|  |  | 

Sayasat Tarih

OA qorğanısqa qarjını ne sebepti arttırdı? Kaspiyden Ukrainağa zımıran wşırğan Resey sudı lastap jatır ma?


Qazaqstan, Qırğızstan, Täjikstan, Özbekstan jäne Äzerbayjan äskeri birigip ötkizgen «Birlestik-2024» jattığuı. Mañğıstau oblısı, şilde 2024 jıl. Qazaqstan qorğanıs ministrligi taratqan suret.

Qazaqstan, Qırğızstan, Täjikstan, Özbekstan jäne Äzerbayjan äskeri birigip ötkizgen «Birlestik-2024» jattığuı. Mañğıstau oblısı, şilde 2024 jıl. Qazaqstan qorğanıs ministrligi taratqan suret. 

ORTALIQ AZIYA QORĞANIS ŞIĞININ ARTTIRDI. MWNIÑ ASTARINDA NE JATIR?

AQŞ-tağı «Amerika dauısı» saytı Ukrainadağı soğıs tärizdi aymaqtağı qaqtığıstar küşeygen twsta Ortalıq Aziya elderi qorğanıs salasına jwmsaytın aqşanı arttırğanına nazar audardı. Biraq sarapşılar mwnday şığın twraqtılıqqa septesetinine kümän keltirdi.

Stokgol'mdegi beybitşilikti zertteu halıqaralıq institutınıñ dereginşe, Qazaqstan, Qırğızstan men Täjikstan bıltır qorğanısqa 1,8 milliard dollar jwmsağan. Bwl esepke Özbekstan men Türkimenstan kirgen joq, sebebi eki el jalpı işki önimniñ qanşa ülesin qorğanısqa jwmsaytının aşpaydı.

Äskeri oqu-jattığuğa qatısıp jatqan Qazaqstan qarulı küşteri. Qırküyek, 2023 jıl. Qorğanıs ministrliginiñ telegram-arnasınan alınğan.

Bes eldiñ Qazaqstanda ötetin äskeri jattığuı Reseydi nelikten alañdattı?

Jergilikti aqparat qwraldarınıñ mälimetinşe, Qazaqstan bıltır qorğanısqa jalpı işki önimniñ 0,5 payızın jwmsadı, eldiñ jalpı işki önimi 259,7 milliard dollarğa jeteqabıl. Jalpı işki önimi 13,9 milliard dollarğa juıq Qırğızstan qorğanısqa JİÖ-niñ 1,5 payızın jwmsadı. Al jalpı işki önimi 12 milliard dollarğa jetetin Täjikstan äskerge JİÖ-niñ 1 payızın bağıttağan.

Qazaqstan qorğanıs salasına jwmsaytın somanı bıltırmen salıstırğanda 8,8 payızğa arttırdı. Qorğanıs byudjeti turalı mälimetti aşpaytın Özbekstan bıltır bwl salağa qosımşa 260 million dollar bölgen.

Aymaqtağı şeneunikter qorğanıs salasına köbirek aqşa bölingenin Ukrainadağı soğıs, Armeniya men Äzerbayjan arasındağı qaqtığıs, Ortalıq Aziyada şekarada bolğan qaqtığıstar men Auğanstandağı twraqsızdıq siyaqtı sebeptermen baylanıstıradı.

Alayda Ortalıq Aziya jaylı jazatın jurnalist Piter Leonard avtoritarlı basşılar qımbat qaru-jaraqtı körsetip maqtanğandı wnatadı deydi. «Mwnı äsirese Türkimenstanda bayqauğa boladı, şeneunikter Qıtay, Europa men özge elderden alınğan qaru-jaraqtı jıl sayınğı äskeri paradta körsetedi. Mwnı Ortalıq Aziyanıñ özge elderinen de añğaruğa boladı», deydi ol.

«Amerika dauısı» Ortalıq Aziyanıñ qorğanıs qabiletin küşeytui geosayasi ahualdıñ özgerip jatqanın äygileydi deydi. «Reseydiñ küşi basım Wjımdıq qauipsizdik şartı wyımı Ortalıq Aziyanıñ qauipsizdigi mäselesinde mañızdı tarihi röldi atqardı. Biraq soñğı jıldarı Türkiya, Iran, Birikken Arab Ämirlikteri, AQŞ, Qıtay, Germaniya, Franciya men Belarus' Ortalıq Aziyanıñ äskeri seriktesine aynaldı».

Leonard aymaq äskeri şığındı arttırğanımen, bwl Ortalıq Aziyanıñ sayasi twraqtılığın küşeytui ekitalay dep esepteydi.

«Ortalıq Aziya elderiniñ biligi qarulı küşterdi öz memleketteriniñ twraqtılığın küşeytetin qwral retinde körip, sayasi reforma jürgizip, tömennen jasalatın qısımdı şeşetin instituttardı qwruğa män bermese, olar kütpegen oqıs oqiğağa tap boluı mümkin. Mısalı, Qazaqstan öz äskerine köp resurs jwmsaydı. Biraq bwl 2022 jılı bükil eldi dür silkindirgen Qañtar tärizdi oqiğalardıñ aldın ala ma?» deydi Leonard.

“UKRAINADAĞI SOĞIS KASPIYDİÑ EKOLOGIYALIQ AHUALIN UŞIQTIRIP JATIR”

Europadağı BNE Intellinews iskerlik basılımı Reseydiñ Ukrainağa qarsı soğısı Kaspiy teñiziniñ ekologiyalıq dağdarısın uşıqtırıp jatqanın jazdı.

Şilde ayınıñ basında Äzerbayjan jağalauındağı balıqtar jappay qarıldı. Bwl Reseydiñ Kaspiy teñizi aydınındağı öz flotiliyasınan Ukrainağa qaray zımıran jibergen kezeñmen twspa-tws keldi. Äzerbayjannıñ bioaluandıq jönindegi agenttigi balıqtardıñ qırıluın teñizdegi sudıñ jıluımen jäne ottegi mölşeriniñ tömendeuimen baylanıstırdı. Resey men Euraziyanı zertteu jönindegi Karnegi qorınıñ ğılımi qızmetkeri Zaur Şirievtiñ aytuınşa, äskeri is-qimıl qorşağan ortanı lastap, teñizdegi tiri ağzalardıñ ömirine nwqsan keltiredi.

Resey Ukrainağa basıp kirgen soñ 2022 jıldıñ naurız-mamırında Mañğıstau oblısında Kaspiy teñiziniñ jağalauınan jappay qırılğan itbalıqtardıñ ölekseleri tabıldı. 2022 jıldıñ qaraşasında Qazaqstandağı Kaspiy jağalauınan 170 itbalıqtıñ öleksesi şıqtı. Odan keyin Dağıstandağı jağalaudan mıñdağan, bir aydan soñ Türkimenstandağı Gısılsuv eldimekeninen jüzdegen itbalıqtıñ öleksesi tabıldı.

Mamandar Kaspiy jağalauınan tabılğan öli itbalıqtardıñ ornın tekserip jür. Dağıstan, Resey. Jeltoqsan 2022 jıl.

Mamandar Kaspiy jağalauınan tabılğan öli itbalıqtardıñ ornın tekserip jür. Dağıstan, Resey. Jeltoqsan 2022 jıl.

Resey Dağıstandağı oqiğanı tabiği sebeppen tüsindirse, Qazaqstan 2023 jıldıñ aqpanında jürgizilgen zertteu nätijesine süyenip, itbalıqtardıñ jappay qırıluına qorşağan ortanıñ lastanuı asqındırğan virustıq infekciya men pnevmoniya sebep dep tüydi. Basılım Qazaqstan qorşağan orta zımıran otınınan lastanuı mümkin ekenin joqqa şığarmadı deydi.

Kaspiy teñiziniñ lastanuın ädette mwnay-gaz önerkäsibimen baylanıstıradı. Degenmen Resey Kaspiyden wşıratın H-55, özge de zımırandardıñ ulı zattarı teñiz ekojüyesine keri äser etui mümkin.

«Eski zımırandar qoldanılatındıqtan, olardıñ keybiri isten şığıp, teñizge qwlaydı. Mwnday zımırandar decilin tärizdi ulı zat böledi, ol tiri ağzalardıñ jüyke jüyesin büldiredi, olardı ulap, qorektenu tizbeginde jinalıp, tirşilik ortasına nwqsan keltiredi», deydi Şiriev.

2018 jılı qabıldanğan Kaspiy konvenciyasında teñiz beybitşilik maqsatında qoldanıladı dep jazılğanımen, onda demilitarizaciya turalı talap joq. Biraq äskeri is-qimıl aytarlıqtay ekologiyalıq ziyan keltirse, Kaspiy teñiziniñ teñiz ortasın qorğau jönindegi Tegeran konvenciyasın qoldanuğa boladı. Şirievtiñ jazuınşa, bwl mäsele diplomatiyalıq jolmen şeşilmese, resmi şağımdı halıqaralıq arbitrajğa tüsiru kerek. «Kaspiy jağalauındağı qanday da bir eldiñ jariya türde teñiz lastandı dep şağımdanuı ekitalay», deydi Şiriev.

AUIL ŞARUAŞILIĞINDA JWMIS KÜŞİ AZAYĞAN, ÜKİMET ÖZ JOSPARINDA ONI ESEPKE ALMAYDI

Qazaqstan bes jıl işinde auıl şaruaşılığı önimderin eki ese köp öndirudi josparlap otır. Alayda bwl jospardı dayındağan ükimet auıl şaruaşılığı salasındağı jwmıs küşin esepke almay, nazardan tıs qaldırğanday, deydi Eurasianet basılımı.

Qazaqstan − arpa men bidaydıñ älemdegi iri eksporteri. Qañtarda ükimet auıl şaruaşılıq daqıldarın ösirudi ärtaraptandıru men tiimdiligin arttıruğa bağıttalğan 2024-2028 jıldarğa arnalğan jospardı jariyaladı. Josparğa qarağanda, sudı köp qajet etetin daqıldardıñ ülesi azaytılıp, maylı daqıldar köbirek ösiru közdelgen. Sonday-aq jospar tehnologiyalıq modernizaciya, su resurstarın zamanaui basqaru jüyesine investiciya, tıñaytqıştı ekologiyalıq taza ädispen sebudi qamtidı.

Video: Qurağan egis, quarğan dala. Jambıl oblısınıñ şaruaları şığınğa battı (Qırküyek, 2023 jıl).

Ükimet bwl jospardı iske asıru üşin 33 milliard dollar qajet deydi. Onıñ üşten ekisi payızı tömen nesie türinde berilmek. Investiciya öñdelgen et, süt jäne ösimdik önimderin eksportqa şığaruğa bağıttaladı.

Maqala avtorı Ayman Jüsipova josparda fermerler men auıl şaruaşılığı sektorında köñildi küpti etetin ahual körinis tappağanına nazar audardı. Avtordıñ jazuınşa, soñğı jıldarı auıl şaruaşılığı salasında jwmısşılar qattı azayıp ketken. Sonımen qatar bwl salanıñ işki jalpı önimdegi ülesi azayıp jatır: 2022 jılı auıl şaruaşılığı salasınıñ işki jalpı önimdegi ülesi 5,2 payız bolsa, 2023 jılı ol 4,3 payızğa tüsken.

Saladağı önimdiliktiñ tömendeuine naşar infraqwrılım men eskirgen qondırğı ğana emes, jwmısşılardıñ tömen jalaqısı men eñbekti dwrıs basqarmau äser etti. Jwmısşılar jalaqı az bolğandıqtan, bwl saladan ketip, joğarı eñbekaqı töleytin jwmıs izdep qalağa köşip jatır.

Avtor 15 jıl bwrın eldegi bükil jwmısşılardıñ üşten biri auıl şaruaşılığında jwmıs istese, qazir bwl körsetkiş 12,5 payız deydi. Jüsipovanıñ taldauınşa, mwnıñ äleumettik-ekonomikalıq saldarı alañdatadı: auıl halqınıñ ülken ağını qaladağı infraqwrılımğa şekten tıs salmaq tüsiredi; Öziniñ jwmıs qabiletin tolıq paydalana almaytın jastardıñ narazılıq potencialı ösedi.

