كوز قاراس تاريح تۇلعالار قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى

تارباعاتايداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس

kerey.kz

 |  Apr 29, 2025

(وسى تاريحي وقيعانىڭ  70 جىلدىعىنا ارنالادى)

قازاق جەرىنىڭ شىعىسىنداعى تارباعاتاي جەرىدە تاريحتىڭ تارعالاڭ جىلدارىنىدا بولىسكە ءتۇسىپ جارىمى قازىرگى قىتاي جەرىندە قالعانى بەلگىلى. وسى قاسيەتتى توپىراق ەجەلدەن اتام قازاقتىڭ قۇتتى قونىسى بولىپ كەلگەن ەدى، وسى تارباعاتايدىڭ ارعى بەتىندە (1944-1962) جىلدارعا دەيىن ءتۇرلى تاريحي، ساياسي وقيعالار بولىپ جاتتى، ىشىندە ەڭ كورنەكتىسى 1944-1947 جىلدار ارالىعىندا بولعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەر ەدى.  دەسەدە وسى كۇرەستەر بولعان قازاقتىڭ ءتورت ايماعىنىڭ ەكەۋىندە ياعني التايمەن ىلەدە بولعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەرى تۋرالى كوپ ايتىلىپتا جازىلىپتا كەلەدى، دەسەدە تارباعاتاي جەرىندە بولعان كۇرەستەر ايتىلماي كەلەدى، بولعان تاريح تاسادا قالماۋ كەرەك، ەندەشە تارباعاتايداعى وقيعالار قالاي بولدى؟ كىمدەر قوزعالىس باستادى؟ سوڭى نەمەن اياقتالدى؟ وسى ساۋالدارعا تاريحي دەرەكتەرمەن سول وقيعاعا قاتىسقان كۋاگەرلەردىڭ ەستەلىكتەرى ، تاريحي كارتينالار ارقىلى جاۋاپ بەرۋدى ءجون كوردىك.  ۇيتكەنى وسى وقيعالاردى تەك قىتايداعى تارباعاتاي قازاقتارىنىڭ تاريحى دەپ قاراۋعا بولمايدى، ۇيتكەنى 1931-1962 جىلدارعا دەيىن ارنايى تاپسىرمامەن تارباعاتايعا بارعان جۇزدەگەن كەڭەستىك قازاق ازاماتتارى بولدى، 1955-1962 جىلدارى تارباعاتايدان 60 مىڭنان استام قازاق بەرى كوشتى، ولاردىڭ قازاقستانداعى ۇرپاقتارىنىڭ ۇزىن سانىدا 600 مىڭنان الدە قايدا اسىپ كەتكەنى بەلگىلى، سونىمەن بىرگە كەڭەستەر وداعى كگب گەنەرالى بەليانىڭ الماتىدا تۇرىپ باسشىلىق ەتكەن «شىعىس تۇركىستان وپەراتسياسى» قيمىلىنا 3000-10000 عا دەيىن ورتا ازيالىق قازاق، وزبەك، قىرعىز، ۇيعىر، ورىس، تاتار  اسكەرلەرى ات سالىستى. ءتىپتى وسى قاتاردا موڭعولياداعى قازاقتاردا ات سالىستى.

تارباعاتاي ەجەلدەن قازاق جەرى!

تارباعاتاي جەرىن اۋەلدە ساقتار، ونان عۇندار مەن تەلەلەر(وعىزدار), تۇرىكتەر، تۇرگەشتەر، قارلىقتار، نايماندار، كەرەيلەر مەكەندەپ كەلگەن.  شىڭعىس قاعاننىڭ يمپەرياسى ورناعان كەزدە ونىڭ مۇراگەرى وگەداي قاعاننىڭ ورداسىدا وسى تارلان تارباعاتايدىڭ ەمىل بويىندا بولدى، ونان كەيىنگى قاعان كۇيىك ساۋىر تاۋىن، ماڭىراقتى جايلاعان. باستىسى تارباعاتاي جەرىنىڭ مالعا اسا ءجايلى بولۋىمەن بايلانىستى ەكەنىندە گۇمان جوق! كەيىنگى موعولستان مەملەكەتىنىڭدە قۇرامىنا وسى تارباعاتاي مەن التاي، ىلە،  سانجى(بەسبالىق), باركول كىرگەن. ول تۋرالى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءوزىنىڭ ايگىلى «تاريحي راشيدي» ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «موعولستان شىعىستا قالماق جەرلەرىمەن(ويراتتارمەن) باركول،  ەرتىس، ەمىل ارقىلى شەكتەسەدى»- دەيدى. موعولستاندا  دەنى ۇلى ءجۇزدىڭ باستى رۋلارى (دۋلات، قاڭلى، جالايىر ت.ب ) مەن ورتا جۇزگە ءتان كەي رۋلار (كەرەي، نايمان، مەركىت، كۇرلەۋىت) مەكەندەگەن.  دەسەدە وسىناۋ قاسيەتتى مەكەندى  15-16 عاسىرلارداعى تولاسسىز سوعىستاردان كەيىن ويراتتار يەلەپ الدى. دەمەك 1756 –جىلى جوڭعار مەملەكەتى قۇلاعاننان كەيىن وسى مەكەنگە قازاقتار ات باسىن بۇرىپ جاپپاي ورالا باستاعان. ابىلاي حان ءوزىنىڭ مانچجۋر يمپەراتورىنا جازعان حاتىندا: « تارباعاتاي ەجەلدەن اتا قونىسىمىز ەدى، ونى بىزدەرگە قايتارىپ بەرسەڭىزدەر ەكەن»- دەپ انىق ايتقان. 1771 جىلدان كەيىن قازاقتاردىڭ كوشى ارقىلى وسى جەرلەردەگى ويراتتار سان جاعىنان ىرىقسىز ورىنعا ءتۇسىپ كىشىگىرىم قاقتىعىستاردان سوڭ شىعىسقا قاراي ىعىسا بەرگەن.  التاي ءوڭىرى مەن ساۋىر تاۋىنا كەرەيلەر، تارباعاتايعا نايماندار، ىلەگە ۇلى ءجۇز رۋلارى ورنالاستى.  1864-1883 جىلدارداعى رەسەي مەن تسين يمپەرياسى اراسىنداعى شەگارا كەلىسىمدەرىنەن كەيىن وزگە ايماقتار سياقتى تارباعاتايدا ەكىگە ءبولىندى. زايسان، كوكپەكتى، كاتونقاراعايدى جايلاعان اباق كەرەيلەر دەنى تسينگە قاراستى جەرلەرگە كوشكەن، ولار 5000 نان استام ءتۇتىن ەدى، ولار التايعا سيمايتىن بولعاندىقتان جاپپاي ءتاڭىرتاۋدىڭ ەرەنقابىرعا، بوعدا تاۋلارىنا، باركولگە كوشتى، تاعىبىر ءبولىمى تارباعاتايدىڭ مايلى، ءجايىر، بارلىق تاۋلارىنا كەلىپ قونىستاندى. ىلەدەگى ەلدەن 20000 قازاق رەسەيگە قاراستى جەرلەرگە كوشكەن(البان، سۋان رۋلارى) سوڭ ولاردان بوساپ قالعان جەرلەرگە نايماننىڭ قىزاي رۋى كەلىپ ورنالاسقان.  1883- جىلى شىڭجاڭ پروۆينتسيا بولىپ قۇرىلدىدا تارباعاتاي وعان قاراستى ءبىر ايماق بولىپ قالدىدا ونداعى قازاقتار سانى 30 مىڭنان اسىپ ءتورىت ۇكىرداي(بولىس) ەل بولدى. تارباعاتاي تاۋى ماڭىنداعى ءدورتۋىل ەلى ءبىر ۇكىرداي، ورقاشار تاۋىن مەكەندەگەن بايجىگىت رۋلارى ءبىر ۇكىرداي،  بارلىق تاۋىنىڭ باتىس قاپتالىن مەكەندەگەن مانبەتتەر(بايجىگىتتىڭ ءبىر رۋى) ءبىر ۇكىرداي، مايلى-ءجايىردى مەكەندەگەن كەرەيلەر ءبىر ۇكىرداي، تاعى ءجايىردىڭ تەرىستىگىندە 300 ۇيدەن اسا ۋاقتار ەكى زاڭگى بولدى.

1897-جىلعى شاۋەشەك بازارى.

1912-جىلى تسين يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن قىتاي ميلليتاريستەرىنىڭ بيلىگى ورنادى. 1933 جىلدان باستاپ تارباعاتاي جەرىندە اۋداندىق ۇكىمەتتەر ورناپ اۋىل كولەمىندەي ءدوربىلجىن، قوبىق، شاۋەشەك(18-عاسىردىڭ ورتاسىنان بەرى بار), شاعانتوعاي اۋداندارى ورنادى. ول كەزدە شيحۋ مەن ساۋان ءۇرىمجى ايماعىنا قاراسا تولى اۋدانى ءالى قۇرىلماعان بولاتىن.

1883-1944 ارالىعىندا تارباعاتايداعى ەلدە اسا ۇلكەن وزگەرىس بولمادى، ەل ءوسىپ ىرگەسى بەكي ءتۇستى. 1883 -جىلمەن سالىستىرعاندا حالىق سانى 3 ەسەدەي ارتتى، وعان تاعى 1916-1933 جىلدارى كەڭەستىك جۇيەدەگى سوعىس، اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىننەن اۋعان قازاقتار قوسىلىپ 1944- جىلى قازاق سانى 100 مىڭنان استى.

تارباعاتايداعى ۇلىت-ازاتتىق كۇرەستىڭ تۋىنداۋى 

1934-1944 جىلدارداعى شىڭجاڭنىڭ دارا بيلەۋشىسى شىڭ شىسايدىڭ وزبىر ساياساتى بۇكىل شىڭجاڭ حالقىن كۇيزەلىسكە ۇشىراتتى. 1931-1938 جىلدارى باركول وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ كۇرەسى بولىپ وعان، موڭعوليا ارقىلى كەڭەستەر وداعىدا اسكەر كىرگىزىپ باسىپ-جانشۋعا اشكەرە ات سالىستى، وسىنىڭ سالدارىنان الەمگە ايگىلى «تيبەت اسقان قازاق كوشى» تراگەدياسى باستالدى، باركولدەن اۋعان 20 مىڭنان استام قازاقتىڭ جارىمىنان كوبى قىتاي، دۇڭعان اسكەرلەرىمەن سوعىستا وققا ۇشتى نەمەسە قىرعاندالدى، ءبىرازى تيبەتتىڭ ىسىنان قازا تاپسا، مىڭنان اسا ادام ۇندىستانداعى قاپىرىق ىستىق پەن وبادان كوز جۇمدى. وسىلاردىڭ اراسىندا تارباعاتايدان باركولگە بارعان ءدىلداباي (نايمان تەرىستاڭبالى رۋىنان 1883-جىلى بارعان) مەن شاقپاقباي (1930 جىلى بارعان، شاقپاقباي ۋاق رۋىنان، زۋقا باتىردى وتە ءپىر تۇتقان ادام، 1929 جىلى زۋقا باتىر قاستاندىقپەن ولتىرىلگەننەن كەيىن ءۇمىت ءۇزىپ باركولگە زۋقانىڭ ۇلى سۇلتانشارىپكە قوسىلعان) ەلدەرىدە بار ەدى.

ءبىر ءبولىم ەل قونىس تاپشىلىعى مەن تارباعاتايداعى قىتاي ۇلىقتارىمەن شىعىسا الماي ەرەنقابىرعا تاۋىنا كوشۋگە ءماجبۇر بولعان. ەرەنقابىرعا تاۋى  ورنالاسقان ۋسۋ(شيحۋ قالاسى)مەن ساۋان اۋدانى ءۇرىمجى ايماعىنا قارادى. وسى وڭىرگە 1870-1890 جىلدارعا دەيىن شىعىس قازاقستاننىڭ جارما اۋدانىندا، زايسان اۋدانىندا تۇراتىن اتاقتى كەرەي ەر جانىبەك باتىردىڭ ۇرپاقتارى مەن رۋلاستارىنان نەشە ءجۇز ءۇي اۋىپ (جانتەكەيدىڭ ءجايلاۋ، سارى، ەسداۋلەت رۋلارى) كەلىپ مەكەندەگەن بولاتىن، ول وڭىرگە تاعى مايلى تاۋىنان 1919- جىلى ءتۇسىپ بوزانۇلى باستاعان 300 ۇيدەن اسا قازاقتار(بارقى، قاراقاس رۋلارى) كەلسە، 1935 جىلى مايلى-ءجايىردان قاليبەك رايىمبەكۇلى باستاعان قازاقتار اۋىپ كەلدى.

وسى قاليبەك رايىمبەكۇلىنىڭ بالاسى قاسەن ءور التاي ءوزىنىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» اتتى تاريحي ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: «مەن 1933- جىلى ءجايىردا تۋىلىپپىن، اكەم 1935- جىلى تارباعاتايداعى قىتاي ۇلىقتارىنا جاقپاعاندىقتان اۋىپ ەرەنقابىرعاعا بارعان.  1936- جىلى سول ەرەنقابىرعادا ءجۇنىس قاجى باس بولىپ «ۇلتتى قورعاۋ ۇيىمى» قۇرىلعان. ءجۇنىس قاجى باستىق بولىپ، قاليبەك ورىنباسارى بولعان. ولاردىڭ ماقساتى تاكلاماكان شولىنەن ءوتىپ پاكىستانعا جەتۋدى كوزدەگەن ءارى وعان دايارلىقتا كورگەن، بىراق ەل ىشىندەگى جانسىزداردىڭ كەسىرىنەن بۇل جوسپار سەزىلىپ قالىپ قاليبەككە ميلليون سوم قىتاي اقشاسى ايىپپۇل سالىنعان».  بۇعان قاراعاندا ەلىسقان باستاعان ەلدىڭ پاكىستانعا كوشۋىمەن شىڭجاڭنىڭ وزگە وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭدا بايلانىسى بارلىعى اڭدالادى، ارينە باركول ەلى 1883- جىلدان باستاپ اۋعان التاي قازاقتارى، 1934- جىلى ەلىسقان اكەسى الىپكە اس بەرگەندە جەر-جەردەگى قازاقتارعا شاقىرتۋ جىبەرىپ استا اشىق تۇردە شىڭ شىسايعا قارسى سوعىسۋدى دارىپتەگەن.

ەلىسقان ءالىپۇلى

1938- جىلدىڭ سوڭىندا باركول ەلىنىڭ دەنى گانسۋ، تسينحايعا كوشتىدە ، 1939- جىلدان باستاپ تۇتاس شىڭجاڭداعى ەل باسىلارى جاپپاي تۇتقىندالدى. التايدان شارىپقان تورە، بۇقات بەيسى، قالەل ءتايجى باستاعان 40 تان اسا ادام، ىلەدەن اۋەلقان تورە، ماحسۇت باستاعان وتىزدان استام ادام قولعا الىندى.  وسىلاردىڭ قاتارىندا تارباعاتايداعى ءتورت ۇكىرداي(ومار، قاناعات، تاڭعىت ت.ب) تاعىدا باسقا رۋباسىلار مىسالى ءۋايىس زاڭگى قولعا الىندى. ابدەش ىلگىدايدا جولدا بارا جاتىپ ساقشىداعى كۇيەۋ بالاسى سانسىزباي ءيىس ۇلىنىڭ جەتكىزگەن حابارىن الىپ بارماي قالادى. ەرەنقابىرعا ەلىنەن وجاۋباي، ءجۇنىس قاجى، مۇحامەتجان موللا، قاليبەكتەردە قولعا الىندى. وسىلاردىڭ ىشىندە ومار ۇكىرداي، ءجۇنىس قاجى، وجاۋباي قاتارلى ادامدار تۇرمەدە ءولتىرىلدى. ومار ۇكىردايدىڭ تۇرمەدە جازعان مىناداي ولەڭى بىزگە جەتىپ وتىر;

ەسەكتى جىلقى ەكەن دەپ مالدانىپپىز،

وكىل دەگەن سوزىنە الدانىپپىز،

جاتىرمىز تاس تۇرمەدە ءزىندان ءجايلاپ،

ىشتە كەك، بويدا قايرات قىج-قىج قايناپ.

دارمەن جوق بۇلقىنۋعا امال نەشىك،

قول –اياق شىنجىر ارقان شاندىپ بايلاپ.

ۇيقىسىز، نە كۇلكىسىز كۇنى ءتۇنى،

زارىعىپ ارتتاعى ەلمەن جەردى ويلاپ.

جاتىر-اۋ بالا-شاعا ، اۋىل-ايماق،

قوزدانىپ شالا جانعان وتتاي ءجايناپ.

بۇل زامان قارا تۇنەك باسقان زامان،

باق-داۋلەت باسىمىزدان قاشقان زامان.

بەزىنىپ اتا قونىس قارا جۇرتتان،

بىرەۋدى- بىرەۋ اڭدىپ ىبىر-سىبىر.

وتىرىك وسەك گۋلەپ اسقان زامان،

بولار ەك تورتەۋ تۇگەل ءبىر توبەدە،

قۇتىلساق بۇل پالەدەن ەسەن-امان.

ومار راقىش ۇلى

(ولەڭ مەن سۋرەت «قىتايداعى قازاق تورەلەر شەجىرەسى»-نەن الىندى)

….

ومار راقىش ۇلى كەرەي ەلىنە 1935-1941 جىلدارى ۇكىرداي بولعان(17 مىڭنان استام ادام), ەل ىشىنە التى جاڭاشا مەكتەپ اشىپ ەلدى ساۋاتتاندىرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان ەدى. وعان  1941-جىلى شىعارىلعان ۇكىم: «التايداعى شارىپقانمەن (ەكەۋى اتالاس تۋىس) استاسىپ سوۆەت وداعىمەن كونتراباندا جۇرگىزىپ كوممۋنيزمدى ۇگىتتەگەن، شەگەرادان جاسىرىن قارۋ جاراق كىرگىزىپ ەلدى قارۋلاندىرىپ كەرەي ازاماتتارىن ۇكىمەتتى اۋدارۋعا جەلىكتىردى، ساۋانداعى شومىشبايمەن( قامزا  ۇشار ۇلىنىڭ اكەسى) استاسىپ ەل ءبۇلدىردى…»- بولعان ەكەن. بۇعان قاراعاندا مايلى-ءجايىر ەلىندەدە قىتاي بيلىگىنە قارسى قوزعالىس دايىندىعى بولعانى بايقالادى. شىڭ شىساي بيلىگى داۋىرەندە جەر-جەردە تۇتقىندالعان قازاق، ۇيعىرلار جانە وزگە ۇلتتار سانى نەشە ءجۇز مىڭعا جەتىپ 70-80 مىڭى ولتىرىلگەن. ونىڭ ىشىندە كەڭەستەر وداعىنان باس ساۋعالاپ كەلگەن الاش زيالىلارىدا كوپ بولعان، ولاردى انىقتاۋ، تەرگەۋگە كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن كگب جانسىزدارى جۇمىس ىستەدى.

1939-جىلدىڭ سوڭى جاپپاي قازاقتاردان قارۋ جيناۋ ناۋقانىمەندە ايگىلى بولدى. 1934-1941 جىلدارى شىڭ شىساي كەڭەستەر وداعىمەن دوستىق ساياسات جۇرگىزدى(ىس جۇزىندە  سوۆەتتىڭ ءبىر پروۆينتسياسى بولىپ قالدى), ول ۋاقىتتا كوپتەگەن جاڭاشا مەكتەپتەر اشىلىپ ساۋاتتىلىق ارتتى، كوپتەگەن تارباعاتاي قازاقتارى الماتى، تاشكەنت قالالارىندا وقىدى. كوپتەگەن كەندەر اشىلىپ(سونىڭ ءبى مايتاۋ مۇناي كەنى), تاس جولدار سالىندى، پوچتا، تەلەگراف جەلىلەرى قۇرىلدى، قازاق تىلىندە گازەت جۋرنالدار جارىق كوردى.

1934-1944 شىڭجاڭ گۋبەرناتورى-شىڭ شىساي

وسى بارىستا كەڭەستەر وداعىنىڭ ەكونوميكالىق ىقپالى ارتىپ، كەڭەستىك توۆارلارعا يەك ارتۋ قۇبىلىسى جاپپاي كوزگە شالىندى. وقۋ-اعارتۋ ارقىلى اشىق ويلى، زيالى قازاق ازاماتتارى جەتىلىپ شىقتى. بۇلاي بولۋىنا قازاقستاننان كەلگەن ازاماتتاردىڭ اسىرەسە «الاش وردا» زيالىلارىنىڭ ىقپالىندا باسا ايتا كەتۋگە تۋرا كەلەدى، سونىڭ ءبىرى رەتىندە «شۇبارتاۋ كوتەرىلىسى» كەزىندە اۋعان زيالى ازاماتتاردىڭ ءبىرى ءناريمان جاباعىتاي ۇلى جانە وسپان باتىردىڭ كەڭەسشىسى عابباس ءمۇفتيدى ايتۋعا بولادى.

1940 –جىلى شىڭ شىساي اسكەرىنىڭ زورلىعىمەن قورلىعىنا شىداماعان التاي قازاقتارى ەسىمقان، ىرىسقان، وسپان باتىرلاردىڭ باستاۋىندا كوتەرىلىس جاسادى. جەتى ايعا سوزىلعان سوعىس ارقىلى قىتاي ۇكىمەتىمەن كەلىسسوزگە قول جەتكىزىپ ۋاقىتشا توقتادى. بىراق ارادا كوپ وتپەي قالەل ءتايجى، سۇلەيمەن باتىر باستاپ قازاقتار تاعىدا كوتەرىلىس جاسادىى، ۇيتكەنى كەلىسسوزدەگى شارتتاردىڭ دەنى اياقسىز قالىپ ادام ۇستاۋ قايتا باستالعان ەدى. بۇل كوتەرىلىس جەڭىسكە جەتپەگىنىمەن ءسونىپ قالمادى، وسپان باتىر ونى باتىل جالعاستىرىپ 1944-جىلى بيىك ورەگە كوتەردى، 1945-جىلى كۇزدە «التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۋاقىتشا ۇكىمەتى» ءىن قۇرىپ كوكتوعاي، شىڭگىل اۋداندارىن الدى، بۇل قوزعالىسقا موڭعوليا كومەك بەرىپ 300 دەن اسا قارۋلى قازاق(بۇلاردى قالقاباي ورىن ۇلى، قابيلار باستاپ كەلگەن) تاعى مىڭنان استام ءتۇرلى قارۋلار بەردى.

وسپان باتىر جانە التاي قازاق قارۋلى كۇشتەرى

1944-جىلدىڭ تامىز ايىندا ىلەنىڭ نىلقى دەپ اتالاتىن تاۋلى اۋدانىندا اكبار ەسبوسىنۇلى، سەيت كورپەبايۇلى باستاعان قارۋلى توپ پايدا بولىپ 800 ادامنان استىدا ءبىر مەزەت اۋدان قالاشىعىن باسىپ الدى.

وسى ۋاقىتتاردا 1941-1944 جىلدارى تارباعاتاي وڭىرىندە تاعىدا كوپتەگەن ازاماتتار قولعا الىندى، سولاردىڭ قاتارىندا جازۋشى قاجىعۇمار شابدان ۇلى، ەتنوگراف جاعىدا بابالىق ۇلى،  بالقاش باپيندا بار ەدى. شاۋەشەك قالاسىندا دۋبەك شالعىنباي ۇلى باستاعان قازاق ازاماتتارى «جاۋىنگەر گرۋپپا» قۇردى، ونىڭ كوبى شاۋەشەكتەگى گيمنازيا وقۋشىلارى ەدى. ولار تارباعاتايدىڭ جەر-جەرىندە ۇلت-ازاتتىققا ۇگىتتەيتىن كوپتەگەن ارەكەتتەر جاسادى، دەسەدە ۇيىمنىڭ كوپ مۇشەلەرى قىتاي ۇكىمەتى جاعىنان قولعا الىندى.

كەڭەستەر وداعىندا توتەشە جازۋمەن شىققان «قازاق ەلى»جۋرنالى. ءۇش ايماققا كەڭ تاراعان ۇلتتىق ويانۋعا ۇلەس قوسقان جۋرنالى بولعان.

ايماق تۋرالى:

تارباعاتايايماعىنا ول كەزدە شاۋەشەك، ءدوربىلجىن، شاعانتوعاي، قوبىق ءتورت اۋدان قاراعان(شيحۋمەن ساۋان 1945-جىلى قوسىلدى).حالىق سانى 170مىڭداي بولىپ، ونىڭ 100 مىڭنان ارتىعىن قازاق ۇستايتىن. وزگە موڭعول 20مىڭ، قىتاي 26-27 مىڭ،  ۇيعىر 10مىنداي بولعان، ونان وزگە ورىس، تاتار، دۇڭعان، تاتار، داعۇر ۇلتتارى بولعان.ء(ۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 141-بەت.  ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج )

قازىرگى تارباعاتايا ايماعى

مايلى تاۋىنداعى ازاتتىق كۇرەس

تارباعاتاي ايماعىنداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس ەكى جەردە پايدا بولدى ءبىرى  مايلى تاۋىندا، ەندى ءبىرى ەرەنقابىرعا تاۋىندا تۇتاندى.

مايلى پارتيزاندارى تۋرالى دەرەكتەردە بىلاي دەلىنگەن:

«تارباعاتاي ايماعىنىڭ باتىس وڭتۇستىك وڭىرىندەگى تاۋلى  رايونداردا قازاق مالشىلارى پارتيزاندار وتريادىن ۇيىمداستىرىپ، بۇراتالاداعى موڭعول اتتى اسكەرلەر باتاليونىنىڭ كومەگىمەن ولار 200 ادامعا كوبەيىپ شاعانتوعايدىڭ ۇزىنبۇلاق دەگەن جەرىندە گومينداڭ اسكەري بولىمدەرىمەن سوعىستى. 6-ايدىڭ 16-كۇنى ولار 300 ادامعا كوبەيىپ «مايلى پارتيزاندار وتريادى» بولىپ قۇرىلىپ نۇرساپا سەيتجانۇلى مەر قالي قيزامادەنۇلى جاۋاپتى بولدى. ولار تولى،شاعانتوعاي وڭىرىندە بەلسەندى قيمىل جاساپ گومينداڭ اسكەرلەرى مەن ساقشىلارىنا سوققى بەردى»(ۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى.142-143 بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج)

سۋرەت. نۇرساپا سەيتجانۇلى، قالي قيزامادەنۇلى

وسى ءۇش ايماقتاعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ كۋاگەرى ءارى قاتارداعى جاۋىنگەرى بولعان قوجاي دوقاسۇلى ءوزىنىڭ «وتقا ورانعان جىلدار» كىتابىندا مايلى پارتيزاندارى تۋرالى بىلاي مالىمەت كەلتىرەدى:

«گومينداڭعا قارسى وقتى تۇڭعىش رەت التايدا ەسىمقان، نىلقىنىڭ لاستاي تاۋىندا اكبار ەسبوسىن ۇلى، ەرەنقابىرعادا نۇرپاي، مايلى-ءجايىردا بايكەنجە، نۇرساپا سەيتجاندار اتتى…بەسىنشى ۇلكەن توپ تولى پارتيزاندارى. نۇرساپا، قايسا، بايكەنجەلەر باستاعان 200 ادام».(وتقا  ورانعان جىلدار.  قوجاي دوقاس ۇلى. 6-8 بەتتەر.ۇلتتار باسپاسى. پەكين.  2001)

وسپاننىڭ باتىرى بولعان نۇرعوجاي ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى:« تارباعاتاي قوزعالىسىندا قاليبەك توبىن باسشىلىققا الدىق، نۇرساپا باتىر ءجايىندادا ەستىگەن ەدىم، بىراق بۇلاردى اڭگىمەلەمەدىم، ۇيتكەنى قوزعالىس باسشىسى قاليبەك ءالى ءتىرى بولعاندىقتان ول تۋرالى ءوزى ايتا جاتار…».

مايلىدا كۇرەس ەندى باستالعان كەزدە ىلە ءوڭىرى نەگىزىنەن ازات بولعان ەدى، ىلەنىڭ شىعىس اۋداندارى قازاقتى نەگىز ەتكەن اۋداندار بولىپ، وسى اۋدانداعى مالشىلارعا «ون مىڭ ات» سالىعى تۇسكەن بولاتىن، بۇل نىلقى كوتەرىلىسىنە اكەلىپ سوققان بىلتە بولدى. قازاقتى نەگىز ەتكەن، قوسىمشا ۇيعىر، موڭعول، ورىستاردا بار پارتيزاندار بارعان سايىن كۇشەيدى، ولاردى باسۋ ءۇشىن قۇلجا قالاسىنداعى قىتاي اسكەرىنىڭ كوبىن شىعىستاعى تاۋلارعا جىبەرىپ باستىقتىرۋ كەرەك بولدى، وسى كەزدە قۇلجاداعى قىتاي اسكەرى ازايعان قولايلى ءساتتى پايدالانعان كەڭەس جانسىزدارى شەگارادان مىڭداپ ءوتىپ بۇقاراشا كيىنىپ قۇلجاعا كىردى. ولار نىلقىداعى پارتيزانداردى كومەككە شاقىردى، پارتيزاندار ءبىر بولىگى جاۋدى اينالدىرا تۇرۋعا قالدىرىپ نەگىزگى بولىگى جاسىرىن تۇردە قۇلجاعا اتتاندى. بۇل ستراتەگيانى الماتىداعى بەليا باسقاردى، قۇلجا شايقاسىندا كەڭەستىك اسكەرلەرگە(نەگىزى  ورىستارمەن تاتارلار) الەكساندروۆ قولباسشىلىق ەتتى. قالا الىندى، بىراق قازاق پارتيزان قولباسىلارى اكبار مەن سەيت بىردەي قازا بولدى.

