqtarında türli qızmette jwmıs istedi, olardı keyin “Taşkentşilder” dep te atadı. 1939 jıldan keyin Mäskeu men Şıñjañ ölkelik ükimettiñ arası diplomatiyalıq dağdarısqa wşıradı, sonıñ kesirinen resmi Ürimji Sovet Odağı qwramındağı student azamattardı elge şaqırtıp aldı. Bilim

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: