SMAĞWL TEÑİZİNEN – BİR TAMŞI…
kerey.kz
SMAĞWL TEÑİZİNEN – BİR TAMŞI…
Bwl osıdan 90 jıl bwrın jazılğan alğaşqı Alaş romanınıñ üzindisi. Tuındı «Särsenbek» dep ataladı. Avtorı – asa körnekti wlt qayratkeri Smağwl Saduaqaswlı (1900-1933). Şığarma 1916 jıldıñ kürdeli oqiğası turalı. Bwl basında «Minsiz» attı povest' türinde hatqa tüsipti. Keyin keñeytilgen jäne özgertilgen. Roman qoljazbasın Smağwldıñ jarı Elizaveta (Zeynep) Älihanqızı 1957 jılı Mäskeude Mwhtar Äuezovke tapsırğan. Qazir tüpnwsqası «M.Äuezov mwrajayında» saqtaulı twr. Roman qoljazbasınıñ biraz böligi oqılmaydı: jazuı öşken, kömeskilengen. Biz onı alğaş M.Mağauin twsındağı «Jwldız» jurnalına jariyalağanbız. Keyin «Alaş» baspasınan şıqqan S.Saduaqaswlınıñ eki tomdıq mwrasına da endi. Romanda bügingi oqırmanğa äulieniñ aytqanınday körinetin qızıq detal'dar bar. Mısalı, biz qazir joqtan bar jasap jatqan «tarihi şındıqtarımızğa» Smağwl tıñ äri bayıptı qaraydı. Sonday-aq, Kenesarı qwbılısı da qızğılıqtı bayandaladı. Bolaşaq (bizşe qazirgi) Qazaq eli astanasınıñ jayı da saraptaladı.
«Teñizdi tamşısınan tanı» degen. Osı maqsattı wstanıp biz Smağwl teñiziniñ tamşısın «Abay» saytı oqırmandarına wsındıq.
Ärine, saqtaldı degen romannıñ tolığıraq nwsqasın oqığanğa ne jetsin?!..
Dihan Qamzabekwlı,
professor
Smağwl Saduaqaswlı
SÄRSENBEK
(romannan üzindi)
Qas qarayğan şaq edi. Qap-qara bolıp tünergen kün. Batıstan qoyu bwlt qaptap kele jattı.
Aspan men jer twtasqan zaual keşte dala tösin dübirletip qattı kele jatqan sartıldağan at twyağı estildi. Sıp-sıp etip sauırğa tigen qamşınıñ suılı keşki tınış auanıñ qalpın bwzğanday. Sıpıldağan jiti jüris qara jerdi qaq ayırarday. At ta qamıs qwlaqtarın birde tikeytip, birde jımqıradı. Auızdan köbik atıp, keñ tanaudan entige dem aladı. Belden bel astı, kölderdi de keşip ötti. Toqtausız wzaq jüriste «YApır-au, bir künniñ işinde bwl elge ne bolıp kaldı?» degendey bastarın eriksiz jwlqi tartıp, ayaqtarın jıldam basadı.
At üstindegi eki azamat twğırda müsindey nıq otır. Aynalağa jiti qarağan batır közderi ot şaşadı.
Bwl suıt jüristi eki adam qayda asığadı, nege asığadı?!. Qayda barasıñdar, osınşa jol şegetindey ne bop qaldı?!
Särsenbek şaharğa kelgende, Jwmajan men Bwqardan basqa mwnda äli eşkim joq eken.
Bir künnen soñ bıltırğı qazaqtıñ üyinde jinalğanda, Asqardıñ janında otıratın qız sekildi ädemi qara torı jigit keldi. Mwnıñ atı Qabdeş edi. Şın atı – Qabdolda ma, Hamit pa – onda bizdiñ jwmısımız joq. Jwrt Qabdeş deydi, biz de Qabdeş delik. Jaqsı körgende ne, jas körgende ne – onı, oquşı bauırım, swramay-aq qoya twr! Alısta jürgen bauırıñnıñ bir nazın kötere sal!
* * *
Qabdeş üyine kirip kelgende, Särsenbek gazet oqıp otır edi.
- Assalaumağaleykum, filosofım, – dedi.
Särsenbek jalt qarağanda Qabdeşti kördi. Ornınan wşıp türegelip, körise ketti. Qwşaqtasıp, tös tüyistirdi.
- Al, filosofım, jaz qayda boldıñ? Qay jerdiñ suın işip, qay jerdiñ dämin tattıñ? – dedi otıra berip Qabdeş.
- Qayda boluşı em?! Öz auılımda ötkizdim. Äuelde jolım bolmadı, artınan onıñ esesin toltırdım. Qazir köñilim bir türli jaqsı, – dedi Särsenbek salmaqtı dauıspen.
- Seniñ ejelgi ädetiñ ğoy! Bärin salıstırıp, ölşep-kesip beretin, – dedi külimsirep Qabdeş.
Särsenbektiñ aqıldı jüzi äreñ külimsiredi:
- Ölşegende twrğan ne bar? Äueli jaman jağdayda boldım, artınan oydağıday ornına keldi. Swrağan soñ, aytıp jatırmın. Öziñ jazdı qalay ötkizdiñ, Qabdeş? – dedi.
Qabdeş wşuğa ıñğaylanğan qıranşa ornınan köterilip, eki qolın jayıp, auzın aşıp:
- Qandayın swraysıñ? Bir türli tamaşa ötkizdim, – dedi.
Särsenbek bir närse aytqalı ıñğaylana bergende Qabdeş:
- Jazğıtwrı Bwqarbek ekeuiñniñ tapsırğan jwmıstarıñdı da orındadım. Köp maqal, ertegi jiıp äkeldim. Bir qızdıñ mınaday ülken säukelesi de bar. Ras-ötirigin bilmeymin, «Kenesarınıñ qızınıñ säukelesi» deydi. «Qobılandı batırdıñ qobızı» degen bir ülken dombıra sekildi qara taqtayı da bar. Asanqayğınıñ qamşısın taptım. Tağı da tolıp jatqan närselerim bar. Bwqardı bir quantayıq. Jasaymın degen muzeyin jasap, tilegine jetsin! – dedi.
Qabdeş bir närseniñ atın atağanda öziniñ qolımen sonı wstap twrğanday bolıp, denesin qozğaltıp, beti-jüzin özgertip otıradı. Säukeleni aytqanda eki qolın säukeleşe şoşaytıp basına köterdi. Qobılandınıñ qobızına kelgende, qobız tartqan kisişe sol qolınıñ sausaqtarın jıbırlatıp, oñ qolımen auanı osıp-osıp jiberdi.
Särsenbek qazaq işinde mimikanı qoldanbaytının biledi. Qabdeşke köziniñ astımen qaradı. Özin-özi wmıtqanday bolğan, erkek basımen jeñiltektenip ketkenin ersi körse de, şın ıqılasında jadırap külimsiredi.
- Jaraydı, Qabdeş! Öleñderiñdi erteñ tañerteñ osında alıp kel, oqiıq!.. Öleñdi jinağanıñ jaraydı. Odan halıqtıñ ne oylağanın, nendey sırı barın bilemiz. Eger bwl öleñderdi şığarğan nağız öleñ aqını bolsa. Biraq men seniñ muzeyge alıp kelgen närseleriñe sene almaymın. Bizdiñ tarihtan biletinimiz boyınşa Kenesarınıñ qızı bolmağan. Onıñ ber jağında Qobılandı batır qobız tartpağan deydi qariyalar. Asanqayğınıñ qamşısı degeniñ – tipti qata söz. Asanqayğı añızdan tuğan. Onıñ qamşısı qaydan boladı?
Särsenbey söyley berdi:
- Är halıq kieli aruaqtı qasiet etip, täu etedi. Asanqayğı – bolğan ba, joq pa, biraq bizdiñ halıq sonday auızdan-auızğa añız qılıp qaldırğan kieli adam twlğası. Mısalı, eski zamanındağı grek jwrtınıñ Apolonğa qatıstı añızdarın alayıq. Onda şındıqtan göri qiyal köp. Biraq grekter Apolondı äulie twtadı.
Mwsılmandar arasında Qojanasır degen äulie bar. Ol da – halıq auzındağı kieli adam. Ayta bersek, mwnday mısaldar tolıp jatır. Osınıñ bäri – ömirde bolmağan, halıqtıñ jaqsı oyınan şıqqan añızdar.
Qabdeş äkelgen eñbegi dalağa ketip, onıñ närseleri muzeyge tüspeytindigine ökpelegen kisişe qabağın tüyip:
- Jaraydı, Särsenbek, sağan sensek, Kenesarıda qız joq, Qobılandı batırda qobız bolmağan degeniñe könsem, köneyin! Asanqayğı bolmadı degeniñe men tipti nanbaymın. Bizdiñ elde Asanqayğınıñ jürgen jerleri bar. Joldıözek degen arağa kelgende ol: «Joldıözek degenşe, sorlı özek deseñderşi», – depti. Aytqanı kelgendey-aq, sol Joldıözekte bwl künde tük joq. Mañayındağı el jwtap, tügeldey qırılıp kaptı! Qane, Asanqayğınıñ bolmağanı?