اكبار ەسبوسىنۇلى

الماتىدا الدىن الا دايىندالعان «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى» ەرتەسى-اق قۇلجادا قۇرىلىپ ءاليحان تورە دەگەن وزبەك پرەزيدەنت بولىپ شىعا كەلدى، ۇكىمەتتە 16 جورا بولىپ تەك ابىلقايىر تورە عانا قازاق بولدى، 8 جورا ۇيعىردان قويىلدى. بۇل 12.11.1944 جىلى بولعان وقيعا ەدى. ىلەدە 450مىڭ حالىقتىڭ قاق جارىمى قازاق بولعاەىنا، ىلەدەگى جەرلىك قارۋلى كۇشتىڭدە كوبى قازاق بولعانىنا قاراماستان كەڭەستەر وداعىنىڭ كۇشىمەن قازاق جەرىنە قازاقتىڭ كۇشىمەن قازاق ەمەس قۋىرشاق ۇكىمەت ورنادى.

كگب گەنەرالى بەليا، شىعىس تۇركىستان وپەراتسياسىنىڭ باس قولباسشىسى.

قۇلجادا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋ سالتى

شتر دىڭ ءىس جۇزىندىك باسشىسى يگانوۆ.

شتر پرەزيدەنتى ءاليحان تورە(وزبەك)

تارباعاتايداعى كولەمى ۇلكەنىرەك ازاتتىق قوزعالىستىڭ مايلى تاۋىندا باستالۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار:

1. مايلى تاۋى شەت رايون، قالا-قالاشىقتاردان الىس، ءارى تاۋلى، ادىرلى بولىپ جەر جاعىدايى كۇردەلى. تولى اۋدانىنا قاراعانىمەن ول كەزدە تولى اۋدانى قۇرىلماعان بولىپ ءدوربىلجىن اۋدانىنا قاراعان، ءدوربىلجىن قالاشىعى تىم الىستا، اسكەرلەر كەلگەنىمەن جەر سىرىن بىلمەيدى.
2. مايلىنىڭ ءبىر شەتى قازاقستانمەن ءتيىپ جاتادى، ول شەگارادا كەڭەستىڭ قىزىلقايىڭ شەگارا قاراۋىلى بار. كەڭەستەر وداعى ول كەزدە ىلەدەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى بار كۇشپەن قولداپ جاتقان كەز، مايلى تاۋداعى قازاقتارعا وسى قاراۋىل ارقىلى قارۋ جەتكىزىپ وتىردى.
3. مايلىداعى جانتەكەي رۋىنىڭ باتىرى كوبەن مۇقىۇلىنان باستاپ وسىنداعى ەلدىڭ 80 نەن اسا ازاماتى مانچجۋر يمپەرياسى كەزىندە شەگارا كۇزەتەتىن جاساق قاتارىنا الىنعان. 1920-1933 جىلدارىدا قىتاي ۇكىمەتى وسى شەگارا جاساقتارىن ساقتاپ قالىپ كوبەننىڭ ۇلى سالىمجانعا 80 قارۋلى ازاماتتى قارۋلاندىرىپ اسكەر قاتارىندا ۇستاۋىنا ەرىك بەرگەن، سول ءۇشىن 1939-1944 كە دەيىن ول اسكەرلەردىڭ قارۋى جيىپ الىنعانىمەن جاسىرىپ قالعان قارۋلار بار، مىلتىق اتا  الاتىن ازاماتتار كوپ بولدى.
4. مايلىنىڭ وڭتۇستىگى بۇراتالامەن شەكتەسەدى، ول كەزدە بۇراتالا ىلەگە قارايتىن، ىلەدەگى قوزعالىس جەڭىستەرگە جەتىپ بۇراتالادا قىتاي اسكەرى از بولعاندىقتان قارۋلى قوزعالىسقا قولايلى بولدى.
5. مايلىنىڭ جان جاعىندا تاڭىرتاۋ مەن بارلىقتىڭ قيىن شاتقالدارى بار، وڭتۇستىگى مەن شىعىسىندا جوڭعار جازىعى بولىپ اڭ كوپ بولادى، ونداعى ازاماتتاردا اڭ اتۋعا ماشىققان مەرگەن جىگىتتەر كوپ بولدى.

مايلىداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس تۋرالى وسى كۇرەستىڭ كۋاگەرى ءارى قاتىسۋشىسى ايتقازى تۇيتەكۇلى«مايلى پارتيزاندارى» دەگەن تاريحي دەرەكتى ەسسە جازعان، نەگىزى وقيعا بارىسىن وسى شىعارماداعى دەرەكتەر بويىنشا بەرۋدى ءجون كوردىك.

وسىنداي تيىمدىلىكتەردىڭ ارقاسىندا 1944-جىلدىڭ سوڭىندا مايلى ەلى كوتەلىىسكە شىعا باستادى،  العاشقى ارەكەتتى جانتەكەيدىڭ اتانتاي رۋىنىڭ ازاماتتارى باستادى، ولار ءابىلماجىن سەرىكبايۇلى، احىمەتقان ەسباي ۇلى(مولقى),  قامال، قابىشان باستاعان توپ ەدى، ولار اشىق قارۋلى توپ قۇرىپ شەگاراعا جاقىن قيىن جەرلەرگە بارىپ اسكەري ماشىق وتكىزەدى، قىزىلقايىڭ ارقىلى جىلقى وتكىزىپ قارۋ ساتىپ الادى. كەيىن جانسىزداردىڭ سىردى اشىپ قويۋىنا بايلانىستى توپ مۇشەلەرى جاپپاي قۋعىندالىپ قولعا تۇسەدى، ولاردىڭ ءۇي-ءىشىن شاۋەشەككە اپارىپ قامايدى، اقىرى كوپ ازاماتتار امالسىز ەلگە قايتادى، قامال، قابىشاندار شاۋەشەككە اپارىلىپ تەرگەلىپ ۇرىمجىگە اپارا جاتقان جولدا ولار قۋلىقتارىن اسىرىپ وزدەرىن ايداپ كەلە جاتقان اسكەرلەردى بايلاپ، قارۋىن تارتىپ الىپ قاشىپ كەتەدى. ءابىلماجىندى ايلامەن قولعا تۇسىرگەن قىتاي اسكەرى ۇرىمجىگە ايداپ اپارىپ كەسكىلەپ ولتىرەدى. ونىڭ ۇستالعانى ءبىر اپتادان كەيىن بەلگىلى بولعاندىقتان ارتتان قۋعاندار جەتە الماي ەلگە قايتىپ كەلەدى.

ءابىلماجىن باستاعان توپ ارەكەتى ءساتسىز بولعانىمەن كۇرەس توقتاپ قالمادى، كۇرەستى ەندى جانتەكەيدىڭ بارقى رۋىنىڭ ازاماتى نۇرساپا سەيىتجان ۇلى باستادى. نۇرساپا مايلى ، ءجايىر، بارلىق تاۋلارىن مەكەندەگەن كەرەي، نايمان، ۋاق ازاماتتارىنىڭ سورپا بەتىنە شىعارلارىن ىرىكتەپ ءار رۋعا بىردەن باسشى سايلاپ جاسىرىن توپ قۇرادى، وسى توپ جەتەكشىلەرى مىنا ازاماتتار ەكەن:

1-    توپ . بارقى –جانتاس، باستىق –نۇرساپا، ورىنباسارى-جاقىپجان، ءبىلال، جەر اتى –قاراشوقى.

2-    توپ . اتانتاي رۋى، باستىق قاسەيىن قاجى، شەتتىكباي باتىر، احىمەتقان(مولقى), جەر اتى- اقساي.

3-    توپ. قاراقاس رۋى، باسشى قالي قيزامادەنۇلى، مۇساجان اسان، جەر اتى- دۇيسەنباي ءدۇرىن.

4-    توپ. نايمان تەرىستاڭبالى، ۇلى ءجۇز شانىشقىلى. باستىق- اقپانبەك، ماناپ، نۇرمۇحامەت، اۋشەي. جەر اتى-سۋىر ايتاق سايى.

5-    توپ. بارقى، اقسارى(اشامايلى كەرەي), باستىق-قايسا باتىر، جەر اتى- اققويتاس.

6-    توپ.  جادىك، باستىق- ماجان، بودامباي، ۇركەنباي، جەر اتى- تاڭبالى.

7-    توپ. شەرۋشى، باستىق – احات كارىباي، دولدا، جۇماتاي، جەر اتى –قاراكەمەر، اقتۇمسىق.

8-    توپ. جاستابان، باستىقتارى-كوكەباي، قىدىرموللا، قۇدايبەرگەن. جەر اتى- قارا ادىر.

9-    توپ. بوتاقارا، باستىعى- مۇقاي، قاناپيا، تۇرسىنباي. جەر اتى-اڭگىرتى.

10- توپ، ەسىرگەپ، بارقى-بوگەنباي، باستىعى- شالدان، عالىمعازى، جەر اتى- شالعاي.

11- توپ، اتانتاي، شىبارايعىر. باستىعى-بوتاي ىبىراي ۇلى، ايتان، بازاربەك، جەر اتى- كوپسۇيەك.

12- توپ، مەركىت، باستىعى- قالي شورا ۇلى، جەر اتى-اشا تولاعاي.

13- توپ. جاڭا ۋاق، باستىعى- قيارستان، جەر اتى-اقتاس، ارشاتى.(نۇرساپا سەيتجان ۇلى. ۇرپاعىما. 69-70 بەت. فورما پليۋس باسپاسى. قاراعاندى. 2019ج)

وسى اۋقىمدى توپ بارلىعى بىرىگىپ تۇتاس قيمىلداي المادى، 1944- جىلى شىڭ شىساي بيلىكتەن كەتىپ ورىنىنا ۋ جۇڭشين كەلدى، ول ءبىر ءبولىم ادامداردى تۇرمەدەن بوساتىپ، ەلدى الداۋعا كىرىستى، ۇگىتشىلەر وتريادىن ەلگە جىبەرىپ استىق، كەزدەمە، شاي تاراتتى. سونىمەن قاتار دوربىلجىنگە جاقىن ءجايىر تاۋىنداعى ەل اراسىنا اسكەر ، ساقشى جىبەردى. تاعى مايلىداعى ەلدى جايىرعا كوشۋىن، سيماعاندار ورقاشارعا كەلىپ ءجايلاۋىن بۇيىردى، وسىعان وراي ەل ەكىگە جارىلدى، شەرۋشى، تورە رۋلارى نەگىزىنەن تاعى ءبىر ءبولىم ۋاقتار، وزگە رۋلارداندا ايتالىق جانتاستاردىڭ دا ءبىرازى ءجايىردا قالۋعا ءماجبۇر بولدى، ال جاستابان رۋى تۇگەلدەي، اتانتاي رۋى 1/3 ءى بارلىق تاۋىندا قالدى، دەسەدە مايلىعا كوشكەندەر سانى قالعان ەكى تاۋدان كوپ بولدى، بۇل ونداعى ەلدىڭ قىتاي ۇكىمەتىنەن تۇبەگەيلى بەت بۇرعاندىعىنىڭ بەلگىسى ەدى. ولار تىنىش جاتپاي التاي مەن ىلەدەگى قوزعالىستار تۋرىلى حابارلار الىپ تۇرادى.

سوعىس وتى تۇتاندى

قىتاي ۇكىمەتىنەن ىرگە ايىرعاننان كەيىن مايلىداعى ەل قيىندىقپەن قىستى وتكىزدىدە 1945-جىلى كوكتەمدە رەسىمي سوعىس باستادى، قايسا باتىر، مۇساجانداردى ىلەدە ورنىققان «شىعىس تۇركىستان» ۇكىمەتىنەن كومەك سۇراۋعا اتتاردىردى، وسىدان كوپ وتپەي كەڭەستىك اسكەري اقىلشى بايكەنجە وراقۇلى مايلىعا كەلدى. سونىمەن قاتار كوتەرىلىسشىلەر قىزىلقايىڭ شەگارا بەكەتىندەگى كەڭەس ازاماتى سانسىزباي ءيىسۇلى ارقىلى قارۋ الدىرادى. سانسىزباي العاش بارعان ازاماتتارعا 8 گەرمانكا بەرىپ قايتارادى ءارى ولارعا: «كەرەي ەلدىڭ سەركەسى»- دەۋشى ەدى، سەركەلىكتەرىڭدى كورسەتىپ  تارباعاتاي ەلىن ازاتتىققا باستاڭدار!- دەپ سالەم ايتادى. بۇل سانسىزباي 1932-1933 جىلدارى كەڭەستەر وداعىنىڭ ارنايى قىزىمەتىمەن شىڭجاڭداعى قازاقتارعا جىبەرىلگەن  تورت ءتۇيىندى ادامنىڭ ءبىرى ەدى، ىلەگە فاتيح بارسا، باركولگە اباي بارعان ەدى. سانسىزباي مايلىداعى ءتورت مىقتى اۋلەتتىڭ ءبىرى كارىباي اۋىلىنىڭ قىزى – قاپيپاعا ۇيلەن ەدى، سونىمەن قاتار نۇرساپالاردا وسى سانسىزباي اۋىلى بايعانالارمەن  قۇداندالى بولعان. تارباعاتاي ەل باسىلارىنڭ از قولعا الىنۋىنادا وسى سانسىزباي اسەر ەتكەن، ونى جوعارىدا ءوز قايناعاسى ابدەشكە  جاسىرىن سالەم ايتتىرىپ: « ۇرىمجىگە بارماسىن، بارسا قايتپايتىن قاتەرلى ساپار!»- دەپ ەسكەرتۋىنەن بايقاۋعا بولادى، ول 1941 گە دەيىن تارباعاتاي ايماقتىق ساقشىدا ىستەگەن(ول عانا ەمەس وزگەدە  كوپتەگەن كەڭەستىك ازاماتتار بولعان), 1941-جىلى شىڭ شىساي كەڭەستەر وداعىمەن ات كەكىلىن كەسىسىپ، كەڭەس ازاماتتارىن قۋعىنداي باستاعاندا جاسىرىن قايتىپ كەتەدىدە، 1945- جىلى تارباعاتاي تۇتاس ازات بولعاندا ايماقتىق ىشكى ىستەردىڭ ورىنباسارى بولادى. دەمەك وسى قوزعالىسقا كەڭەستەر وداعى قولداۋ بىلدىرگەن، سانسىزباي شاۋەشەك گيمينازياسىنداعى وقۋشىلاردىدا اتتانىسقا كەلتىرۋگە ادام جىبەرەدى، تۋىستارىن جاسىرىن ءدوربىلجىن ەلىنە جىبەرىپ كوتەرىلىسكە ادام تارتا باستايدى.

سانسىزباي ءيىسۇلى

اقىرى كوتەرىلىسشىلەر باس قوسىپ كوكقاسقا تايعا باتا جاساپ قولدارىن قانعا باتىرىپ سەرت بەرەدى، توپ باستىعى نۇرساپا سەيىتجانۇلى ، ورىنباسارى قالي قيزامادەنۇلى، اتويشى 70 جاستاعى شەتتىكباي باتىر بولادى.

شاجىداعا اتىس. مايلى تاۋىنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا ورنالاسقان  شاجى دەگەن جەردە گومينداڭ قىتاي ۇكىمەتىنىڭ پوليتسيا ءشتابى بولىپ 50 دەن اسا اسكەر تۇراتىن، كوتەرىلىسشىلەر سوعىستى وسىلارمەن قاقتىعىسۋ ارقىلى باستادى. كوتەرىلىسشىلەر جالعاننان حال سۇراعان بولىپ اسكەرلەرگە قوي اكەلىپ ولاردىڭ ءجايىن بارلاپ قايتادى. كەلەسى كۇنى وسى ماڭدى 100 دەن اسا كوتەرىلىسشى قورشاپ الادى، ولارعا نۇرساپا باسشى بولادى. الدىمەن كەش باتا شتاپتىڭ جانىنان اعىپ وتەتىن وزەنگە وتىرىك سۋ الماق بولىپ ەكى مىقتى ازامات كەلىپ ەكى جاۋ اسكەرىن ۇرىپ جىعىپ قارۋىن تارتىپ الادىدا اتىس سودان باستالادى، كوتەرىلىسشىلەردە قارۋ سانى 20 دان اسپايدى، ونى نۇرساپا الىبەك، قالي سياقتى مەرگەن ازاماتتارعا ۇلەستىرىپ بەرەدى، شەتتىكباي قاراتاماق نايزا السا، وزگە ازاماتتار شوقپارمەن قارۋلانادى.  اتىس ءتۇن بويى جالعاسادى، تاڭ اتا جاۋ جاقتىڭ مىلتىق ءۇنى وشەدى، سۇيتسە قۋلىعىن اسىرعان جاۋ اسكەرى وزەن سۋى ارقىلى بىرتىندەپ ، تۇنىمەن ەڭبەكتەپ قاشقان ەكەن، 5-6 ادامى ولگەندە وننان اسا قارۋى قالىپتى.

بايىنشوقى سوعىسى. مايلى تاۋىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندە بايىنشوقى دەگەن بيىك شوقى بار. وسى ستراتەگيالىق ورىنعا ەكى جاق تالاسادى، شوقىنا العان جاق ىرىقتى ورىنعا ءوتىپ مايلى-بارلىقتىڭ ءبىرتالاي جەرىن باقىلاپ كورىپ وتىراتىن ەدى. جاۋ ارمياسىنان 70-80 ادام وسى شوقىعا قاراي بەتتەگەنىن بارلاۋشىلاردان ەستىپ بىلگەن نۇرساپا باستاعان 200 دەن استام ادام شوقىعا قاراي بەتتەيدى، تاياعان كەزدە جاۋ الدەقاشان كەلىپ شوقى باسىنا پۋلەمەتىن ەندى ورناتقالى جاتىپتى، كوتەرىلىسشىلەر جاۋدى قورشاپ جاپپاي اتىس باستاپ شوقىعا قاراي ىلگەرىلەيدى، سوعىس قىزعان كەزدە بۇراتالا ازات بولىپ سول جاقتان توقتى ءاليموۆ دەگەن وترياد باستىعى بار 80 ۇيعىر سوعىسقا كەلىپ قاتىسادى، ولار كوللەكتيۆ جانازا شىعانعان سوڭ سوعىسقا ارالاسادى، سوعىس جارتى كۇنگە سوزىلادى، اقىرى جاۋ شوقىدان ايىرىلادى، پۋلەمەتشىكتى مەرگەندەردىڭ ءبىرى قاداپ اتىپ تۇسىرەدى، شوقىعا جاپپاي لاپ قويعان اتىستا بايكەنجەنىڭ ماڭدايىنان وق ءتيىپ قازا بولادى. ۇيعىر پارتيزاننان ءبىرى وققا ۇشادى، كوتەرىلىسشىلەر جاۋدى جەڭىپ 40 قا جۋىق ادامىن اتىپ ولتىرەدى. 50 دەن اسا قارۋ ولجا الادى، قالعان جاۋ قاشىپ كەتەدى.  بىر مەرگەن ازاماتتىڭ ءشاشى قاسقالانىپ قالىپتى سۇيتسە وق جاناپ وتكەن ەكەن، ول ءوزى: «باعانا اتىسىپ جاتقاندا باسىم شىم ەتە قالىپ تىماعىم ۇشىپ كەتكەن ەدى، سۇيتسەم وق ەكەن عوي»- دەپ كۇلىپتى، وتىرعاندار: «قىرىق جىل قىرعىن بولسادا اجالدى ولەدى» -دەگەن راس ەكەن دەسىپتى. وسى سوعىستان كەيىن مايلى تاۋى قىتاي اسكەرىنەن تازارتىلادى، ەندى بارلىقتاعى ەلدى كوشىرىپ الۋدى جوسپارلايدى.

ايىرداعى اتىس.  ايىر اسۋى بارلىق تاۋىنىڭ شاعانتوعاي بەتىنەن تولى بەتىنە قاراي اساتىن اسۋى. كوتەرىلىسشىلەر  بارلىق تاۋىنداعى جاستابان، اتانتاي رۋىن مايلىعا كوشىرىپ الۋ ءۇشىن 100 دەن اسا قارۋلى توپ اتتاندىرادى. ولار ونداعى ەلگە بارىپ ۇگىت ايتىپ تۇگەل دەرلىك كوشۋگە كوندىرەدى. كوش اسۋدان اسا بەرە  دا شاۋيە دەگەن قىتاي بايدىڭ قويلارىن بولىسكە سالادى. وسى ساتتە  «جاۋ جەتتى! اتتان!» سالىپ ءبىر اتتى ازامات كەلەدى، ول بارلىقتاعى مانبەت ەلىنىڭ ازاماتى نۇراحىمەت ەكەن، ول شاۋەشەكتەن كوشكەن ەلدى شابۋعا ءبىر روتا اسكەر جىبەرگەنىن حابارلايدى. وسىلايشا ەلدى اسىرىپ جىبەرگەن كوتەرىلىسشىلەر اسۋدان بەكىنىس الىپ تاسالانادىدا جاۋدىڭ كەلۋىن كۇتىپ جاتادى. جاۋ ءجۇز قادامنان بەرى تاياعاندا قولباسشى نۇرساپانىڭ : «اتىڭدار!»- دەگەن بۇيرىعىمەن وق بوراپ جاۋ قىرىلا باستايدى، كوترىلىسشىلەر بيىكتە بولعاندىقتان ىرىق بەرمەيدى، الدە –نەشە ساعاتقا سوزىلعان سوعىستا 50 دەن اسا جاۋ اسكەرى ءولىپ قالعانى قاشىپ كەتەدى، بەلگىلى ءبىر مەرگەن قاتار كەلە جاتقان ەكى اسكەردى ءبىر وقپەن اتىپ ولتىرسە، شوقپارشى ءبىر ازامات ەڭىسكە قاراي شاۋىپ 6-7 جاۋ اسكەرىن ۇرىپ ولتىرگەنى ەل اۋىزىندا قالادى.

ۇتى سوعىسى. كوتەرىلىسشىلەر مايلى تاۋىن تولىق العاننان كەيىن مايلى مەن ءجايىر اراسىنداعى ۇرىمجىگە باراتىن ماشينا جولىنداعى ۇتى قاراۋىلىن الۋدى كوزدەيدى.  قاراۋىلدا 20-30 قىتاي اسكەرى بولادى، كەيبىرى قىتاي ەمەس ەكەن دەگەن حابار الادى.  كوتەرىلىسشىلەر قاراۋىلدى قورشاپ شابۋىلعا وتەدى، نەشە ساعاتقا سوزىلعان اتىستا جاۋ جاقتىڭ كۇشى ازايعانى بايقالادى، كوتەرىلىسشىلەر «جانىبەك!»- دەپ ۇران سالىپ لاپ قويىپ بەكىنىسكە كىرە باستايدى، شەتتىكباي باتىر بەكىنىسكە الدىمەن جەتىپ بىرنەشە جاۋدى نايزالاپ ءولتىرىپ ەسىكتەن سيماي ارەڭ كىرگەندە جاۋلار ونى ماڭدايىنان اتىپ، ناق مايداندا ەرلىكپەن قازا بولادى. شانىشقىلى ءارىن دەگەن ازامات ونان كەيىن كىرىپ بىرنەشەۋىن ءجايراتسادا ءوزى اۋىر جارالى بولادى. وسىلايشا ۇتى قاراۋىلى باسىپ الىنىپ 20 دان استام جاۋ جويىلىپ قارۋلارى ولجالانادى، ۇيعىر، قازاقتان بىرنەشەۋى بار ەكەن، ولار قول كوتەرىپ باعىنادى. وسى كەزدە ىلەدەن شىققان لەسكين ، ءبايدىلدا دوسكەنوۆ  باستاعان كەڭەستىك جانە جەرلىك ورىستاردان قۇرالعان، ءىشىنارا قازاقتارىدا بار «كەڭساي اتتى پولك» كەلەدى، ولار كوتەرىلىسشىلەرمەن قوسىلىپ ، جارالانعان ءارىندى ارناۋلى ماشينامەن قۇلجاداعى اسكەري دوحتىرحاناعا اپارىپ ەمدەتەدى. ءارىن اۋىر جارالانعاندىقتان نەشە اي جاتىپ قالادى، ونىڭ اۋىلدا قالعان مالىك، ماناپ دەگەن ىنىلەرىنە جازعان حاتى كەيىن ەلگە تارالادى، وندا:

اتتارىڭنان اينالايىن مالىك، ماناپ،

حات جازدىم ەكەۋىڭدى انىقتاپ اپ،

اعالارىڭ سوعىستا جارالانىپ،

كەتىپتى باتىر اتىم ەلگە تاراپ.

قۇلجادا نەشە اي بويى جاتقانىمدا،

حات جازۋعا جارامادىڭ ەكى قاراق… دەگەن جولدارى ەل ەسىندە.

7-ايدىڭ باسىندا شىعىس  تۇركىستان  ۇلتتىق  ارمياسى باس قولباسشى پالينوۆ لەسكمننىڭ كەڭساي اتتى اسكەر 3-پولكىن، ەردە مىڭيەۆتىڭ موڭعول اتتى اسكەر باتاليونىن، قورعاۋشىلار باتاليونىن باستاپ ءسانتاي، بۇراتالادان ءوتىپ تارباعاتاي ايماعىنا (شيحۋعا) كىردى.

7-ايدىڭ ورتاسىندا ولار (كەڭساي اتتى پولك) ۇزىنبۇلاقتا مايلى پارتيزاندارىمەن بىرىگىپ ۇلتتىق ارميا باس قولباسشىلىعىنىڭ تارباعاتايدى ازات ەتۋ جونىندەگى بۇيرىقتى جاريالادى. ۇلتتىق ارميا مەن مايلى پارتيزاندارى الدىمەن ۇزىنبۇلاق شوقىسى مەن ءۇش قاراسۋدى الدى، 7-ايدىڭ 15-كۇنى شاعانتوعاي اۋدانىن الدى. مايلى پارتيزاندارى مەن موڭعولاتتى اسكەرى باتاليونى شيحۋمەن شاۋەشەككە باراتىن جولداعى ۇرىمتال بەكەت ۇتىنى الدى.ء(ۇش ايماق  توڭكەرىسى تاريحى. 144-بەت.  ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج)

كەڭساي اتتىپولك كومانديرى-فاتەي يۆانوۆيچ لەسكين

كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەري اقىلشىسى ءبايدىلدا دوسكەنوۆ

ۇتى الىنعان سوڭ  كوتىرىلىسشىلەر جايىرداعى ەلدى قوسىپ الۋ ءۇشىن ەلشىلىككە جادىك بودامبايدى جىبەرەدى، ارتىنان اسكەر باستاپ قالي باتىر(قالي قيزامادەنۇلى) بارادى. وسىنىڭ الدىندا «قۇيىرشىق» اتانعان ءبىر توپ باندى( داقپىرتتارعا نەگىزدەلگەندە ولار وسپاننىڭ باتىرى جىلقايدار باستاعاندار دەلىنەدى، بىراق ناق سولارما ەمەسپە بەلگىسىز، كەڭەستىك جانسىزداردىڭ ارانداتۋى بولۋىدا مۇمكىن) جايىرداعى ەسكى ۋاقتى شاۋىپ، كوپ مال ايداپ كەتىپتى، ساسان دەگەن كىسى باستاپ بىرقانشا ادامدى اتىپ كەتىپتى، سونان كەيىن گومينداڭ قىتاي ۇكىمەتى كەرەي ىلگىدايى شەرۋشى ابدەشكە 40 تان اسا قۇرال بەرگەن ەكەن. ءجايىردا ۇلكەن جيىن بولىپ اقىرعى شەشىم قىتاي بيلىگىنەن قول ءۇزۋ بولىپ ەل تۇتاسىمەن مايلىعا بەتتەپ كوشەدى، بايگە توبە دەگەن جەردە جەڭىس تويى تويلانادى. تويدان كەيىن مايلى پارتيزاندارى 700 ادامنان استىدا كەرەي ازاماتتارىن نەگىز ەتكەن «تارباعاتاي 6-اتتى پولك» قۇرىلدى.

24-كۇنى ۇلتتىق ارميا كەڭساي اتتى اسكەر 3- پولكى جاماتىعا بارىپ وندا مايلى پارتيزاندارىمەن بىرىگىپ كولدەنەڭگە بارۋعا، قالعان بولىمدەرىن دەرەۋ تولىعا شابۋىل جاساۋعا ءبۇيىردى. 25-كۇنى كەڭساي اتتىپلوك پەن مايلى پارتيزاندارى دوربىلجىننەن كومەككە كەلە جاتقان جاۋدى تولىدا قورشاۋعا الىپ قاتتى شايقاسىپ جاۋدى تۇگەل جويىپ تولىنى الدى. ول كەزدە تولى(موڭعولشا اينا دەگەن ءسوز) بار جوعى 40-50 ءۇي عانا بار بەكەت بولاتىن.

شاعانتوعاي اۋدانى وڭىرىندە جاعىدا بابالىق ۇلى باستاعان پارتيزانداردان 70-80 ادام ۇيىمداسىپ شاعانتوعايدى ازات ەتۋگە ات سالىستى.وسى پارتيزاندار مايلى پارتيزاندارى، ىلەدەن كەلگەن ۇلتتىق ارميا ءبىرىنىپ شاعانتوعايدى ازات ەتتى.

تارباعاتايدىڭ وزگە اۋداندارىن ازات ەتۋ سوعىستارى

27-كۇنى كوتەرىلىسشىلەر مەن ۇلتتىق ارميا سارعۋسىندى الىپ دوربىلجىنگە شابۋىلعا ءوتتى. ۇلتتىق ارميا ءدوربىلجىن اۋدان قالاشىعىنا حات جازىپ ادام جىبەرىپ، ونداعى گومينداڭ ارممياسىن تىزە بۇگۋگە ۇندەدى، ولار باس تارتقان سوڭ قالاشىققا شابۋىلعا ءوتتى. بوراپ تۇرعان زەڭبىرەك وعى استىندا كەڭساي 3-اتتى پولك 1-باتاليونىنى قالاشىقتىڭ سولتۇستىگىنەن، 2-باتاليونىن وڭتۇستىكتەن، 3-باتاليونى قالاشىقتىڭ شىعىسىنان سۇراپىل شابۋىلعا ءوتىپ نەبارى ءتورت ساعات شايقاسىپ 29-كۇنى تۇستەن كەيىن قالاشىق قورعانىن بۇزعان سوڭ ۇلتتىق ارميا قالاشىقتى باسىپ الدى ءارى التايدان كەلە جاتقان ون اسكەري  اۆتوموبيلدى قولعا ءتۇسىردى.

ۇلتتىق ارميا ءدوربىلجىندى العان سوڭ شاۋەشەككە اتتاندى، ونداعى قىتاي اسكەرلەرى دارالانىپ، كومەكسىز حالدە زارە-قۇتى ۇشتى. 7-ايدىڭ 29-كۇنى ۇلتتىق ارميا الدىڭعى بولىمدەرى شاۋەشەكتىڭ  وڭتۇستىك قالا ماڭىنا بارىپ، ءدوربىلجىن اۋدانىنان تىزە بۇككەن اۋدان اكىمى جياۋ ءنايچىڭ قاتارلىلاردى قالاعا جىبەرىپ تىزە بۇگۋگە ءناسيحاتتادى. تارباعاتاي ءۋاليى پيڭ رۇڭ ادەتتە حالىقتىڭ اقشا، مال-مۇلىكىن سورىپ راحاتقۇمارلىققا بەرىلۋدى عانا بىلەتىن. ول ءدوربىلجىننىڭ قولدان كەتكەن حابارىن ەستي سالا ەس-اقىلدان اداستى. ول دەرەۋ ارميا، ۇكىمەت ورگاندارىن جيناپ جيىن اشسادا پىكىر بىرلىگىنە كەلە المادى. ول شاۋەشەكتەگى سوۆەت وداعى كونسۋلىنا ادام جىبەرىپ شەگارادان ءوتىپ پانالاۋدى سۇرادى. سوۆەت جاق تەك قارۋ-جاراقتارىن تۇگەل تاپسىرعان سوڭ عانا وتۋىنە رۇحسات بەردى. 30-كۇنى ۇلتتىق ارميا شاۋەشەكتى قورشاۋعا الدى. سول كۇنى تۇندە پيڭ رۇڭ قالاداعى ءمانساپتىلار، وفيتسەرلەر، اسكەرلەر جانە قىتاي بۇقاراسىنان جيىنى 1400 دەي ادامدى باستاپ باقتى ارقىلى سوۆەت وداعىنا قاشىپ ءوتتى. 31-كۇنى شاۋەشەك ازات بولدى. ۇلتتىق ارميا مەن مايلى پارتيزاندارى تولى، شاعانتوعاي، ءدوربىلجىن، شاۋەشەكتى ازات ەتۋ بارىسىندا جاۋدىڭ ەكى پولك اسكەرىن جويدى، ولجاعا تۇسكەن قارۋلارمەن قوسىنىن قارۋلاندىردى.

ۇلتتىق  ارميا تارباعاتايداعى ەگىنشىلەر مەن مالشىلاردان اسكەر الىپ ۇلتتىق ارمياعا قابىلدادى. 8-ايدىڭ 10-كۇنى ۇلتتىق ارميا قولباسشىلىعى شتابى بۇيرىق ءتۇسىرىپ مايلى پارتيزاندارىنان «تارباعاتاي 6-اتتى پولك»تى قۇردى. تاعى «ءدوربىلجىن 4-اتتى پولك» قۇرىلدى، ولار كەڭساي اتتى اسكەر پولكىمەن بىرىگىپ اتتى بريگاداعا اينالىپ سانى 2400 دەن استى. ولاردان ءبىر ءبولىم كۇشتى شىعارىپ شيحۋعا شابۋىل جاسادا، ەندى نەگىزگى كۇش قوبىققا شابۋىل جاسادى.ء(ۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 145-146-بەتتەر.ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج)

شاۋەشەك ازات بولعانكەزدە ۇلتارميا شاۋەشەكتە. 1945-جىل، قازان ايى.

قوبىق پارتيزاندارى جانە قوبىقتىڭ ازات ەتىلۋى

قوبىقسارى اۋدانى 1771-جىلى شىعىسقا كوشكەن ەدىل قالماقتارى ياعني تۇرعۇتتاردىڭ ۇرپاقتارى شوعىرلى قونىستانعان جەرلەردىڭ ءبىرى، دەسەدە 1916-1933 جىلدارى شىعىس قازاقستان جەرىنەن اۋىپ كەلگەن نەشە مىڭ قازاقتا بار ەدى.

زۇڭعۇرۋپ 1944-جىلى جازدا قوبىقتاعى موڭعول-قازاقتان 200 ازاماتتى اتتانىسقا كەلتىرىپ موڭعولياعا بارىپ كومەك الدى ءارى اسكەري ماشىق وتكىزدى. قازاق ازاماتتارىنا ماۋلىتقان نۇعىمانۇلى،  اعىباي ءماسالىمۇلى  باسشى بولدى. ولار قايتا اينالىپ كەلىپ قوبىققا شابۋىلعا ءوتتى، بىراق جەمەنەيمەن قوبىقتان 900 اسكەر ەكى جاقتان قىسپاققا العان سوڭ امالسىز سوۆەت شەگاراسىنا ءوتىپ كەتتى. 1945-جىلى جازدا لەسكين مەن دوسكەنوۆتىڭ باستاۋىندا كەڭساي اتتى پولك كەلگەن سوڭ قوبىققا شابۋىل جاساپ سەگىز كۇن سوعىسىپ 15-تامىزدا قوبىقتى باسىپ الدى، 200 جاۋدىڭ ءجۇزىن اتىپ ءولتىردى. 14 قازاق، 9 موڭعول جاۋىنگەر، ءبىر ورىس ايەل قازا تاپتى(قوجاي دوقاسۇلى.  وتقا  ورانعان جىلدار. 184-185 بەتتەر )

تارباعاتاي جەرىندە قازاق،  موڭعولدان وزگە ءبىر ءبولام ورىستاردا قارۋلى ارەكەتتەر جاسادى. شياۋگۋايدا ەمينوۆ، دينيسكوۆ باستاعان ورىس پارتيزاندارى، شاۋەشەكتە رياپوۆ باستاعان ورىس پارتيزاندارى بولعان. 9-ايدىڭ 18-كۇنى دينيسكوۆ ساۋان قالاشىعىن ءبىر مەزەت باسىپ العان.

تارباعاتايداعى قارۋلى كۇشتەر

تارباعاتاي ايماعى تولىق ازات بولعاننان كەيىن ونداعى قازاقتاردى نەگىز ەتكەن قارۋلى كۇشتەر ۇيىمداستىرىلدى.

قوجاي دوقاسۇلىنىڭ ايتۋىنشا:

«ءدوربىلجىن 4-اتتى پولك، كومانديرى ايتۋعان(قازاق), ورىنباسارى يۋسۋپوۆ(تاتار), ساياسي كوميتسسار احىمەتشاەۆ، جيىنى 1200 ادام.

تارباعاتاي 6-اتتى پولك، ورىنى شىحىزى(تاسىرقاي), كومانديرى: قايسا دۇيسەنبەكوۆ. ورىنباسارى قايسا جۇمىكەۇلى. ساياسي كوميتسسار ءابدراحمان وركەن ۇلى، شتاپ باستىعى سامۋ ءسابيتوۆ(ول شەپەيزىنى الۋ سوعىسىندا قازا بولىپ ورىنىنا نۇرلان بوگەنبايەۆ تاعايىندالدى), شتاپ باستىعىنىڭ ورىنباسارى جاعىدا بابالىقوۆ.1200 ادام.

جاعىدا بابالىقۇلى

ساۋان 7-اتتى پولك، كومانديرى قازىقان ماناسباەۆ، ساياسي كوميتسسار سارسەنبەك ابىشۇلى(قوجاي دوقاسۇلى.  وتقا ورانعان جىلدار. 10-11 بەتتەر)

بۇنداعى دۇيسەنبەكوۆ، بوگەنبايەۆ، ءسابيتوۆ، وركەنۇلى قاتارلى پولك باستىقتارى نەگىزى تۇگەل كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن اسكەري ادامدار ەدى، بۇل تۇتاس سول كەزدەگى شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى مەن ارمياسىنداعى قالىپتى قۇبىلىس بولعان، اسكەري كيىمى، دوحتىرحاناسى، اۋىر قارۋلارى، فينانس، ەكونوميكا، كەن سالاسى قاتارلى ورگانداردىڭ باستىقتارى مەن اقىلشىلارى دەرلىك كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن ءار ۇلت وكىلدەرى بولدى، كەڭەستەر وداعىنىڭ ءار سالاداعى ىقپالى وتە زور ەدى، دەسەدە 1940-1950 جىلدارداعى وسى،كەڭەستەر وداعىنان شىڭجاڭعا كەلگەن ازاماتتاردىڭ دەنىنىڭ ۇلتتىق كوزقاراسى جاقسى بولعان، ول تۋرالى قاسەن ءور التاي ءوز ەستەلىگىندە:

«اكەم تارباعاتاي 6-پولكتىڭ باسشىلارى قايسامەن جاقسى قاتىناستا بولدى، ولاردى قازاقشىل ءبىلىمدى ازاماتتار، اتتەڭ ورىسقا قور بولدى عوي-دەپ ايتىپ وتىراتىن دەيدى. قايسادا قاليبەككە: مىنا ورىستار ءار ىستە وزىنەن اسىپ ىستەمەسەڭ سەنى ادام قۇرلى كورمەيدى…»-دەپ باياندايدى.

8-ايدىڭ 11-كۇنى ۇلتتىق ارميادان 600 دەي ادامى سوۆەت  وداعىنىڭ اسكەري اقىلشىسى ءبايدىلدا دوسكەنوۆتىڭ باستاۋىندا قوبىققا جەتىپ 8-ايدىڭ 22-كۇنى قوبىقتى ازات ەتتى.ء(ۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى. 147-بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين.2000ج) وسىدان كەيىن كەڭساي اتتى اسكەر پولكى التايعا اتتاندى. بۇدان بايقايتىنىمىز كەڭساي اتتى پولكى تۇتاس ءۇش ايماقتا ارەكەت جاساعان، اسىرەسە تارباعاتاي مەن التايدا كوبىرەك  سوعىسقان، وسى وڭىردە شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى ورناۋىنا ۇلەس قوسقان، ءارى كەڭەسكە بەيىم ادامدارمەن كەڭەستىك اگەنتتەردى بيلىككە قويىپ وتىرعان. كەڭساي اتتى پولك التايعا بارعاندا التاي جەرى نەگىزى ازات بولىپ تەك سارسۇمبە مەن بۋىرشىن قالاشىعىندا قىتاي اسكەرى بولعان، بۋىرشىنداعى ءبىر باتاليون اسكەرگە التاي قازاق قارۋلى كۇشتەرى مەن كەڭساي اتتى پولك شابۋىلداپ وڭاي الادى، كوپ شىعىن بولمايدى، ال سارسۇمبە سوعىسسىز الىنادى، وسى كەزدە وسپان باتىر كوكتوعايدا ەدى، وعان حابار بەرمەستەن وسى پولك جانە قۇلجادان كەلگەن شتر باسشىلارى التاي ايماعىنىڭ شتر دىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىن جاريالاپ، اكىمشىلىك مەكەمەلەردى قۇرىپ ونىڭ جارىمىنان كوبىنە وزگە ۇلتتار مەن كەڭەستەر وداعىنىڭ ادامدارىن قويىپ ۇلگەرەدىدە شتر دان بۇرىن قۇرىلعان التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى مۇشەلەرىمەن، قارۋلى كۇش جەتەكشىلەرىن بيلىكتەن قاعالى، دوسكەنوۆ كوكتوعايعا بارىپ وسپان باتىرمەن جولىعادى ءارى ونى  سارسۇمبەگە كوشىرىپ اكەلەدى، وسپاندى التاي اكىمى ەتەدى، بىراق ەشكىمگە ءسوزى وتپەيتىن جاعىدايدا بولادى. سونىمەن وسپان باستاعان «التاي قازاقتارىنىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى» كۇشىن جويادى، وسپان قارۋلى كۇشتەرى 5000عا جۋىق ەدى، ەندىگى جەردە ولارعا بارلىق قارۋلارىن تاپسىرۋ بۇيىرىلادى، وسىلايشا وسپان شتر ۇكىمەتىنە سەنبەي، ولارعا نارازى بولادى، بۇل جارتى جىل وتپەي اشىق قارسىلىققا ۇلاسادى.