Jwmısşılar auıl şaruaşılığında eñbekti basqaru jüyesi dwrıs jolğa qoyılmağan, köp rette eñbek şartınsız jwmıs isteuge mäjbür ekenine şağımdanadı. Olar jalaqını tölemey qoyu, jazatayım zaqım alsa ötemaqını ala almau tärizdi türli zañsızdıqtardan qorğalmağan.

Avtor auılda eñbek şartın wyımdastıru ne sebepti artta qalğanına üñilgen. Bwğan, birinşiden, geografiyalıq kedergi sebep − eldimekender bir-birinen qattı qaşıqta jatır. Ekinşiden, köp auılda Internet dwrıs wstamaydı, osınıñ kesirinen cifrlıq sauattılıq tömen, jwrt eñbek qwqıqtarı turalı bile bermeydi.

Azat Europa / Azattıq radiosı

Related Articles

  • Djo Bayden Aq üyden keter aldındağı sözinde sırtqı sayasat jaylı ayttı

    Djo Bayden Aq üyden keter aldındağı sözinde sırtqı sayasat jaylı ayttı

    AQŞ prezidenti Djo Bayden Memlekettik departamentte söylep twr. Vaşington, 13 qañtar, 2025 jıl. AQŞ prezidenti Djo Bayden Aq üydegi qızmet merzimi ayaqtalar aldındağı soñğı sözinde sırtqı sayasat jayına toqtalıp, Resey prezidenti Vladimir Putindi mısqıldadı. “Putin Ukrainağa basıp kirgende Kievti birneşe künde alamın dep oyladı. Al is jüzinde soğıs bastalğannan keyin Kievtiñ ortalığında ol emes, men twrdım. Ol jerde Putin bolğan joq”, – dedi AQŞ memlekettik departamentinde söylegen Djo Bayden. Men amerikalıq äskerdiñ baqılauınan tıs jerdegi soğıs aymağına saparmen barğan jalğız Joğarğı bas qolbasşımın”, – dep sözine qostı AQŞ prezidenti. Bayden sözinde Ukrainağa köbirek nazar bwrdı. Aytuınşa, ol reseylik basqınşılıqtan qorğanğan Ukrainağa halıqaralıq qoldau wyımdastırudı jäne yadrolıq janjalğa jol bermeudi özine

  • «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

    «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay)

    Qazaq halqınıñ dañqtı perzenti, wlı jazuşı Mwqtar Mağauin 85 jasqa qarağan şağında dünieden ozdı. «Beysenbi me bügin dep, Jwmağa qarsı ötkeni-ay…» (Abay) Şwbartauda düniege keldi. Jondağı Jobalay Kereydiñ eñ ülken Aruağı Jobalay bidiñ wrpağı edi. Bayqotan bi, Toman bi, Begeş şeşen, Uäyis, Töleu aqın… Atağı Atalarınan asıp ketti… Tirisinde olay degen joq… Bwl sözdi dünieden ötken soñ biz aytıp otırmız… Ömiriniñ soñğı kezderi şette ötti. «Ükimetke, basqalarğa da ökpem joq, ökpeleytin olardıñ jağdayı joq!» (M.Mağauin) degen edi özi bertinde. Astarı auır, eñseñdi ezerdey salmaqtı söz… Danışpan adam nege elden jıraq ketti. Bwl «Oñaşa jatqandı wnatamın, Elimdi el qılmasın erte sezip… Elden kettim jıraq…» (Şäkärim) deytin ketis siyaqtı. Sonda da «Kök

  • Bwl – sovettik häm nazarbaevtıq kezeñnen qalğan, jurnalistikanı jağımpaz qolbala, şauıpkel qwral deñgeyine tüsirgen şeneuniktik ştampovka.

    Bwl – sovettik häm nazarbaevtıq kezeñnen qalğan, jurnalistikanı jağımpaz qolbala, şauıpkel qwral deñgeyine tüsirgen şeneuniktik ştampovka.