«Osığan qanday jauap berer ekensiñ?» degen kisişe Qabdeş masattanıp, Särsenbekke tike qarap otırdı.
Särsenbek aspay-saspay Qabdeşke wğındırmaq niette söyley bastadı:
- Qabdeş, bwl jağdaydı men sağan tüsindireyin. Asanqayğı qaşan boldı, bilemisiñ? Ärkim är türli aytadı. Bireuler aytadı: «Aqtaban şwbırındınıñ zamanında boldı», – dep. Endi bireuler: «Keşegi Kenesarı uaqıtında boldı» – deydi. Keybireuler, ötirikşi şaldar bala kezimizde «Asanqayğını kördik» – deytin.
Asanqayğınıñ qay zamanda bolğanı turalı naqtı derek joq. Tarihın jazıp, bizge qaldırğan qazaq tağı da joq. Soğan qaramastan, Asanqayğınıñ barmağan jeri, baspağan tauı, jer-suğa qoymağan atı qalmağan siyaqtı. Şoyın jol, poşta joq kezde bükil qazaq jeriniñ bärine at qoyıp, aydar tağıp qalay aralap şıqtı? Meniñ oyımşa, bwl – senimsiz närse. «Jelmaya minip jürgen» deydi. Sol jelmaya degen bar ma? Bar bolğan bolsa, bizdiñ kezimizde ol nege bolmaydı?
Jaratılıs ğılımı boyınşa jelmayanıñ bar ekeni körsetilmegen. Qazaq jeriniñ attarın Asanqayğı qoydı delik. Sonda ol jerlerdiñ bwrın attarı bolmağan ba? Bolsa qalay atalğan eken? Qazaq bwrınğı ataulardı wmıtu mümkin be?!.. Meniñ sağan berer jauabım: külki, mif qaydan şıqsa, Asanqayğı da sodan şıqtı. Bwl – bir jıldıñ işinde emes, jüz mıñ jıldıñ işinde jaralğan adam. Osı küni el işinde bilerdiñ köbi bir jaqsı sözdi «Qwnanbaydıñ Ibırayı aytqan eken» dep keledi. Özimizge kelsek, «Ahmet Baytwrsınwlı aytqanday» dep otıramız.
Bwnıñ sebebi ne? Sebebi bwl adamdar – halıq köñilindegi kirşiksiz jandar. Jwrt olardı payğambar köredi. Payğambardıñ hadisın aytqanday, bwlar ayttı dep taratadı. Öz zamanında Ibıraydı da eşkim tıñdamağan. Osı küni zamandas oyşıldardıñ qadirin kim bilip jatır?! Ibıray halqına söylegende, atam marqwm aytqanday, «Ol kezde eşkim de qadir-qasietin tüsinbedi. Ölip edi, qanday kisi ekendigine közi jetip, endi mine «Qwnanbaydıñ Ibırayı aytqanday» deydi. Mısalı, mıñ jıl, jüz jıldardan keyin Ibıray men Baytwrsınwlı Asanqayğı sekildi kieli jandar bolmasına köz jete me? Birneşe jüz jıldardan soñ halıqtıñ: «Ahmet kiem, qolday gör! Bir öziñe siındım!» dep twrmasın kim bilsin?
Qabdeş aldınan altın saraydıñ esigi aşılıp ketkendey bolıp, biraz otırdı.
Bwl – aqılsız tuğan bala emes. Särsenbek auzına salıp jibergen jemisin şaynap jatıp, Qabdeştiñ miına bir närse kele qaldı. Sodan Särsenbekke qarap:
- Särsenbek, aytqanıñdı wğındım. Asanqayğı bükil qazaq jerin aralamasa, aralamağan şığar, biraq mağan mınaday oy kelip otır. Mif – kieniñ qaydan şığatının aytqanda Ahmet pen Ibıraydı mısalğa keltirdiñ. Bwlar bolmasa mif qaydan şığar edi. Sondıqtan men Asanqayğı mif bolsa, düniede bolğan adam dep oylaymın, – dedi.
Särsenbek Qabdeştiñ mwnday zerektigine öte riza bolıp, quanıştı jüzben:
- Dwrıs, dwrıs, Qabdeş, onıñ ras. Mümkin Asanqayğı degen bir aqıldı şaldıñ boluı. Bälkim, atı Asanqayğı emes, jay Asan ğana şığar. Biraq, ol bükil qazaq jerin aralağan joq. Osı küngi qazaq aytatın Asanqayğı bolğan joq. Qazaqtıñ Asanqayğısı – mif, – dedi.
- Olay bolsa, qamşısın da mif qıla salsaq qaytedi? – dedi Qabdeş külip. Ekeui de saq-saq küldi.
- Jaraydı, bolsa-bolsın! – dedi külkisin tiıp jatıp Särsenbek.
Qabdeş quanıp, «eñbegim jandı» degen oymen:
- Endeşe säukeleni de, qobızdı da mif qılamın, – dedi.
Särsenbek qarqıldap:
-Jaraydı, jaraydı! Meyliñ, öziñ bil endi. «Qabdeşti mif qıl!» dep ölerde ösiet aytıp ketseñ de!
Tağı da küldi.
Elu jıldan soñ qazaqtıñ köretin jaqsılığı, baqıtı däl sol ekeuiniñ aytqanı boyınşa ornay qalatınday. Ekeuiniñ jan dünieleri – qiyalı alıp wşıp alısqa şırqap ketti. Oydıñ mwhitında jüzip jür, jüzip jür.
- Elu jıl degen nemene? Qazaq eñ aldımen twtas el bolsınşı. Sonan soñ kimdi mif qılsa da, özi biledi, – deydi tolqıp twrğan Qabdeş. – Baqıt, ırıs degeniñ sol emes pe?!
Särsenbek ornına wşıp türegelip, üydiñ işinde ersili-qarsılı jürip söyley bastadı:
- Qazaq jwrtı biıl qalay bolar? Bir jıldan soñ qaytedi? On jıldan soñ qanday ömirge jetedi?
Elu jıldan soñ qazaqtıñ erekşe quattı el bolğanın, körkeygenin köz aldına elestetkendey boldı. Jügensiz qiyaldıñ jetegine ketkenin artınan sezip, özin-özi mısqılday küldi. «Qiyalşıl basım-ay!» Ol joldasına qarap edi, Qabdeş aldındağı ülken aq dastarqandağı narttay bolıp pisken bauırsaqtardı jey berdi, jey berdi.
Üydiñ işi tım-tırıs, jıp-jılı. Dariğa-şirkin, adam balası mwnşa nege körerge közi bolsa da, kökiregi soqır boladı eken?!..
Qap-qara bolıp tünerip kele jatqan dauıldıñ aldındağı tolısım tımırsıq. Jağımsız jaysızdıq.
* * *
Eki terezeli şağın bölmeniñ ortasına qoyılğan üsteldi aynala tört jigit otır: Särsenbek, Qabdeş, Bwqar, Asqar.
- Qaşannan beri oylandıñ? – deydi aşulanıp Bwqar.
Särsenbek tömen qarağan közin Bwqarğa tiktep:
- Qaşannan oylasam da bäri-bir emes pe? Onı iske asıru bwl künge deyin mümkin bolmasa, oğan men kinäli emespin! – dedi.
- Jaraydı, seni kinälayın dep otırğan kisi joq. Sen bir jwma bwrın qarsı ediñ. Onıñdı öziñ jwrtqa aytıp ta jürdiñ. «Älek bolmay, barıñdar okopqa» dep jürgen öziñ emes pe ediñ? Seni qoya twrayıq. «Qazaq» gazeti: «Barıñdar da barıñdar» dep jar saldı emes pe?! Ahmetşil bolıp jürgeniñ qayda? Ahmettiñ tilin nege almaysıñ? – dedi Bwqar.
- Onıñ bäri ras. Ol biraq tu köterilmey twrğanda edi. Endi köterilgen tudı qwlatpau kerek. Ärine, orıs halqınıñ küşti ekendigine qarağanda, olarmen soğısu – tekke qan tögu. Bärimiz jeñilemiz dedim. Basqa odan da mañızdıraq boljamdar jasasañ, mülde olay emes eken. Soğısatın jer – tau, tas. Zeñbirek ol aradan öte almaydı. Onıñ üstine bizdiñ jaqtıñ işinde äyel bar. Men bwğan ülken mağınalı män beremin. Meniñ oyımşa, bwl bizge jiberilgen äulie. Sondıqtan biz ölmeymiz.
Asqar mırs etip külip jiberdi de:
- Seniñ äyeliñ Franciyada bolğan Orlottıñ qızı deysiñ be? – dedi. «Orlottıñ qızı» degen sözdi Asqar orısşalap ayttı.
Särsenbek toqtamastan söyley berdi:
- Orlot-morlatıñdı bilmeymin. Men Auropağa şorqaqpın. Jalğız-aq aytarım: Alataudağı jigitterdiñ işinde Jwpar degen qız äulie bar. Onı bizge «namısıñdı oyatıñdar» dep Jaratuşınıñ özi jiberdi.
- Sen onıñ äulie ekenin qaydan bilesiñ? Bay almay jürgen qazaqtıñ qızınıñ biri şığar? – dedi Bwqar.
- Joq, Bwqar! Ol qız turalı eñ köbirek bilemin. Ol qızdıñ ğaşıq bolğan adamına men öte juıq boldım. Olardı kedergiler qospadı. Bizdiñ zamanımızda süygeniñe qosılu degen öte qiın.ol qız baqıtın tappağanına ökinbes, öytkeni el üşin bel buıp, täuekelge barğanın körmeysiñ be? Onıñ ber jağında ömirimdey jaqsı köretin bir adamım sol qızğa seriktes bolıp tağı ketti. Bwnday kezde oqu oqıp qalay jüruge boladı? Bwl az deseñiz, eki jerde özime lağınet aytqam. Biri – özimniñ jaqınım mağan qattı renjigende, ekinşisi – Bwqar öziñmen birge kazarmanıñ janında toptasqan qazaqtardı köruge barğanda. Köp halıqtıñ işinen «lağınet», «lağınet!» dep jattı. Äri zärli, äri ayanıştı, mwñlı estildi. Öz halqım mağan «lağınet!» dep aytpasın. Özderiniñ adal perzenti ekenimdi bilsin, körsin. Men sol üşin ne körsem de solarmen körem! – dedi Särsenbek.
- Meniñ sağan aytqan sözim qayda, «Tuıs pen ağayın arasına jik salıp» dep. Sen onı teris wğındı ma desem, olay emes eken! Qazaq ayta beredi. Onıñ aytqanıña qarasañ, biz bärimiz jaulıq kigen qatın aluımız kerek. Qaysımızdıñ isimizge «Täñir jarılqasın!» aytıp jür. Bizge «Täñir jarılqasın» aytatın halge äueli qazaq jetse, mwnday nadan bolmas edi. Onda biz revolyucioner bolıp ketsek, şetimizden renjip ökinbes edik. Biz qazir nağız Auropanıñ revolyucionerindey tärtipti, jigerli, ölispey berispeytindey özimizge özimiz senimdi bola alamız ba? Keşegi Kenesarınıñ zamanındağıday bizde beyberekettik, aqılsızdıq, äline qaramay közsiz wmtılatındıq bolmasa qaytsin. Kenesarı 60 jıl bwrın Sarıarqanı qanğa boyamasa, biz endigi elin salğan tıp-tınış jwrt bolar edik… – dedi.
Bwqar Särsenbekke jağıñqıramay jüruşi edi. Endigisine ne jorıq? Kenesarı kim? Bwqar kim? Nege sonı oylamaydı? Kenesarını sökkeni – köz jwmbaylıq, körine jamandau ğoy. Osı sözinen keyin Särsenbek Bwqardı müldem jaqtırmay aşulanıp ketti. Ornın wşıp türegelip, tez-tez söyley jöneldi.
- Men Bwqar, seni wğa almaymın. Bärimizdiñ basşımız, patşamız Kenekeñdi pälen deuge qalay auzıñ baradı? Oyıñ da, boljamıñ da birtürli. Kenesarınıñ sayasi qırı qalay? Täuke bidiñ jer turalı jasağan zañın bilesiñ be? Täukeniñ zañı osı küngi zañnan qay jeri kem? Sarıarqanı mwjıq qaptadı. Jer turalı Kenesarınıñ oyı qanday edi? Ärine, qırğızben soğıstı. Ol üşin kinälauğa boladı. Biraq Kenesarı büldirdi degeniñ – ol qateleskeniñ. Biz osı küngi jürgen auropaşalatıp alğan revolyucionerler Kenesarıday artımızğa ataq-dañq qaldırsaq jarar edi. Kenesarınıñ zamanında soğıs qwralı – mıltıq, zeñbirek boldı bolğanda. Qazaq sonda da qarsı twra bilgen. Meniñ bwrınnan tilegim osı sekildi oqiğa edi. Ärine, erte uaqıtsız qanday bolğanda da jüregim bir närseni sezedi. Bizge osı istiñ aqırı qayırlı boladı. Jaqsılıqpen bitedi, – dedi Särsenbek.
Manadan beri ündemey otırğan Asqar ökinişti jüzben:
- Bäri bwzıldı! Barlıq pılan, tıp-tınış, jap-jaqsı bolıp kele jatır edi. Bunt. Mıj-qıj! Japoniya sekildi oqıp-jetilip alıp, biraq isteytin jwmıstı käkir-şükir adamdar kelip, bwzdı da jiberdi, – dedi.
Särsenbek aşulanğan boyı Asqarğa qarap:
- Sen Japoniya degen sözdi bilip aytasıñ ba, bilmey aytasıñ ba? Qazaq Japoniyaday bolu üşin keminde elu jıl kerek. Japoniyaday erkin, öz aldına täuelsiz el bolu kerek. Orıstıñ patşası men töreleri twrğanda Japoniya tüsiñe de kirmeydi. Bwl pikirdi mezgiline jetkendey aytayın dep jür edim. Tu mezgilinen bwrın köterildi. Mezgilinen bwrın aytuğa tura keldi, – dedi.
Särsenbekten basqası ezu tartıp küldi.
- Sonımen ketetin boldıñdar ma? – dedi kürsinip Bwqar.
Särsenbek şapşañ pışaq kesip ötkendey:
- Ketemiz! – dedi.
Bwqar men Asqar türegeldi. Särsenbek, Qabdeş ekeuimen qwşaqtasıp, qoştasıp üyden şığıp jüre berdi. Olar ketisimen asığıp-üsigisip bwl ekeui de kiine bastadı. Kiinip bolğan soñ Särsenbek Qabdeşke qarap:
- Qabdeş, bata oqimız ba? – dedi. Bata qıluğa Qabdeş qolın jaya berip edi, Särsenbek Qabdeşke qarap:
-Joq, soldatım, olay emes! Sen üydiñ ortasında twr, men batanı oqiın! – dedi. Qabdeş tüsinip eki qolın janına jiberip, sımday bolıp twra qaldı. Särsenbek batasın oqi bastadı… «Allatağala betaldımızdan jarılqasın!» – dep betterin sipadı.
Endi bwyrıqtı ünmen: Oñğa, solğa, aynal! – dep edi, Qabdeş wrşıqqa aynalıp barıp betin esikke berip twra qaldı. – Alğa tart!
Ekeui edenniñ taqtayın tıqıldatıp, sap tüzep dalağa şıqqanda, qas qarayğan eken.
* * *
Tamaqtanıp alğan eki jigit üyuli şöptiñ işin quıstap alıp, jasırınıp dem aluğa jattı. Köpke deyin wyqıları kelmey qoyğan soñ, tündegi uaqiğanı esterine alıp, äñgimelesti. Qabdeş attıñ ayağına oq tiip, qalay qwlağanın ayttı. Särsenbek soğısqa kele jatqandıqtan ba, bir oy basıp, köbine ündemey jattı. «Zamannıñ bäri soğısqa aynalıp bara jatır ma, qalay?» dep oyladı da, sol oyın Qabdeş ayttı.
Al, Qabdeş bolsa köpten mazalap jürgen jaydı bilgisi kelip:
- Seniñ oyıñ qalay, Särsenbek, türikter jeñe me? – dedi.
- Ärine, türik jeñedi. Türik jeñbeydi deu – ağattıq, – dedi Särsenbek.
- YApırmay, orıs jwrtınıñ türik degende jını bar. Bıltır türikter soğıs aşqanda şkoldağı balalar meni «türik, türik» dep qır soñımnan qalmadı! – dedi Qabdeş.
- Türik degende jını bolmay qaytsin? Orıstıñ eñ adamı degenniñ biri - Dostoevskiy. Onıñ özi türik soğısı uaqıtında türikke qarsı jarnama jazğan. Osı küni Stamboldı alamız deytin körinedi. Stamboldıñ mañına bara almaytınına imanım kämil, – dedi Särsenbek.
- Soğıs mäselesin oylağanda özimizdiñ qazaq qalay bolar eken dep oylaymın, – dedi Qabdeş.
- Twp-tura anığın aytşı, Särsenbek! Qazaq neşe jılda nağız Japoniyaday boladı? - dedi tağı da ol.
- Elu jılday dep jürmiz! Qaydan bileyin?! Biraq biıl jazdan beri mağan eki ülken oy kelip jür. Onıñ biri – keşegi aytqanım. Qazaq Japoniya sekildi bolu üşin öziniñ eldigi özinde bolu kerek. Onsız qazaq bäribir oñalmaydı. Ekinşi oyımnan ketpeytin bir närse – qazaqtıñ jeriniñ tım ülkendigi. Qazaqtıñ sanına qarağanda osı otırğan jerinde bwl qazaqtay endi on ese halıq bolu kerek. 70 million Japonnıñ otırğan jeri bizdiñ bir üyezdiñ jerindey eken. Qazaq anıq el bolu üşin oğan şahar salu kerek. Şoyın jol tüsiru kerek. Bwnıñ bäri istelgen soñ halıq jii otıru kerek. Zauıt, fabrik ornatılu kerek. Olay istemey, osılay jürek bersek, bwl aytqannıñ biri de bolmaydı!
- Seniñ oyıñşa qazaqtı qalay jiiletu kerek? – deydi şıday almay Qabdeş.
- Meniñ bir pılanım bar, biraq ol qazir iske aspaydı, – dedi.
- Ol oyıñ qazir iske aspasa da, tüsindirip aytşı, qaşan estigenşe meniñ şıdamım jeter emes, – dedi Qabdeş.
Särsenbek saspay:
- Ol pılan: Barlıq qazaq balasın Sarıarqağa jinau. Aqmola men Semey oblısı barlıq qazaqtı sıyğızadı. Eñ jamanı mwndağı orıstardı ol jaqtan köşken qazaqtıñ ornına ornalastıru. Jerdi öñdeuge qayta ol jaq jaqsı. Qostanay, Aqtöbe, Oral – osınıñ bäri egin salatın jer. Mwjıqtar onda barsa, şaş-etekten payda tabadı.
- Orıstıñ qamın jemey twra twrşı. Äueli qazaqtı jarılqap, sonan soñ orıstı söz qılarsıñ! – dedi Qabdeş.
Särsenbek küldi de, Qabdeşti erkeletip:
- Asıqpa, qazir bärin aytıp bereyin. Iä, sonımen barlıq qazaq balası Sarıarqağa jiıldı. Meniñ oyımşa, nağız qazaq bolu üşin birtwtas jerde birıñğay ornalassa jeke el bolıp qalıptasar edik. Sonda qazaq Japoniya siyaqtı elge aynalar edi. Salınıp jatqan şoyın joldar: Atbasar, Aqmola, Şiderti, Kereku, Qızıljar, Kökşetau aralarına jürgizilse; Ombı, Bayanauıl, Semey jolı salınsa, Qarqaralı, Ayagöz, Äulieta arqılı joldar qatınasa, şirkin, qanday jaqsı bolar edi.
- Şiderti dep jatqanıñ ne?
- Jerdiñ atı. Aqmola, Şiderti…
Särsenbek özi de quanıp ketti. Şöptiñ astında jatqan ayağı qozğalğanday boldı.
- Meniñ boljauımşa, Aqmoladan keyin – Şiderti. Sol jerge eñ ülken şahar salsa. Oğan taqau Kereku – mañayı tolğan zauıt, fabrik. Mine, bwlarğa qosa taskömir, twz, qorğasın tielgen san mıñdağan şaqırımnan temirjolmen vagondar älgi men aytqan Şiderti şaharınan jan-jaqqa tarap, tüyisip, ersili-qarsılı toqtausız jürip jatsa keremettiñ kökesi sol emey, nemene! Ülken öndiris bolğan soñ, oğan jwmısşı da köp kerek. Mıñdağan, milliondağan qazaqtar jwmısşı bolıp istese öz jeriniñ baylığınıñ rahatın körgeni emey nemene?! Bwl degeniñ adam aytqısız jañaru bolar edi. Ar jağında Ertis jaqın. Kerek deseñ, su boyımen de şaharğa neşe türli bwyımdar da kele bastar edi. Söytip, wlğaya-wlğaya endi elu jılda osı küngi Ämerikanıñ eñ ülken qalası Çikagoday bolar edi.
Qabdeştiñ swrağın kütpesten Särsenbek qızıp ketti bilem, äri qaray söyley berdi:
- Meniñ bwl aytıp jatqan pikirlerim öz basımnan şığarılğan qiyal emes. Bwnıñ köbin bizden bwrın eldiñ qamın oylağandardıñ bäri de aytqan.
- YApırmay, kim ayttı eken, Särsenbek? – dedi Qabdeş.
«Äu» degen Särsenbek dauısın qataytıp:
- Sen Abılayğa qalmaqtıñ hanı Qaldan seriniñ söyleskenin estidiñ be? Estimeseñ köñil qoyıp tıñda!
Abılay añ aulauğa şıqqanda, qalmaqtarğa kezdesedi.
- Ua, kimsiñder? – dep swraydı.
- Biz – qalmaqtıñ hanı Qaldan Seriniñ qolımız. Abılaydı şapqalı baramız, – deydi olar.
Abılay «özim joqta tınış jatqan eldi tonap keter» dep oylaydı da:
- İzdegeniñ Abılay bolsa, Abılay – men. Meni wstap apar hanıña. Elimdi büldirme! – deydi.
Abılaydı Qaldan Serige alıp keledi.
- Ua, Abılay. Mwnşa meniñ elimdi nege qırdıñ? – deydi Qaldan.
- Onı menen swrama! Qazaqtıñ halqınan swra! Men – qazaq halqınıñ degenin isteytin onıñ qolımın! – deydi Abılay.
Abılaydı öltirmek boladı. Basın alardıñ aldında Qaldan Serige alıp keledi.
- Ua, Abılay, düniede ne armanıñ bar? Ayt öleriñniñ aldında! – deydi Qaldan.
Sonda Abılay twrıp söyleydi.
- Ua, Qaldan, tiri bolsam, aytatın sırım emes edi. Basım alınğalı twr! Sen swradıñ, men aytayın!… Düniede üş armanım bar. Onıñ biri: tiri bolsam altı alaştıñ balasın biriktirip, Ertistiñ boyınan qonıs äperip qatardağı el qılarmın dep edim. Bwl armanıma jete almadım.
Ekinşi armanım: qol-ayağım baylaulı twr. Qoldarıña qapıda tüstim. Abılay degen atım bar edi ğoy, tım bolmasa sendermen soğısta ölmedim. Bwl da men jetpeytin arman bolıp baradı. Üşinşi armanım: oylağan oyımdı, istegen isimdi tapsırıp keterlik artımda özimdey perzentim joq. «Qayran elim jersiz qaldıñ-au» dep ökindim! Bwl – eñ zor armanım! – dep Abılay közine jas alıptı.
Qaldan Seri barmağın şaynap jiberip:
- Ua, Abılay, sen jalğızıñnıñ joqtığın ayttıñ-au! Menmen ekensiñ. Seni öltirip bolmas! Bar, şırağım, jüre ber! – dep Abılaydı bosatıp jiberipti…
Särsenbek äñgimeni bitirdi.
Qabdeş bir-az ündemey jattı. Bir şama ünsizdikten keyin:
- YApırmay, Särsenbek! Sen osınşa qazaqı äñgimelerdi qaydan esti bergensiñ? – dedi.
Särsenbek bwl sözge jauap bermey, bastalğan äñgimeni soñına deyin ayaqtayın degen bolar, sözin äri qaray sabaqtadı:
- Abılaydı älgi eki armanı meniñ jañağı aytqan pikirime janaspaydı. Ärine, Abılaydıñ zamanında şoyın joldar söz boluğa tiisti emes. Ol kezde şoyın jol joq. Arğı negizinde Abılaydıñ armanı – däl jañağı aytılğandar ekeni aydan-anıq. Egerde Abılay XX ğasırda tusa, ol da men aytqandı aytpasına kim kepil?
Qabdeş janı kirip:
- YApırmay, Abılay osı küni nege tumadı eken? – dedi.
Särsenbek salmaqtı dauıspen:
- Bir esepten men Abılaydı jek körem. Abılay öte özimşil, künşil bolğan. Aldına jüginip kelgen adamdarğa eş uaqıtta ömirlik bitim aytpaydı eken. Bäri birdey tatu bolsa, meni qadirlemey keter degeni, bälki. Älgi aytılğan armandardıñ orındalmauına sebep bolğan Abılaydıñ sol özimşildiginen şığar. Orıstıñ Iuan patşasınday bolsa, älde qaytar edi?
Qabdeş mwñayıp ündemedi. Särsenbek te sözdi arman qaray ayta bermey toqtattı.
Däl sol kezdegi ekeuiniñ oyı: «Sorlı qazaq, sorlı qazaq!» degen sözder edi.
Orınbor qalası,
1922-1925 jıldar
“Abai.kz”
Pikir qaldıru