ەرەنقابىرعا كوتەرىلىسى

ەرەنقابىرعاداعى شيحۋ مەن ساۋان اۋداندارى ول كەزدەرى ۇرىمجىگە قاراايتىنىن ايتتىق، قۇلجاداعى «شىعىس تۇركىستان» ۇكىمەتى ۇرىمجىدەن ىلەمەن تارباعاتايعا باراتىن كولىك جولدارىن، تەلەفون سىمدارىن ءۇزىپ جاۋ اسكەرىنىڭ شابۋىل جولىن كەسۋ ءۇشىن وسى وڭىردەگى قازاقتاردى اتتانىسقا كەلتىرۋدى كوزدەيدى، بۇل ماڭىزدى ستراتەگيالىق مانگە يە ەدى.

قاليبەك رايىمبەكۇلى

تاكىمان باتىر

1940-جىلدارى قولعا الىنعان قاليبەك بوساتىلىپ قىزىلوزەن مەن قورقىس اراسىنداعى ەلدىڭ باستىعى بولعان ەدى. وسى كەزدەرى (1945-جىلدىڭ باسى) ىلە ءوڭىرى نەگىزىنەن ازات بولعان ەدى، ىلەگە ۇرىمجىدەن كەلەتىن قىتاي اسكەرىنىڭ جولى ءدال وسى ساۋانمەن شيحۋدى، جىڭدى باسىپ وتەدى، وندا تاسىمال جولدارىمەن، تەلەفون سىمدارى بار، تارباعاتاي، شيحۋ، جىڭ ءالى قىتاي اسكەرىنىڭ قولىندا ولاردىڭ ۇرىمجىمەن ارا قاتىناسىن ءۇزۋ ءۇشىن ساۋان ەلى كۇرەسكە شىعىپ شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنە ءوتۋى كەرەك ەدى، وسى ماقساتتا كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن قازىقان ماناسباەۆ باستاعان 400 كەڭەس اسكەرى(ىشىندە ىلەلىك قازاقتاردا بار) ساۋان ماڭىنا جىبەرىلەدى، ولار تاسىمال جولىنىڭ ءتۇيىنى انجىقاي كوپىرىن بۇزباق بولعان. قاليبەكتە قىتاي ۇكىمەتى ەلدى قورعا دەپ بەرگەن ونشاقتى مىلتىق قانا بار بولاتىن.

ساۋان ماڭىنداعى مايتاۋ مۇناي كەنىن كۇزەتەتىن 80 ادامدىق ۇيعىر روتاسىنىڭ باستىعى سوپاحۇن كوتەرىلىس جاساپ ىلەگە وتپەك بولىپ جارالانعان اسكەرىن ۋاق نۇرپاي باتىرعا قالدىرىپ وزدەرى ۇركە شەگىنەدى، قۋا كەلگەن قىتاي اسكەرىمەن نۇرپاي جالعىز اتىسىپ قازا تابادى، ونىڭ ءۇي ءىشىن قىتاي اسكەرى تۇگەل ءولتىرىپ ەلگە سەس كورسەتپەك بولادى. قاليبەك ماناسقا جيىنعا كەتكەن كەزدە تاكىمان، بالاقامزالار قىتاي قورجالارىنا شابۋىل جاساپ ولاردى اۋىلىمەن قىرادىدا قاليبەكتى امالسىز قىتايعا قارسى كوتەرىلىسكە شىعۋعا ماجبۇرلەيدى. قاليبەك قايتىپ كەلگەن سوڭ بولعان ءىستى كورىپ ەلدى جيىپ اقىلداسادى، سوڭىندا ەلدىڭ كوبى قىتاي ۇكىمەتىمەن ات كەكىلىن كەسىسىپ كوتەرىلىس باستاۋعا كەلىسەدى، ولار ناحشباندي تاريحاتىن ءناسيحاتتاۋشى باحاۋيدين اۋليە قولداي گور دەپ تىلەك تىلەيدى. تاكىمان مايتاۋدان قاشقان ۇيعىر اسكەرلەردىڭ ءبىرىن اتىپ ءولتىرىپ توعىزىن تۇتقىنداپ قارۋلارىن تارتىپ العان ەكەن، سونىمەن قولدا بار مىلتىق 21 گە جەتەدى. بۇل مىلتىقتاردى قاليبەك مەرگەن ازاماتتارعا بەرىپ قالعان 300 ازاماتقا شوقپار دايىنداتىپ قارۋلاندىرادى. ەلدىڭ كوتەرىلىسكە شىققانىن ءبىلىپ باسۋعا كەلگەن 300 قىتاي اسكەرى(پۋلەمەت، زەڭبىرەگى بار) شابۋىلعا وتەدى، اتىس جارتى كۇنگە جالعاسادى، قاليبەك قاتارىن مولايتۋ ءۇشىن شىعىس تاۋ ەلىمەن باتىستاعى ساۋان ەلىنە حات جازادى، ءوزى قولدان شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى ءمورىن جاساتىپ ونى حاتتارعا باسادى. وسى اتىستا جاۋدى جەڭىپ شىعادى، دەگەنمەن وق ءدارى، قارۋ تاپشى، سول ءۇشىن قاليبەك قامزانى قۇلجاداعى شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنەن كومەك سۇراۋعا جىبەرەدى. ەكىنشى رەت شابۋىلعا شىققان قىتاي اسكەرىنىڭ سانى 3000 شامالى ادام ەكەن، بۇلار تەك قاليبەكپەن سوعىسۋ ءۇشىن عانا كەلمەگەن، قاليبەكتى جەڭىپ ونان باتىسقا جىڭ، شيحۋ، بۇراتالاعا بارماق. وسى قاراسى مول جاۋمەن سوعىستا موردىقان مەرگەن ۋ ءجاۋجىن دەگەن قىتاي اسكەر باسىن اتىپ تۇسىرەدى. كەڭارال، ابدۋللا قاتارلى ازاماتتار وققا ۇشادى، ەل باتىسقا ىعىسا كوشسە، ازاماتتار ەلدى قورعاپ جاۋدى توسا ۇرىس سالدى. ءدال وسى كەزدە قازىقان باستاعان توپ ياعني شىعىس تۇركىستان اسكەرى كومەككە كەلەدى، ولار تاعىدا انجىقاي كوپىرىن بۇزۋعا كەلگەن ەكەن،  وسى كومەكتىڭ ارقاسىندا جاۋدى تاعى ءبىر  مارتە تويتارادى.  وسىلايشا جاز بويى قىتاي اسكەرىمەن ۇزدىكسىز سوعىسىپ تۇرادى، كۇزگە قاراي قاليبەك توبى بورىتۇڭكەنى الدى، وسى سوعىستا جەتى ازامات قازا تاپتى، دەسەدە ۇرىمجىدەن شىققان قىتاي اسكەرىنىڭ 38 ماشيناسىن قولعا تۇسىرەدى، وندا 1800 مىلتىق بار ەدى. وسىدان كوپ ۇزاماي تارباعاتاي مەن ىلەگە باراتىن قىتاي اسكەرىنىڭ جولى مەن تەلەفون، تەلەگراف جۇيەسى كەسىلدى. ساۋان جەرى تولىق ازات بولىپ قاليبەك ساۋان اۋدانىنىڭ اكىمى، تاكىمان اۋداندىق پوليتسيانىڭ باستىعى بولادى. ەرەنقابىرعا كوتەرىلىسى ءتورىت ايعا سوزىلدى، قاليبەك  باستاعان قازاق ازاماتتارى 1700 دەن اسا قىتاي اسكەرىن اتىپ ءولتىرىپ كۇرەسكە ەلەۋلى ۇلەس قوسادى.

شيحۋ سوعىسى

شتر دىڭ ءۇش ايماعىن قىتاي اسكەرىنەن تازارتۋ سوعىستارىنىڭ ىشىندە ايگىلى سوعىستارعا: دابۋسۇن سوعىسى(التاي جەرىندە بولىپ 1500 دەن ارتىق جاۋدى جويعان), ايرانباق سوعىسى(1300 دەن اسا جاۋدى جويعان), جىڭ سوعىسى(900دەن اسا جاۋدى اتىپ ولتىرگەن), شيحۋ سوعىسىن جاتقىزۋعا بولادى. وسى ۇلكەندى-كىشىلى سوعىستاردا ۇلتتىق ارميا جاۋدىڭ 20 مىڭان ارتىق اسكەرىن جويعان.

8-ايدىڭ 27-كۇنى ۇلتتىق ارميا شەپەيزىنى قورشاۋعا الدى، شەپەيزىبەگى قىتاي اسكەرى شيحۋعا قاشتى. 9-ايدىڭ 4-كۇنى ۇلتتىق ارميا شيحۋعا جالپى شابۋىل جاسادى. سوعىسقا سوۆەت ارمياسىدا قاتىستى، ءسۇيدىڭ1-جاياۋ پولك، تارباعاتاي 6-اتتى پولك، موڭعول اتتى اسكەرى باتاليونى قاتىستى. قيان-كەسكى سوعىس ارقىلى 5-كۇنى 1-قورعانىس شەبى تالقاندالدى. بىراق ۇلتتىق ارميا شىعىنى اۋىر بولدى. 7-كۇنى ۇلتتىق ارميا كۇشتى شوعىرلاندىرىپ سوۆەت وداعى ۇشاقتارىنىڭ كومەگىمەن 2-قورعانىس شەبىن بۇزدى. 8-كۇنى 3-قورعانىس شەبىن بۇزىپ شيحۋدى الدى. 1000 نان اسا جاۋدى جويىپ،مىڭىن تۇتقىندادى،ء(ۇش ايماق  توڭكەرىسى  تاريحى. 156-بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج)

وسى شيحۋ سوعىسىنا قاتىسقان تارباعاتاي 6-اتتى پولك الدا ءجۇرىپ اتوي سالىپ كوپ قۇرباندىق بەرەدى، جيىنى وسى پولكتەن 153 ازامات قۇربان بولادى. وسى سوعىسقا قىتاي جاعىنان التى مىڭ، شتر جاعىنان ءتورت مىڭنان اسا اسكەر سوعىسقا قاتىسقان ەكەن.

تارباعاتاي ايماعى اكىمشىلىكتەرىنىڭ قۇرىلۋى

شيحۋمەن ساۋان الىنىپ تارباعاتاي تولىق ازات بولعان سوڭ ونى «شارقي تۇركىستان رەسپۋبليكاسى»نىڭ ءبىر بولەگى دەپ جاريالاپ، باسباي شولاقۇلىن ايماق ءۋاليى، قاسىماحۇن سىمايىلوۆ(ۇيعىر) پەن سوۆەتتىك اقىلشى ءمانسۇر روزىەۆتى ورىنباسار ءۋالي ەتتى. ءابىليميت حاجيەۆ(وزبەك) حاتشى بولىپ بەلگىلەندى. ازات بولعان شيحۋ، ساۋان اۋداندارى تارباعاتاي ايماعىنا قارايتىن بولادى. كەڭەستەر وداعى ادەيى تۇردە قازاق باسىم ايماقتىڭ اكىمشىلىگىنە سانى از ۇيعىر، وزبەك ۇلتتارىن كوپتەپ قويادى، سونىمەن قاتار كەڭەستەر وداعىنىڭ اگەنتتەرىنە باستى ءارى ناقتى ۇقىقتى ۇستاتادى

تارباعاتاي ايماعىنىڭ ورتالىعى شاۋەشەك ازات بولعاننان كەيىنگى بۇقارالىق جينالىس.1945-جىل. 7-قاراشا

تارباعاتاي ايماعىنىڭ اكىمى-باسباي شولاقۇلى

ايماقتىڭ ورىنباسار اكىمى كەڭەستەر وداعىنان كەلگەن وزبەك ءالىمجان حاكىمباەۆ.

تارباعاتاي ايماعىنىڭ ىشكى ىستەر(كگب) باسشىسى ابىلەز راحىمانوۆ(كەڭەس وداعىنان)

8-ايدىڭ باسىنان باستاپ اۋداندىق ۇكىمەتتەر قۇرىلدى، ءوماراحۇن (ۇيعىر) شاۋەشەك اكىمى، قالدىباي قاناپياۇلى شاعانتوعاي اكىمى، نۇرساپا سەيتجانۇلى ءدوربىلجىن اكىمى، ناسىريدين(ۇيعىر) شيحۋ اكىمى، ساۋان اكىمى قاليبەك رايىمبەكۇلى(قاليبەك رايىمبەكۇلى 1947-جىلدىڭ اياعىندا  باسىم كوپ ساۋان ەلىن باستاپ ماناسقا وتكەن سوڭ يەن قالعان اۋدانعا ءسابيت بۋاقاجى دەگەن كىسى اكىم بولعان) ساۋان اكىمى بولدى، گۇڭچىڭ لاما (موڭعول) قوبىقسارى اكىمى بولدى.ء(ۇش ايماق  توڭكەرىسى تاريحى. 169-بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج).

قالدىباي قاناپياۇلى

ءاسىلى تارباعاتاي ايماعىندا قوبىقسارىدان وزگە بارلىق اۋداندا قازاق باسىم بولعان، كەڭەستەر وداعى ادەيى ايماقتىڭ ورتالىعى بولعان شاۋەشەككە ۇيعىردان اكىم سايلايدى، شيحۋدادا قازاق باسىم ەدى، ءتىپتى التايدىڭ ورتالىعى سارسۇمبەگەدە ۇيعىردان اكىم سايلاعان، بۇل شتر ۇكىمەتىندە قازاقتاردىڭ ساياسي كۇش الىپ كەتۋىنىڭ الدىن العان ءتاسىل بولعان.

ەكى ۇيەكتەنۋ داۋىرىندەگى  كۇرەستەر

يالتا كونفەرەنتسياسى

1945-جىلى ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس اياقتاۋعا جاقىن قالعان ساتتە يالتا كەڭەسى شارتى بويىنشا موڭعوليانىڭ تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىن قىتاي مويىنداۋعا مىندەتتى بولدى. بىراق ونىڭ ەسەسىنە كەڭەستەر وداعىنان قىتايدىڭ مانچجۋريا مەن شىڭجاڭنىڭ تەريتوريالىق تۇتاستىعىن مويىنداۋىن شارت رەتىندە ورتاعا قويدى. 1945-جىلى قازان ايىنان 1946- جىلدىڭ جاز ايلارىنا دەيىن گومين قىتاي ۇكىمەتى كەڭەستەر وداعىنا كوپ رەت وكىل جىبەرىپ وسى ماسەلەنى تالقىلادى. كەڭەستەر وداعى ۇلتتىق ارمياعا بۇيرىق ءتۇسىرىپ ماناس وزەنى بويىندا شەپ قۇرىپ بۇيرىق كۇتۋدى بۇيىردى. ول كەزدە 150 كم جەردەگى ءۇرىمجى قالاسىندا اسكەردە، قارۋدا، ازىق-تۇلىكتە تاپشى بولاتىن. وسىنداي تاريحي ورايدى جىبەرىپ الدى، ماسەلە شتر(شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنى) ارمياسىنىڭ باسشىلارى دەنى  كەڭەستەر وداعىنان كەلگەندەر ەدى.

گومين قىتاي پرەزيدەنتىنىڭ ۇلى جياڭ جينگو ماسكەۋگە ساپارمەن بارعانداعى سۋرەت.

اقىرى كەڭەستەر وداعى مانچجۋرياداعى تىزە بۇككەن جاپون ارمياسىنىڭ 800 مىڭ قارۋى ارقىلى كوممۋنيستىك قىتايلارعا ءبىر جىلدا 1.2 ميلليون ارمياسى، 100 ميلليون حالقى بار كۇشكە يە ەتىپ قىتايدى امەريكاعا قارسى جارتىلاي كوممۋنيستىك جۇيەگە اينالدىرماق بولدى. وعان قارسى امەريكا قۇرامما ءشتاتتارى گومين قىتاي بيلىگىنە قولداۋ ءبىلدىردى. كەڭەستەر وداعى ءوزىنىڭ سىبەرياداعى تەريتورياسىنا بولاشاقتا قىتاي قاۋىپ توندىرەدى دەپ قاراپ ەكى مەملەكەت ارا ءبىر بەلدەۋلىك ەل قۇرۋدى جوسپارلاپ موڭعوليانى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى تانىعان ەل ەتىپ قۇرۋعا مۇددەلى بولدى، «شىعىس تۇركىستان وپەراتسياسى» نىڭ تۇپكى ماقساتى، وعان كەڭەستەر وداعىنىڭ بار كۇشپەن كىرىسۋىنىڭ سەبەبى وسى بولاتىن. وسىلايشا شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى 12. 11.1944 قۇرىلعان بولسا 1946-جىلى 6-ايدىڭ ورتاسىندا كەڭەستەر وداعى جاعىنان تاريح ساحىناسىنان كەتتى.

شىعىس تۇركىستاننىڭ تاراتىلعاندىعىن حابارلاعان گازەت

دەمەك كەڭەستەر وداعى تارباعاتاي، التاي، ىلەدەگى حالىقتاردىڭ ازاتتىق كۇرەسىن ءوز مۇددەسى ءۇشىن شەبەر پايدالاندىدا ماقساتىنا جەتكەن سوڭ ساتىپ كەتتى. 24. 08.1945 گومين قىتاي ۇكىمەتى موڭعوليانىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندادى. بىراق كەڭەستەر وداعى سولتۇستىك قىتايدا كوممۋنيستەردى كۇشەيتۋ ءۇشىن ۋاقىتتى سوزا بەردى. تامىز ايىنىڭ سوڭىنان باستالعان گومين قىتاي ۇكىمەتى مەن كوممۋنيستىك قىتايلار ارا كەلىمسوزدەر قازان ايىنىڭ 10-كۇنى اقىرلاسىپ ەكى جاق سوعىسپاۋ كەلىسىمىنە كەلدى. وسىلايشا كەڭەستەر وداعىنىعنىڭ پارمەنىمەن راحىمجان سابىرقاجى(قاشقارلىق ۇيعىر), ابىلقايىر راباتۇلى (ىلە قازاقتارىنىڭ تورەسى), احىمەتجان قاسمي (قازاقستان ۇيعىرى) شتر عا وكىل بولىر ءۇرىمجى قالاسىندا جاڭ جىجۇڭ باستاعان گومين قىتاي ۇكىمەتىمەن كەلىسسوز باستادى.

ابىلقايىر، راحىمجان، احمەتجان(سولدا)

كەلىسسوز 1946-جىلى 6-ايدىڭ 6-كۇنى زورعا اياقتالدى، بۇعان كەڭەستەر وداعى مەن گومين قىتاي بيلىگى اراسىنداعى ساياسي كەلىسپەۋشىلىكتەر اسەر ەتىپ ادەيى ۋاقىتتى سوزعانىن بايقاۋعا بولادى. وسى ايدىڭ 18-كۇنى شىڭجاڭ بىرىككەن ۇكىمەتى ورناپ وعان 25 جورا مۇشە بولدى، قازاقتان وسپان باتىر، دالەلقان سۇگىرباەۆ جانە تارباعاتايدان ءسالىس امىرەۇلى ء(دوربىلجىن اۋدانىنان) مۇشە بولدى. دەسەدە كەلىسسوز پايداسى قازاقتاردان گورى ۇيعىرلاردىڭ پايداسىنا شەشىلدى، قىتايمەن سوعىسقان ءۇش ايماق حالقىنىڭ 58% قازاق ، 23% ۇيعىر(دەنى ىلە ايماعىندا) بولا تۇرا ۇيعىرلارعا اۆتونوميا بەرۋ، ۇكىمەتتە ۇيعىر ءتىلى قىتاي تىلىمەن قاتار قولدانىلۋ مويىندالدى. ءۇش ايماق الىدە كەڭەستەر وداعىنىڭ ىقپالىندا بولا بەردى، تەك كەڭەستىك اسكەرلەرمەن اقىلشىلار ەلىنە قايىتتىدا ۇلتتىق ارميا 30 مىڭنان(60% قازاق اسكەرلەر)14 مىڭعا قىسقارتىلدى. شىڭجاڭنىڭ كەيىن اۆتونوميا بولۋىنا، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ قۇرىلۋىندا وسى ۇلت ازاتتىق كۇرەستىڭ ماڭىزى زور بولدى.

شتر ۇلتتىق ارمياسى، جوعارعى سۋرەت نەگىزى كەڭەستەر وداعىنىڭ اسكەرلەرى ەكەنى بايقالادى.

1946-جىلى كۇزدە گومين قىتاي ۇكىمەتى مەن كوممۋنيستىك قىتاي ارا ىشكى سوعىس باستالدى. وسى ورايدا التايدا وسپان باتىر ءۇش ايماقتان بەت بۇرىپ كەڭەستەر وداعىنا قارسى شىعىپ سوعىس باستادى، بىراق كۇشى ءالسىز بولعاندىقتان 3-4 مىڭ ادامىمەن بايتىك تاۋىنا قاراي شەگىندى، تارباعاتاي ايماعىنان ءدال وسپان باتىر سياقتى ءۇش ايماققا، ال ناعىندا كەڭەستەر وداعىنا قارسى كۇرەسكەن ساۋان اۋدانىنىڭ اكىمى قاليبەك رايىمبەكۇلى بولدى. وسپان باتىر بەت بۇرعان كەزدە قارۋلى قارسىلىققا اشىق شىقپاعانىمەن گومين قىتايمەن ارا جاسىرىن كەلىسۋلەر جيىلەگەن. قاسان ءور التاي ءوز ەستەلىگىندە:«كەڭەستەر وداعى كوپ رەت قاليبەك اكىمگە سيلىقتار بەرىپ، حالىق قاھارمانى اتاعىن بەرگەن، ءتىپتى تارباعاتاي ايماعىنىڭ اكىمى بولۋعادا ۇسىنىس جاساعان». گومي قىتاي  ۇكىمەتى قۇتىبي اۋدانىنىڭ اكىمى ورازباي قاليۇلى ارقىلى قاليبەك جىگىتتەرىنن 500 دەن اسا قارۋ جەتكىزىلگەن، كەيىن مىڭنان اسقان.

1947-جىلى شىڭجاڭ ولكەلىك كەڭەستىڭ 1-رەتكى جيىنىنا ءۇش ايماقتان 35 ادام قاتىستى، ونىڭ 19  قازاق بولاتىن، تارباعاتاي ايماعىنان سەگىز ادام بولىپ نۇرساپا، وندىرقاندار وكىل  رەتىندە قاتىستى.

1946-جىلى ۇرىمجىدە امەريكا كونسۋلى ورنادى، ولاردىڭ باستى ماقساتتارى كەڭەستەر وداعىنىڭ اتوم بومباسىن جاساۋدا شيكىزات كوزى التايدىڭ كوكتوعايىندا ەكەنىن ءبىلىپ ونىڭ قازىلۋى مەن كەڭەستەر وداعى جاققا تاسىمالدانۋىنا  كەدەرگى جاساۋ بولدى، سول سەبەپتى ولار گومين قىتاي شىڭجاڭ بيلىگى ارقىلى وسپان باتىردى كەڭەستەر وداعىنىڭ كەنشىلەرىنە ايداپ سالدى، قاقتىعىس ەكى دەرجاۆا اراسىنا دەيىن جالعاستى. وسپان جاساقتارى التايدان شەگىنگەن سوڭ ونىڭ مىڭنان اسا جىگىتى قارۋلاندىرىلىپ اسكەري ماشىق جاسادى. انىعىندا التاي قارۋلى كۇشتەرى سانجىنىڭ شىعىس ءتورت اۋدانىنداعى قازاقتاردى وزىنە قاراتقان 1944-جىلدىڭ اياعىنان باستاپ گومين قىتاي بيلىگىمەن ارا قاتىناستار ورناعان، سۇلەيمەن، نۇرقوجايلاردىڭ بەت بۇرۋى وسىعان بايلانىستى ەدى، وسپان اۋقىمعا قاراپ باسىندا شتر عا ءۇمىت ارتتى، بىراق التايدا اكىم بولعان جارتى جىلدا بارلىعىنان حابار تاۋىپ كوزى جەتكەن سوڭ تۇبەگەيلى بەت بۇرادى.

التايداعى وسپان بۇلىگىنە  جاۋاپ رەتىندە ءۇش ايماق جاق تۇرپان ۇيعىرلارىن جەلىكتىرىپ بۇلىك شىعارتتى. وسى دۇربەلەڭنەن امان قالعان جۇزدەن اسا ادام ىلەگە باردى. اقىرى تامىزدىڭ 12-كۇنى ءۇش ايماق وكىلدەرى قۇلجاعا قايتىپ بىرىككەن ۇكىمەت ىدىرادى. وسى تۇستا قۇرامما شتاتتار مەن كەڭەستەر وداعىنىڭ اراسى شيەلەنىسە ءتۇستى، ال ىشكى قىتايداعى ازاماتتىق سوعىستا ەكى يمپەريا ءبىرى گومين قىتايعا، ءبىرى كوممۋنيستىك قىتايعا قارۋ بەرىپ ءبىر-بىرىمەن قىرقىستىردى. ەندىگى مايدان وسى ۇلت ازاتتىق كۇرەسى بولعان ءۇش ايماقتاعى قازاقتار ارا قىرقىسۋعا اكەلدى، گومين قىتاي، امەريكا جاقتاعان وسپان باتىر، قاليبەك باستاعاندارمەن ءۇش ايماقتىڭ كەڭەستەر وداعىنا ادال توپتارى قاتىناسى شيەلەنىستى.

التاي، تارباعاتايداعى سوعىستار

1947-جىلى وسپان باتىر مىڭنان اسا قارۋلى ازاماتتارىن قاپاس تىركەشۇلىنا باستاتىپ التايعا شابۋىلعا ءوتتى. ولار كوكتوعاي، شىڭگىل حالقىنىڭ قولداۋىمەن ەكى اۋداندى باسىپ الدى، قاراشورا، سارىبۇلاق شايقاسىەدا ءۇش ايماقتىڭ قوبىق اتتى پولكىن نەگىزىنەن جويىپ جىبەردى.(بۇل پولك ىلە مەن تارباعاتاي ازاماتتارىنان قۇرالعان، قوجاي دوقاس ۇلىنىڭ ايتۋىنشا: كەڭەستىك كەرى ۇگىت ارقىلى ءور التاي ەلىن باندى، قاراقشى ساناپ ەلگە تىزەسىن باتىرعان، سول سەبەپتى وڭاي جەڭىلگەن)التاي اتتى پولكتىڭدە تالقانىن شىعارىپ تۇتاس التايدى باسىپ الىپ ءبىر اي يەلەپ تۇردى.

دالەلقان، نۇسىپقاندار تارباعاتايعا كەلىپ 4200 اسكەر جاساقتايدى(كوبى 1946-جىلى ۇلتتىق ارميا قىسقارعاندا قوسىننان شەگىنگەندەر), كەڭەستەر وداعىناندا اسكەري كومەك الادى، تارباعاتايدىڭ ءار جەرىندە حالىق، ۇكىمەت جىلۋ جيناپ كومەك بەرەدى. وسىلايشا 5 مىڭنان اسا اسكەرمەن التايعا شابۋىل جاساپ وسپان جاساقتارىن التايدان ىعىستىردى، بىراق ءور التايدىڭ ەكى اۋدانىنان 20مىڭعا جۋىق قازاق بوعدا، بايتىككە كوشىپ كەتەدى، بۇل باستىسى كەڭەستەر وداعىنىڭ كوكتوعايدان ۋران تاسىپ سەمەي-كۋرچاتوۆتا اتوم بومباسىن ءساتتى جاساۋى ءۇشىن جاسالعان قادام ەدى.

1947-جىلى شىلدە ايىندا قاليبەك ءۇش ايماققا اشكەرە قارسى شىعىپ تاۋعا كوشىپ كەتتى. ساۋان قازاعى دەنى ونى قولدادى. بىراق ساۋان ماناستىڭ ىرگەسى، ءۇش ايماقپەن گومين قىتاي اسكەرى تىرەسىپ تۇرعان شەپ، وندا ءۇش ايماق ارمياسى وتە كوپ شوعىرلانعان ەدى، سول ءۇشىن بۇل اسا قاتەرلى ارەكەت ەدى.

قوبىقسارىداعى تۇرعۇت حانزاداسى جاۋجاپتا ءۇش ايماقتان اشكەرە بەت بۇرىپ قارسى اسكەري قارسىلىقتار جاساپ، جولدان وتكەن ءۇش ايماق اسكەري كولىكتەرىنە تىنىم بەرمەدى.

وسپان توبىن التايدان الاستاعان سوڭ ءۇش ايماق ۇكىمەتى نازارىن ساۋانعا اۋداردىدا ساۋان جەرىنە قۇلجا جاياۋ 2-پولك، موڭعول باتاليونى، شيحۋ جاياۋ پولك،  زەڭبىرەكشى باتاليوندىن ورنالاستىردى، تاعى ساۋان اتتى پولكىن قايتا قۇردى.

قاراشا ايىنىڭ 6-كۇنى قاليبەك، تاكىمانداردىڭ مىڭنان اسا قارۋلى ادامى شيحۋمەن ساۋانعا شابۋىل جاسادى، شيحۋ، انجىحاي كوپىرلەرىن ورتەدى، تەلەفون سىمدارىن قيدى، بورىتۇڭكە، قىزىل، لامامياۋ، بايىڭعۋ، كازگۋ، دۇڭدي، چيڭچياڭعا شابۋىل جاساپ الاساپىرانعا ۇشىراتتى. ساۋان قازاعىنىڭ تاكىمان،  بالاقامزا، موردىقان، شويىنبەك، زەيىكەن، زەينەمباي، دۋلاتقان، باقتيار باستاعان باتىر ازاماتتارى سوعىسقا اتتاندى. وسى وقيعا كۋاگەرى قاسەن ءورالتاي بىلاي دەپ ەسكە الادى:«قاليبەك اكىم ءسوز سويلەپ: وسىدان نە ءبارى ەكى جىل بۇرىن قىتايعا قارسى شىعىپ ۇلكەن نيەتپەن كۇرەس جاسادىق، نيەتىمىز اللاعا ايان ەدى، اللا جار بولىپ جەڭىسكە جەتتىك. وتكەن جىلى سول جەڭىستى <تۇركىستان تويى> دەپ تويلادىق، سول تۇركىستان ۇكىمەتى قازىر جوق! ول ورىستىڭ ويىنشىعى ءۇش ايماق دەگەنگە اينالدى، ورىستىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىزدەر، بۇرىندا باتىستان اۋىپ كەلگەن ەلدىڭ سيقىن كوردىڭىزدەر. ولاردىڭ قازاقستانداعى اشارشىلىق، قۇدايسىزدار ۇيىمى، جاپپاي تۇتقىنداۋ، مال-مۇلىكتى كانپەسكىلەۋ سياقتى ورىستىڭ سۇمدىقتارىن ايتىپ زارلاعانىن بىلەسىزدەر، ورىستار ءاليحان تورەنى تۇتقىنداپ ءۇش ايماق دەگەندى جەلەۋ ەتىپ وتىر، بۇگىنگى كۇرەسىمىزدى شىعىس تۇركىستانعا قارسى ەمەس قايتا ورىس ويىنشىعى ءۇش ايماققا قارسى باعىتتايمىز. سول ۇكىمەتتى قۇلاتقان ورىسقا قارسى باستايمىز، بۇل ءبىزدىڭ ۇلت ءۇشىن، ءدىن ءۇشىن، وتان ءۇشىن اتقاراتىن پارىزىمىز-دەدى. ونان كەيىن ارىستامباي موللا باستاپ كوللەكتيۆ جانازا وقىلدى. ونان سوڭ جاۋىنگەرلەر اتتارىنا ءمىنىپ “اللا! مۇحاممەد! الاش” دەپ ۇرانداپ شابا جونەلدى…». وسىلايشا سوعىس ءبىر كۇنگە جالعاستى، ءۇش ايماق ارمياسىن موگۋتينوۆ(ورىس), مارگۋپ يسحاقوۆ(تاتار) باسشىلىق ەتىپ ۇلۋجان، ۇشقۇدىق جاقتان شابۋىل جاسادى، بۇل تاراپتا تاكىمان باتىر كۇن بويى ولارمەن قيان-كەسكى سوعىسىپ العا باستىرماي تۇردى. ونان كەيىن ءۇش ايماق ارمياسى قىزىلوزەندەگى قاليبەكتىڭ شتابىنا قاراي كوپ اسكەر اتتاندىردى. ۇلۋجانداعى تاكىمانعا قۇلجا 2-جاياۋ پولكى شابۋىل جاسادى، ال ساۋان اتتى پولك قىزىربەكتىڭ باستاۋىمەن قاليبەكتىڭ شتابىنا شابۋىلعا ءوتتى، سوعىس جيىرما كۇنگە سوزىلدى. وسى بارىستا تاكىمان جاساعى قورشاۋدا قالدى، قاليبەك توبى ماناسقا قاراي شەگىنە سوعىسادى. باستاپقى ۋاقىتتاردا قاليبەك اسكەرلەرگە دەم بەرۋ ءۇشىن ءوز شتاپ ورىنىن جىلجىتپاعان ەدى. الايدا جاۋ سانى جاعىناندا، قارۋى جاعىناندا باسىم بولعاندىقتان اي سوڭى بولا ەل قوتارىلا كوشىپ ماناس وزەنىنەن ارى ءوتىپ گومين قىتاي بيلىگى ءجۇرىپ تۇرعان ماناس اۋدانىنا وتە باستاعان، ەلدىڭ جالپى سانى 13 مىڭنان استام ەدى.(قاسەن ءورالتاي 6000-ء7000ۇي دەيدى، بۇل بويىنشا 30مىڭ)

تاكىمان ءۇش ايماق اسكەرىنەن جان اياماي سوعىسىپ ولاردى ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراتتى، بىراق ول جاقتاعى اسكەردىڭدە كوبى قازاق جاستارى ەدى. تاكىمان توبى ءتاڭىرتاۋدىڭ ادام باسپاعان شىڭدارىنا شىعىپ كيىزدى ات پەن تۇيەنىڭ تابانىنا سالىپ بيىك شىڭداردان اسىپ ماناس جاققا ءوتتى، ول كەز 1948-جىلدىڭ باسى ەدى. تاكىمان كوشىنەن كوشكە ەرە الماعان 200 دەي ادام ءۇش ايماققا قولدى بولادى، ولاردىڭ ءبىرازىن جايىرداعى ۋاق ىشىنە اپارعان ەكەن.

وسىلايشا قۇرامما شتاتتار مەن كەڭەستەر وداعى ارا سۋىق سوعىستىڭ العاشقى زاردابىن التايمەن تارباعاتايداعى قازاق بۇقاراسى تارتىپ سان مىڭداعسن ادام سوعىستا وپات بولدى.

قاليبەك توبىنىڭ كەيىنگى ارەكەتتەرى

قاليبەك پەن وسپان باتىر ەلىنەن 33 مىڭ ادام سانجى ەلىنە قوسىلدى، التاي تورەسى الەن اۋىلىدا بوعداعا كوشتى، تولىنىڭ تۋماسى الەن ۋاڭنىڭ حانىمى قادۋان مامىربەك قىزى ءۇرىمجى ايماعىنىڭ اكىمى بولدى، ۇرىمجىگە قاواستى ماناس ، قۇتىبي، سانجى، فۋكان، جەمسارى، شونجى، موريدا سول كەزدە 100 مىڭ قازاق جاساپ جاتتى، ءار اۋدانعا قازاق اكىم سايلاندى.

ءۇرىمجى ايماعىنىڭ اكىمى-قادۋان مامىربەكقىزى

شىڭجاڭ بيلىگىندە قارجى مينسرى جانىمقان تىلەۋبايۇلى، شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ ورىنباسار حاتشىسى ءسالىس امىرەۇلى بولدى. 1948-جىلى وسى ايماقتاعى قازاقتاردان اسىرەسە وسپان باتىر، قاليبەك ازاماتتارىنان 8-قازاق پولك ۇيىمداستىرىلىپ وعان ءجايىردىڭ قازاعىنان شىققان زاكاريا اشەن ۇلى باستىق بولدى.

1948-جىلدىڭ سوڭىنا قاراي سوعىستا كوممۋنيستىك قىتايلار باسىم كەلە باستايدى، گومين قىتاي ۇكىمەتى قۇرامما شتاتتاردىڭ كومەگىنەن ايىرىلىپ قارۋى ازايىپ، ەكونوميكاسى تىعىرىققا تىرەلىپ 1949-جىلى كۇزدە تۇبەگەيلى جەڭىلدىدە تايۋانعا شەگىندى، 1949-جىلى قازاندا 100 مىڭ قىتاي كوممۋنيستىك اسكەرلەرى شىڭجاڭعا كىردى، كەڭەستەر وداعىنىڭ بۇيىرۋىمەن ءۇش ايماق ارمياسى ءبىر وق اتپاي ولارعا بەرىلدىدە ماناستان شىعىسقا ءوتىپ ۇرىمجىگە كەلىپ ولاردى قارسى الدى. ەندىگى جەردە قاليبەك توبى قاراشار ايماعىنا، وسپان توبى باركولگە شەگىندى. 1950-جىلى وسپان باتىر مەن قۇتىبي اكىمى ورازباي قاليۇلى سانجى مەن باركولدەن 30مىڭ ەلدى قىزىل قىتايعا قارسى كوتەرىلىسكە شىعارىپ ءتورت اي سوعىستى، وسپان گانسۋعا شەگىندى، ودان ءسال بۇرىن قاليبەك ەلىدە گاسكولگە كەلگەن ەدى.

قۇتىبي اكىمى ورازباي قاليۇلى

وسپان باتىر قايىزدا قولعا تۇسكەن سوڭ قاليبەك توبىنان 240تاي ادام تيبەت جوتاسىنا شىعىپ ارتتان قۋعان قىتاي اسكەرىمەن سوعىسا ءجۇرىپ 1951-جىلى پاكىستانعا جەتتى، جالپى امان بارعان ادام سانى 174 جان ەدى، ولارمەن ءبىر ۋاقىتتا ەرىپ كەلگەن دالەلقان جانىمقانۇلى، نۇرقوجاي باتىرلار 19 ادام بولاتىن، سۇلتانشارىپپەن قۇسايىنعا ەرگەن 160 جان قوسىلىپ جيىنى 355 ادام بولادى. ولار 1940-جىلى ەلىسقان، قۇسىمان باستاپ كەلگەن ەلمەن بىرگە جيىنى 1800دەي ادام 1953-1954جىلى تۇركياعا جەتىپ توقتايدى.

1947-جىلدىڭ سوڭىنان 1949-جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن شىڭجاڭ جەرى نەگىزى بەيبىتشىلىكتە بولدى. 1944-1949 جىلعا دەيىنگى قىسقا عانا ءتورت جىل ءۇش ايماق حالقىنىڭ اسىرەسە قازاق حالقى ءۇشىن كەي جاعىنان ءتيىمسىز بولدى دەسەكتە جاقسى جەتىستىكتەردە كوپ بولدى. مەكتەپتەر كوپتەپ اشىلدى، ساۋاتتى قازاق سانى ارتا ءتۇستى، مەديتسينا دامىدى، جولدار سالىنىپ،كەندەر اشىلدى، گازەت، جۋرنالدار قازاق تىلىندە شىعىپ وتىردى. ۇكىمەت قۇجاتتارى تەك جوعارىدا ۇيعىرشا بولعانى بولماسا ايماقتان باستاپ نەگىزى قازاق تىلىندە ءجۇرىلدى، بۇل وسى ءۇش ايماقتاعى قازاق ءتىلدى جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىنا، قازاق مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى.

1944-1949 جىلدارى شىققان قازاق  تىلىندەگى گازەت-جۋرنالدار

شاۋەشەكتەگى ۇلتتىق ارميا جاۋىنگەرلەرىمەن ءبىر ءبولىم باسشىلارى. 1949-جىلى. 1-مامىر

تولى اۋدانىنىڭ قۇرىلۋى

1947-جىلى شىڭجاڭ ولكەلىك بىرىككەن ۇكىمەتتىڭ 1-رەتكى ءماجىلىسى اشىلدى. وعان تارباعاتاي ايماعىنان سەگى ادام سايلاندى، ولادىك ءبىرى نۇرساپا سەيتجانۇلى بولدى(298-بەت). ءدوربىلجىن اۋدانىنا 1949-جىلدان كەيىن ماقسۇتقان قىزىرۇلى اكىم بولدى.

ماقسۇتقان قىزىرۇلى

تولى اۋداندىق پوليتسيا باسشىسى احات كارىباەۆ

ءدوربىلجىن  اۋدانىنىڭ 8-9-10 رايوندارى اۋدان قالاشىعىنان ىم الىستا بولعاندىقتان بۇل  جەرلەردى ءبولىپ شىعارىپ«كەرەي جارىم اۋدانى» قۇرىلدىدا اۋداندىق ۇكىمەت تولىعا ورنالاستىرىلدى.ء(ۇش ايماق  توڭكەرىسى تاريحى. 381-بەت. ۇلتتار باسپاسى. پەكين. 2000ج).

1954-جىلى ەسكى ۋاق رۋىدا قوسىلدى، ساياسي جاعىدايلارعا بايلانىستى تايپا اتىن قولدانۋ شەكتەلىپ اۋدان اتى “ تولى اۋدانى” دەپ وزگەرتىلدى.

11.05.1951. شىڭجاڭ ولكەلىك قۇرىلتايعا قاتىسقان تارباعاتاي ايماعىنىڭ وكىلدەرى.

تارباعاتاي. مايلى ءجايلاۋى. 1954ج

1949-جىلى ءۇش ايماق قىزىل قىتاي بيلىگىنە وتكەنىمەن كەڭەستەر وداعىنىڭ ىقپالى الىدە زور ەدى، ءۇش ايماق ارمياسى 4-كورپۋس بولىپ قىتاي مەملەكەتتىك ارمياسى قاتارۆنا كىردى، دەسەدە ولاردى 1950-1958 گە دەيىن قىتايعا باعىنباعان وسپان، ورازباي توبىنا قارسى سوعىستىردى، باركول ەلىنە قارسى قويدى.

1954-جىلى ءۇش ايماقتا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلدى. 1944-1945 تە وپىس ءۇش ايماق بيلىگىنە ۇيعىر، وزبەك، تاتاردى قوسا، قىتايلار قازاققا بيلىك بەردى، وبلىس باسشىسى پاتىقان دالەلقانۇلى، كەيىن جاعىدا بابالىق ۇلى بولدى. 1956-جىلدان باستاپ ءۇش ايماقتا كوپ جىل جۇمىس ىستەگەن كەڭەس ازاماتتارى ەلىنە قايتا باستادى. ولارمەن ءبىر قاتاردا تارباعاتاي ايماعىنىڭ اكىمشىلىگى مەن ءار اۋداندا اكىم بولعان، پوليتسيا باستىعى بولعان بارلىق شەنەۋلىكتەر جاپپاي سوۆەت گراجداندىعىن الدى، 1959 دان باستاپ ەكى ەل قاتىناسى ۋشىقتى،  ۇلتتىق ارميا تاراتىلدى،  ارميادا بولعان  بىرتالاي ادامدار كەڭەستەر وداعىنا كەتتى. 1962-جىلى ىلەمەن تارباعاتاي دان شەگارا اسقان 100 مىڭداي قازاق كەڭەستەر وداعىنا ءوتتى. وسى كۇرەستەردىڭ باستى جەمىسى 1954-جىلدان 2015جىلعا دەيىن 60 جىل قىتايداعى قازاق اۆتونوميا بولىپ تۇرىپ ءوز تىلىندە وقىدى، ءوز احپارات، باسپا ءسوزى بولىپ ءوز ۇلتتىق بولمىمىن ساقتاي الدى، بۇل وسى كۇرەستىڭ جەمىسى ەدى.