    “Swhbattı” endi ğana oqıp şıqtım. Äzirge, sipatı turalı az söz: Älbette, bwl – jurnalistika standarttarına say, şınayı, nağız swhbat emes. Konstituciyalıq qwqığı teñ, eki sanalı azamattıñ özara pikirlesken, emenjarqın äñgimesi emes. Bwl – sovettik häm nazarbaevtıq kezeñnen qalğan, jurnalistikanı jağımpaz qolbala, şauıpkel qwral deñgeyine tüsirgen şeneuniktik ştampovka. Pälenbay adam tüzep-küzegen, ananı da, mınanı qamtuğa tırısqan, ayağında janı joq mätinder jiıntığı tuğan. Toqaev aynalasındağılarğa: “osınşalıq jasandı keyippen halıq aldında körinuim wyat boladı, qoyıñdar, aynalayındar, qatelessem de öz bolmısımmen şığam” deuge tüsinigi jetpegeni ökinişti. Bıltır “Egemende” “swhbattasqan” Dihan Qamzabek te, biıl “Ana tilinde” “äñgimelesken” Erlan Jünis te, keşiriñizder, eşqanday da interv'yuer emes. Iä, bireui tereñ ğalım, ekinşisi tamaşa aqın, biraq, ömirinde bir

  • 1893 jılı 25 qaraşada

    1893 jılı 25 qaraşada

    1893 jılı 25 qaraşada, Daniyalıq ğalım V.Tomsen qwlpıtastağı bitik jazudıñ qwpiyasın aştı. Ğılımi jañalıq europa qoğamın dür silkindiredi. Tosmen alğaş «türik», «kültegin», «täñiri» degen sözderdi şeşip oqidı. Bitiktastağı jazudıñ kelesi beti qıtay ieroglifimen bädizdelgen-di. Tomsen ierogliftegi esimderdiñ rettik (qaytalanu) jiligine qarap otırıp kelesi betindegi qwpiya tañbalardı birtindep söylete bastaydı. Sol däuirde şığıstanu sonıñ işinde türkitanu salası jeke ğılım retinde abroylı zertteu nısanına aynaldı. V.Tomsen tañbanı şeşip qwpiyasın aşqanımen köne türik tilin bilmeuşi edi, sol sebepti «bwl mätindi oqısa Radlov oqidı» degen. Köp ötpey Radlov, Tomsen şeşken tañbanıñ izinşe mätin joldarın oqığan. Sonımen jwmbaq küyde qalğan tastağı bitik jazuı söyley bastağan… 25 qaraşa küni mañızdı kün. Bitik jazu küni qwttı bolsın!

  • OTAMANNIÑ AQIRI

    OTAMANNIÑ AQIRI

    Şağın saraptama (Janabil Smağwlwlınıñ qazasına arnaymın) Birinşi, HH ğğ.-dağı Qıtay qazaqtarınıñ intelligenciyasın ülken masştabta üş kezeñge bölip qarastıruğa boladı. Birinşi kezeñ 1911-12 jıldardağı sayasi töñkeristen keyin qalıptasqan qazaq intelligenciya. Bwl kezeñdegi intelligenciyanı eki sanatqa bölip qarastıruğa boladı. 1) Ruhani ağartuşı intelligenciya; 2) Sayasi intelligenciya. Ruhani ağartuşı intelligenciyanıñ özin eki topqa böluge boladı: birinşi top, jädittik mekteptiñ ağartuşıları; ekinşi top, qazaqı dünietanımnıñ ağartuşıları. Al, bwl kezeñdegi sayasi intelligenciyanı da eki topqa bölip qarastıra alamız. Birinşi top, qazaqtıñ dästürli sayasi bilik jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciyası; ekinşi top, 1914-1922 jj. şığıstıq bilim beru jüyesi negizinde qalıptasqan sayasi intelligenciya. Ekinşi, şığıstıq bilim beru jüyesiniñ intelligenciyası 1912 jılğı Pekinde ötken prezident saylauınan soñ qalıptasa

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: