Twlğalar

Qoytas-Molda Böltaywlı as-Säbilan at-Türkistani

kerey.kz

 |  May 15, 2015

Qoytas-Molda Böltaywlı as-Säbilan at-Türkistani 1877-şi jılı Türkistan qalasında tuğan. Sonda arab tilinde dini bastauış bilim alğan. Hiua şäharında oquın jalğastırğan. 1892-şi jılı äkesi Böltay Qojamwratwlı (1819-1907 j.j) islam qağidaların bile tüssin degen maqsatpen jibergen. Hiua şäharındağı Işanqalada dini orta mektepti bitirgennen soñ, Mwhammed Omar Äminhan mediresesine tüsedi. Onda islam erejeleri men şariğattan, filosofiyadan, logikadan, tarihtan bilim aladı. Şığıs danışpandarınıñ şığarmaların oqidı. 1902-şi jılı oquın bitirgennen soñ, Ufa qalasına barıp birer jıl mektep-mediresede mantiq (logika), şariğat erejeleri, Qwran täpsiri pänderinen sabaq beredi.
1905-1906-şı jıldarı 2-şi ret Mekke-Mädinege barıp, qajılıq parızın ötegen soñ, elge qaytarda jolay 2-3 Arab Elderinde arnayı toqtalıp, Türkistan halıqtarınıñ tarihına qatıstı derekterdi izdestiredi. Osıdan keyin tuğan halqınıñ tarihın, şejirelerin jinaydı. Arqanı, Aqmeşitti, Äulie-atanı şarlaydı. Sol maqsatpen 1911-1913-şi jıldarı Ferğana, Ändijan arqılı Qaşğarğa ötedi. Tarın oypatın şarlap, añızı men äpsanası, meşiti men mazarı köp Twrpan öñirin, Yediqwt mazarın aralaydı. Täñir tauınıñ jotası Jwldızdı basıp, Küneske tüsedi. Ondağı qazaq auılınıñ meymanı boladı. Qwlja qalasında Baytolla mediresesinde ğwlamalarmen pikirlesedi. Qas boyındağı Uäyis mazarın, köne Almalıq qalasınıñ ornın, Twğlıq Temir mazarın ziyarat etedi. Jarkent qalasına toqtap, Uälibay meşitinde namaz oqidı. Sodan keyin Altınemel asıp, Küreñbeldegi eldi aralaydı. Almatı qalası arqılı Wzınağaştı basıp, Äulieatağa ötedi de, Qwmkent arqılı aulına qaytadı.
Qoytas-Molda jinağan dünielerin jariya ete almaydı. Keñes Ükimeti twsında baydıñ balası äri molda bolğandıqtan qağaju köredi. 1920-şı jıldarı Mırzaşöl-Maqtaaral jağına barıp twradı. 1930-1940-şı jıldarı kolhoz basqarıp jürgen balası Äşimbay Ükimet jağınan qastandıqpen öltirilgei soñ, qalğan bala-şağama ziyanı tiedi dep, barlıq kitaptarı men jazbaların kömip tastaydı. 1943 şi jılı 13 şi qaraşada özi dünieden ötedi. Qoytas-Molda el işinde sıylı bolğan. Ğwlamalığı küni büginge deyin añız bop aytıladı.

Horezm uälayatı Hiua şäharındağı aldımen Dini mektepte, sodan soñ «Mwhammed Omar Äminhan» mediresesinde köp jıldar boyı birge däris alğan ferğanalıq Nazrulla Molda äs-Saqib äl-Farğoni (1878-1929 j.j.), samarqandıq qajı Twhfatulla Molda äs-Samarqandi (1876-1929 j.j.) jäne türkistandıq qajı Qoytas-Molda at-Türkistani (1877-1943 j.j.) aqsaqaldardıñ bügingi wrpaqtarında saqtalınıp twrğan KÖNE qoljazbalar men tarihi mwrağattardı zertteuşi ferğanalıq özbek jazuşısı Utan Sadirovtıñ (Utanqoja Sadıraddinqojawlı) 1997-şi jılı Täşken qalasındağı «Mehnat» baspasınan özbek jäne qazaq tilderinde basılıp şıqqan «QOYTAS-MOLDA at-TURKISTONIY» attı kitabınan, jäne 2000 jılı jarıq körgen Äkemniñ “Birikken Wlttar Wyımında söylegen tüñğış qazaq” degen kitapşasınan qazaqtıñ ataqtı handarı – Esimhan men Türsınhandardıñ twsında Han Sarayınıñ keñesşisi qızmetin atqarğan äri 1626 – 1628 jıldarı tağdır tälkegimen Taşkentte ömir sürgen, bolaşaq türiktanuşı ğwlama, (1644 – 1664) jıldarı Hiua hanı bolğan Äbilğazı Bahadürge (1601 – 1664) köptegen ağalıq keñesterin ayamağan qadirmendi Säbilan Şeşen äl-Qoñır at-Türkistani (1583 – 1667) babamnıñ wrpaqtarı Böltay men Qoytas-Molda atamdar turalı birşama derekter tabuğa boladı.
“Ayta ketu kerek, ferğanalıq Nazrulla Moldanıñ bül estelikteri negizinen 1926 jılğı erte köktemde Qoytas-Moldanıñ Maqtaaral öñirindegi Önimker attı eldi mekendegi üyine qonaqqa barğan kezinde bolğan kezdesu üstinde dosınıñ öz jazbaları men 1902 jılğı derekterge qarap otırıp aytqan auızeki äñgimeleriniñ negizinde jazılğan. Ülken wlı, jas kommunist Äşimbaydı Keñes Ükimeti 20-jıldardıñ basında Betpaqdala – Mırzaşöldi igeruge qızmetke jiberuine baylanıstı Qoytas-Molda otbasımen Türkistan qalasınan sonda qonıs audarğan. Osı jolı Nazrulla Moldanıñ Ferğanadan Betpaqdala-Mırzaşölge tüñğış ret kelui anıqtaldı…” dep tüjırımdama jasaydı “Qoytas-Molda at-Turkistoniy” attı kitaptıñ avtorı Utan Sadirov. (Taşkent, “Mehnat” baspası, 1997 jıl).
Jastıq kezendi ärdayım esine tüsirip, tätti qıyaldarğa berilip, sol kezeñderdegi ötken ömirdariyanıñ tek qana jaqsı, rahat sezimderin esimizge tüsirip qana qoymay, künde otırğanğa ne jetsin, dostım. Onday kezeñderde jastar tarapınan estitin qwlaq, köretin köz, janı aşıp, jüregimen eljirep sezinetin bauırmaşıp jan bolğanğa ne jetsin!
- dep Qoytas-Molda säl twnjıradı da äñgimesin arı qaray jalğastıra berdi.
Men sonda bayqappın, jas kezimnen Hiuağa oquğa erte ketkennen be, joq bolmasa, ağayındarımızdıñ köpşiligi qalanıñ sırtında, Mayqalada, Asıqata toğayların jağalay, Sırdariyanıñ boyında tağı basqa jerlerde alısıraq, şetirek twrıp jatqandıqtan ba, äyteuir köpşiligin jığa tani almadım. Degenmen, sol jiında esimde qalğandarı atamnıñ jaqın ağayındarı men qwda-jegjattarı, alıstan at arıltıp kelgen dos-jarandarınıñ birazı jäne kisilerdiñ keybir äñgimeleri esimde qalıptı.

Qasireti men quanışı da mol talay tarihi oqiğanı basınan ötkizgen Türkistan şäharı 1902-şı jılı küzge qarata ğalamat bir toy saltanatınıñ kuäsi bolğan.
Osındağı älemge äygili Äzireti Swltan – Qoja Ahmet Yasaui kesenesiniñ (qwbıla) jaq betinde ornalasqan qalanıñ bayırğı twrğındarınıñ biri, äri Orta jüzdiñ Qoñırat taypasındağı Alğıy ruınıñ öz töñiregine sıylı da auqattı azamattarınıñ biri Böltay Qojamuratwlı äs-Säbilan at-Türkistani (1819-1907) aqsaqaldıñ şañırağında kenje wlı Qoytastıñ Hiua şaharındağı “Işanqalada” Äminhan medresesin tämamdap keluine baylanıstı birneşe künge sozılğan ülken toy saltanatı ötken.

Sol toy saltanatına Böltay atamnıñ (ol jılı qariya 80-niñ üstinde) Türkistan qalası töñireginde ömir süretin dos-jaran, qwda-jekjat, ağayın-tuıstarımen qatar Sarıarqa, Jetisu, Zaysan öñiri, Ereymentau, Kekşetau, Jay-ıq boyı, Mañğıstau, Aral atırabı, Sır boyı, Betpaqdala – Mırzaşöl eñiri, Taşkent oypatı, Ferğana jazığı, Bühara mañayı, Jideli – Baysın, Qaraqalpaqstan, Türkimenstan, tipti alıstağı Qıtay men Moñğol elinen, Anadolıdan, t.b. jerlerden qonaqtar kelipti. Wzın sanı şamamen 2,5-3 mıñ adam, äytpese odan da köp.
Toyğa kelip qatısqan kisilerdiñ barlığınıñ esimderi estelik däpterşede jazılıp qaldırğan bolatın, onı öziñe keyinirek körsetermin, dostım. Jalpı alğanda, Böltay atam, köpşil, meymandos, aqqöñil, janına şejireşil, aqın-jırau, batır-baluan, erjürek, sıpa jigitterdi köp jinap, el ağaları – talay-talay bolıs-bilermen däm-twzdas bolıp, terezesi teñ ötken jan bolsa kerek.
Äñgime etip otırğan kezeñ, 1902-şi jıl men medireseni bitirip Türkistanğa kelgenime arnalıp jasalğan TOY jaz ayları öte bere erte küzde ötti. Bizdiñ üy qalanıñ şetine jaqın, Ahmet Yasaui Kesenesiniñ qıbıla jaq betinde ornalasqan bolatın. Kelgen qonaqtarğa arnalıp üyimizdiñ oñ jağındağı alañqayğa 18 qanat ülken üy twrğızılıp, aynala 14-15 şaqtı 8-10-12 qanattı aqşañqan kiiz üyler ornalastırılıp, alıs-jaqınnan kelgen qonaqtar ret-retimen jayğastırıldı. Qaz-qatar tigilgen aqşañqan üylerdiñ irgeleri türilip, üylerge sıymağan el dalağa, oqalı kilem, oyulı tekemet pen örnekti sırmaqtar jayğızıp, qwraq körpeşeler tösettirip alqa-qotan otırısqan bolatın.
Bwl päni dünieden erteli-keş ötken ata-babalarımız ben äziz analarımızdıñ äruaq-ruhtarına arnalıp Qasietti Qwran Süreleri bağıştalğannan soñ, jinalğan köpşilik baluandar sayısın, jayau jarıstı, sayasatşı, atbegi, qwsbegiler men wsta-zergerlerdiñ önerlerin tamaşalap, bi-bolıstar men qadirmendi aqsaqaldarımızdıñ bilik-joralğıların esitip, jas-jeleñder jağı altıbaqan teuip, ändetken dumandı mereke 2-3 künge sozıldı.
Ayta bersem, onıñ bäri köp närse …
Toyğa jinalğan köpşiliktiñ aldı bir aptaday uaqıt bwrın jinala bastağan bolatın. Ärine, toyda qızmet körsetetin Böltay atamnıñ tuğan ağası Tölegen men onıñ wlı Qoşqar jäne Bektas (1844 j.t), Nwrtas (1858 j.t), Jantas (1865 j.t) ağalarım men olardıñ wldarı Aldiyar (1867 j.t), Aybota (1880 j.t), Mwrat (1885 j.t.), atamnıñ jaqın inileri Ägi Şwlğaubay bi (1850 j.t.) twñğışı Äbdirayım (1877 j.t.) qwrdasımmen birge, molda Qoldas (1860 j.t), Orazbay men Baynazar ağalarım, Sasıqkölden Qwlbaba añşı, Qaraspan bolısınıñ 99-şı auılınan Böribay Qalpeniñ inisi Mıñbay aqsaqaldıñ wldarı Körikbay, Arıstan men Mämbetäli, Şaqabay babamnıñ nemeresi Orınbay (1855 j.t.) men Ordaş ağalarım, Tasqwtannan Sartek babamnıñ şöberesi Amanbay qajı (1826 j.t.) atam men onıñ nemeresi Seydazım zamandasım, Kerey-Alğıy babamnıñ wrpaqtarı – Ötebay atamnıñ balası Marqabay 10 jasar wlı Äbdikerimdi, Bayseñgir aqsaqaldıñ wlı Bayseyit ağam wlı Sımayıl (1875 j.t.) men Botabek zamandasımdı alıp, Qañtarbaydağı Kölbay babamnıñ nemereleri Momın, Baybota, Qarpıq ağalarım men Jantas ağamnıñ wlı Mwrat inimniñ qwrdası Sadıqan (1885 j.t.) inilerim jäne Qwlajan atamnıñ ülken wlı Esimhan 10-jasar Mütälhanmen, kişi wlı Sırman inim. Bayırqwmnan Bektas atamnıñ nemeresi Käribay saqı (1855 j.t.), Tañatar atamnıñ nemeresi Tölebay saudager tuıstarım men Asan äji (1857 j.t.) jäkem, onıñ wlı Äbsaq, qwrdasım men Kerimbek şabandoz (1888 j.t.), Bozan atamnıñ nemeresi Qaldıbek, Keldibek jäne Serke aqsaqaldıñ nemeresi Nwrımbet (1879 j.t.) inilerimmen birge tağı biraz jigitter üyde bolatın. Bwl kisilerdiñ arı-beri jürgizetin wyımdastıruşılıq jwmıstarınıñ barlığın basqarıp jürgen Böltay atamnıñ zamandas inileriniñ biri Täşken atırabında twratın Qarasiraq atalarımızdıñ işindegi Tana wrpağı Böribay Qalpe (1821 j.t.) atamız bolatın … »
« … TOY bastalğan küni jwma namazdı Qoja Ahmet Yasaui babamızdıñ mwrajayınıñ qasındağı meşitte oqıdıq …
Tağı da äñgime-düken, duman qızıqşılıq, jalğasa berdi…
Böltay atamnıñ jas kezinen beri tığız aralasıp kele jatqan 82 jastağı eski dosı Ämin Baqşı atamızdıñ äñgimesi esime tüsip otır, sonı aytıp bereyin, – dedi de Qoytas-Molda äñgimesin arı qaray jalğastırdı.
« … 1844 şi jılı twñğış ret Türkistan şäharında Böltay dosımnıñ üyinde qonaqta bolıp, ol kezde jas näreste – büginderi alpıstı alqımdap qalğan jigit ağası, anau jürgen Bektastıñ düniege kelgenine quanıp, birge şattanğanbız. Ol kezde Böltay ağam 25-jasqa tolıp, jayrañdap jürgen jastıq şaq kezderimiz bolatın.
Ol kezeñderde men, jatqan jerleri jaylı, bolğır, ata-anam, ağalarımmen birge twratın edim, endi ğana 23 jasqa tolğan kezim bolatın. Biz türkimender, rulas-jerlestigimizdi eskeretin bolsaq, bılayşa bölinemiz. Joumıt, Çaldar, ? negizinen Taşhovuz Velayatında jasaydı, Geklen attı taypanıñ wrpaqtarı Aşğabat velayatında, ? taypası Aşğabat velayatınıñ şığıs jäne Marı velayatınıñ oñtüstigindegi atırabtarda, al Salır taypası Çarjau velayatın mekendeytin bolğan. Men bwl mäselelerdi tolığıraq aytıp otıruımnıñ sebebi, bügingi merekede nemerelerimiz qatarlı jastar köp eken, solar da estisin, bilsin dep otırmın, al ülken kisilerge bwlardıñ bäri belgili jaylar ğoy dep oylaymın. Qazirgi kezde bala-şağamız, nemere-şöberelerimizben birge Qaraqalpaqstannıñ Törtkül tumanına qarastı Aqbaşlı qıstağında twramız. Ol jerde qazaq, türkimen, qaraqalpaq, özbektermen birge bir atanıñ balalarınday tatu-tätti ömir süremiz. Bügingi toyğa 70-jastan asqanımda körgen eñ kenjetay qızım 10 jasar Sapargüldi de alıp keldim, qalıñmalın qalıñdatıp berseñder, qwday bwyırtqan qwda bolıp ta qaytarmın Qaraqalpaqstanıma. Onıñ üstine balaqayımız Qoytas-Moldanıñ qwrdası, meniñ elge tanımal jeztañday şäkirtim Mwrat Baqşını da ertip kelgenmin.
Al endi özimizdiñ jas kezeñderimizge keletin bolsaq, ol kezde men boydaq edim, üyimiz Türkimenstannıñ Aşğabat şäharında bolatın. Böltay ağamnıñ menen eki jas ülkendigi bartın. Sonı eskerip, men ärdayım Böltay ağamdı kişilik jolımmen qadir-qwrmettep jürdim, biraq Böltay ağam köp jerde meniñ oylarımmen keliskisi kelmey, «Qoysayşı, Ämin, bir-eki jasıñdı bwldap qaytesiñ, odan da qwrdas dey salsayşı!», – deytin. Onday jağdaylarda men basqa ılaj taba almastan «Jaraydı, qwrdas ağa bola ğoy!», – dep äzer qwtılatınmın. Mine, sol Qwday qosqan «Qwrdas ağammenen» aralas-qwralas bolıp jürgenderimizge de alpıs jılday bolıp qalıptı, Qwdayğa şükir, ağalı-iniligimizge de, qwrdas-dostığımızğa da şañ tüsken joq, endi tüspeydi de, nege deseñizder biz qiyamettik dostar emespiz be?!
Büginderi salihalı El anası bolıp otırğan, anau baypañdap jürgen Qaraşaş jeñgem bolsa, ol kezde 18-jastağı sırıqtay qaratorı kelinşek edi, bügingi Toy basqaruşı, ol kezde mwrtı endi ğana qılañ berip kele jatqan Böribay Qalpe menimen, al, anau tördegi otırğan Sartek babamnıñ şöberesi Amanbay Qajı qaynısı Qaraşaş jeñgesimen bir jılda tuılğan qwrdastar bolatınbız.
Iä, Böltay ağamnıñ ärdayım aytıp otıratın ELU-JILDA – EL JAÑA degen sözi ras boldı-au. Bügingi qonaqtardıñ işinde biren-saran ğana qalıppız!…
Mayrıq babamnıñ wrpaqtarınan mına Mamasalınıñ äkesi Öteş bay joq. Janwzaqtıñ äkesi Qaramergen, Ötep pen Arqabaydıñ äkeleri Qwdiyar qwrdas ağamız kele almaptı. Ümbetay qwrdasımnıñ nemeresi Mombek jür. Mämbetqwl babamnıñ wrpağı Tañatar qwrdasımnıñ twñğışı mına Bwltbay balamnıñ wlı Tölebaydı körip qaldım, onı öziniñ qwrdastarı Tölebay saudager dep äzildesedi eken. Böltay ağamnıñ qwrdastarı Wlı jüz Qatağan Kökköz bidiñ wlı Aday batır, mına Şınalı men Jwmabek bolıs inilerimizdiñ äkesi jäne Qaraşañıraqta otırğan Bekqwlı balaqayımızdıñ babası Asabay bi ağamız, Aydarbektiñ babası Därimbay, anau tördegi otırğan Ereymentaudan kelgen Mwhammed Sopı inilerimizdiñ äkesi Leker men Nwralınıñ babası Telibay, Bekbau qwrdasımnıñ wlı, mına Rısbektiñ äkesi Ömirtay inimiz de, Jaqsıbay balamızdıñ babası Sartbay zamandasım, mına Qwlğara molda men Bayan batırdıñ äkeleri Qıdırbay ağalarımız (Alla olardıñ janına tınıştıq bersin!) dünieden ötipti.
Däuletiyardıñ äkesi Äymen zamandasım men Jetisudağı Alban ruınan şıqqan Eskene batırdıñ wrpağı Şaday jäkemniñ nemeresi mına Tolıbaydıñ äkesi Säybek qwrdastarım joq. Säybekti biz äzildep Saqau Säybek dep ataytın edik. Anau törde otırğan Zaysannan kelgen Bäytik inimniñ bauırı äri Böltay ağamnıñ qwrdası, biz üşeuimiz birge jas kezderimizde Bwharada däris alğan Nwrmwhammet Abız aqsaqaldıñ wlı Säbit Damolla (1819-1883 j.j.) ağam da Payğambar jasın jasap dünieden ötken edi.
Mına otırğan äzilqoy Qalmen küyeu balamızdıñ babası Aydarbek te, anau jürgen äri öz zamandastarı Äbilaq köje bergiş dep äzildesetin balaqayımızdıñ äkesi, qadirmendi Külän kelinimizdiñ jwbayı, Bibatır qwrdasımnıñ wlı Aqberdi balam da, Seydin inimizdiñ äkesi Qwlşığaş Jamanqara batır da, Jideli Baysınnan kelgen mına Alpamıs batırdıñ wrpağı Tilovmurodtıñ äkesi Mırzaqwl ağam da marqwm boptı …
Qaysıbirin aytayın, tazdıñ basındağı seldir şaşınday. Biren-saran aq qalıppız, otırğandardıñ bäri jastar. Osılardıñ ömiri wzaq bolsın dep tileymiz, Alla Tağaladan!», -dep Ämin Baqşı atamız bir kürsinip qoydı …
Böltay atam 83-jastan asıp qalğanımen äli baquattı, el arasında abıroylı adam edi. Atamnıñ sözderi äli künge deyin esimde: « … BİZDİÑ ÜY ÜLKEN BABALARIMIZ ALĞIY QWLŞEKEDEN TARAYTIN BIGELDİ (laqab atı ÄGİ.) AQSAQALDAN QALĞAN QARAŞAÑIRAQ. BIGELDİNİÑ ÜLKENİ QANAY BABAMIZ DİNDAR KİSİ BOLĞAN. SOPI, TAQUALIĞIMEN EL ARASINA KEÑİNEN TARALIP, KÖPŞİLİK JWRT OL KİSİNİ «QANAY TAQUA» ATANDIRIP JİBERSE, QWTTIBAY, ALMANBAY MEN QARIMBAY BABALARIMIZ ŞARUAQOR KİSİLER BOLIP, AL KÖŞİKBAY MEN ABIZ AQSAQALDARIMIZ ERJÜREK, BATIR JİGİTTER BOLĞAN KÖRİNEDİ. EL ARASINDA SAQTALĞAN «ER KÖŞİK JIRI» SONIÑ AYĞAĞI BOLSA KEREK. BIGELDİDEN TARALĞAN QANAY, QWTTIQBAY, ALMANBAY, KÖŞİKBAY, ABIZ BEN QARIMBAY ATTI BALALARINIÑ WRPAQTARINIÑ ÄRBİR OTBASI MÜŞELERİ – BWL ÜYDİ – ÄRDAYIM ÖZİNİÑ – ÜLKEN ÜYİ – DEP ESEPTEYDİ.
ENDİ KÖRİP TWRSIÑDAR, KİŞKENE WLIM – QOYTAS – ALLA TAĞALAMIZ NÄSİP ETİP, ÖZİMİZDİÑ HIUADAĞI MEDİRESENİ TÄMAMDAP – ARABTANUŞI – ULEM – MWDARRIS – AL, BİZDİÑŞE ĞWLAMA – WSTAZ YAKI «MOLDA» DEGEN ATAQQA IE BOLDI.
«MWDARRIS» NEMESE DÄRİS BERUŞİ WSTAZ, AL, BİZDİÑŞE «MOLDA» DEGEN ATAĞIN ALĞAN ADAM ARAB, PARSI TİLDERİN ÖTE JAQSI BİLGEN. ŞARIĞAT ZAÑI BOYINŞA, «MOLDA» QWRAN OQIP, OĞAN TÄPSİR JASAUI KEREK.
AL ENDİ QWRAN SÜRELERİN QWR JATTAP ALIP, ÄRTÜRLİ QIRAATQA SALIP, DASTARQAN BASINDA NEMESE BASQA DA KÖPŞİLİK QAUIM BAS QOSQAN JERLERİNDE OQU JÄNE KÜNDELİKTİ BES UAQITILI NAMAZIN QAZA ETPEY ALLA TAĞALAMIZDIÑ ALDINDA ÖZ PARIZIN ÖTEP JÜRU – ÄRBİR MOMIN MWSILMANNIÑ BORIŞI – OL MOLDALIQQA JATPAYDI.
JASIM BOLSA MWHAMMED PAYĞAMBARIMIZDIÑ JASINAN ÖTİP, SÄBILAN BABAMIZDIÑ JASIN JASAP OTIRMIN. BIILĞI NAURIZDA MEN «MIÑ AYDIÑ JÜZİN KÖRDİM!» ALLA TAĞALAMIZ NÄSİP ETİP, TAĞDIR JAZSA, ALDAĞI UAQITTARDA DA TALAY JÜZDESERMİZ, QWDAYĞA MIÑ DA BİR RET, ŞÜKİR, MEN RIZAMIN. SİZDERDİÑ ALDARIÑIZDA TWRĞAN QOYTAS-MOLDA QASIETTİ BIGELDİ BABAMIZDIÑ OSI ÜY – QARAŞAÑIRAĞINIÑ – QWQIQTI MIRASQORI … »
Toy-Dumanğa alıs-jaqınnan kelip jinalğan jwrt 2-3 kün boyı molda Mwsanıñ, Älşekey küyşiniñ, ataqtı Qwrmanğazı küyşiniñ şäkirti Nämen küyşiniñ, Mädidiñ, Bazar Jıraudıñ, Mwhambetkereydiñ (änşi Mwhit.), Qwlan aqınnıñ, Ämin Baqşınıñ, Qwlınşaq aqınnıñ, ataqtı Birjan Saldıñ şäkirti, änşi Jarılğapberdi sayatşınıñ, Äybergen zamandasımnıñ, Şañgerey änşiniñ, Qazanqap küyşiniñ, Mwrat Baqşınıñ, änşi Qozıkeniñ, Nwrtuğan Kerşiniñ, Twrmağanbettiñ, Jambıl aqınnıñ, Qalmen Äzilqoydıñ, Jırşı Qılışbay Moldanıñ, Baqqas pen Baqı bişilerdiñ, Mıñbay änşiniñ, Ğwmar Qaraş pen Erğoja küyşiniñ, Jüsip aqınnıñ, Şädi Şayırdıñ, Sanbay aqınnıñ, Tolımbek inimniñ, ataqtı Iqılas qobızşınıñ şäkirti Sügir küyşiniñ, Äbsaq qwrdasımnıñ, besaspap Berikbol – Ağaşayaqtıñ, Bayserke küyşi men ataqtı Däuletkerey küyşiniñ şäkirti Älikey küyşiniñ önerlerine tañ qalısıp raqımetin jaudırdı.
Käri tarlan Aqnazar, Boranbay batır men Omarqoja Daraboz, Payğambar jasın jasap otırğan Bayan men Jaqıp batırlardıñ, Tileuberdi şabandozdıñ, qırıqtıñ qırqasındağı qılşıldağan Qwrmanbek, Binazar batırdıñ, Seydin inimniñ, Teke şabandozdıñ, Moldados baluannıñ, jas böriler Qoyşıbek pen Äsilbek batır-baluandardıñ, Köbjan şabandozdıñ, Qaraqwl atbeginiñ, Köztay şabandozdıñ, Qwlbala wstanıñ, Allabergan atanıñ. Alıstan at arıltıp kelgen atbegi, Tolıbay sayatşınıñ, Özbek Töreniñ, Ağman qwsbeginiñ, Mämbet şabandozdıñ, Joldasbek atbeginiñ, Jünis şabandozdıñ, Boşan jayau jürgiştiñ, Sayidqul şabandozdıñ, Tölebay saudagerdiñ, Jantöre atbeginiñ, Janay zergerdiñ, Uälihan atbeginiñ, Rısbek şabandozdıñ, Jünis tapkerdiñ, Jäpek şabandozdıñ, Kültay atbeginiñ, Üsip Qwsbeginiñ, Berdibay atbeginiñ, Jaras tapkerdiñ, Aybolat bauırımnıñ, Qwlbala añşınıñ, Izenbay şabandozdıñ, Şertan Jwlqardıñ önerlerine süysindi.
Böribay Qalpe, Ferğanadan kelgen Mwsahan qoja men Saip qoja aqsaqaldar, Manap aqsaqal, Amanbay Qajı, Saip Qoja, Bazaralı äji, Bäşen sıpa, Äli ağam, Üsen Qoja sıpa, Usman Qarı, Satıbaldı ağam, Bayğarın äji, Qwlğara molda, Jarmahambet aqsaqal, Bazarbay äji, Kenjebay aqsaqal, Baymwhambet Qoja, Mamaş ağam, Asan äji, Qaymolda ağam, Mwhamedjan molda, Sarı aqsaqal, Nwrjan ağam, Aqmeşit pen Şiöliden kelgen Qıpşaq Äbilseyit qajı, Jaqsıbay ağam, Botabay ağam, Äbilqayır molda, Bolat Qoja, Qarmaqşıdan kelgen Ramadan Ahmet Sıpa, Imanqwl molda, Twrsınbay ağam, Erbatşa täuip, Jidebay aqsaqal, Naurızbay Molda, Asılbek sıpa, Jetimder Aytjan Damolla, Barlıbay aqsaqal, Qwdayberdi molda, Aqbala ağam, Aldanazar äji, Töleş molda, Tatubay aqsaqal, Derbisäli ağam, Üsipbek ağam, Türkmenstannan kelgen Kişi jüz Jäntin Öteuli Işan, Qwrmanbay ağam, Jaqsılıq molda, Mırzalı baqsı, Qanay ağam, Şamwrat aqsaqal, Äbdirayım Qoja, Kerimqul molda, Jäbek ağam, Ahmet Qalpe, Swltanbek ağam, Esim Qoja, Sekerbek ağam, Qwrbaraq Twraş äji, Üsipbek duana, Törebek ağam, Jünis molda, Islamiddin molda, Batırbek äji, Qasım ağam, Jwrın Qoja, Qaldıbek ağam, Bwltbay ağam, Mwhammed Sopı, Közjan molda, Qaynazar aqsaqal, Qojabergen ağam, Ospan molda men Mırzageldi äji, Ahmet Aybatır ağam, Keñesbek aqsaqal, Maylıbay täuip, Bağımbet molda, Däuletiyar äji, Jündibay aqsaqal, Säuirbay tuısım, Bibatır ağam, Süleymen molda, Tölegen aqsaqal, ? Ayqoja, ? men Qantay Işandardıñ uağızdarın tıñdadı …
Mwhamedziya oyşıl, Qazığwrttan kelgen Janıs Begasıl Bi men Siqım Jantemir sal , Mombek bi, Saumalkölden kelgen Bäş aqsaqal, Büyrabay men Sädibek bolıstar, Sätbay seri, Qarauıl aqsaqal, ağatay seri, Östemir bolıs, Ötep aqsaqal, Täşkenbay seri, alıstan añsap kelgen Ahmet bauırım, Qwyısqansızdar Asanbek seri, Däulet atam, Bayan seri, Biğara ağam, Ötegen seri, Bayzaq ağam men Jetimder Köbek, Kemelbay ağam, Bektwrsın bi. Älseyit Qoja, Barqı aqsaqal, Bazar jäkem, Jwmabek bolıs, Isabek ağam, Esken aqsaqal, Baeke bolıs, Dilimbet Şeri, Mırzadin bauırım, Äşimbek tuısım, Sarıbatır seri. Tölebay saudager, Käri sıpa, Imanberdi Kösemsöz şeberi, Janbatır seri, Mäulen Tilmaş pen Seyitqali. Jürgenbay ağam, Jantöre bolıs, Äşirbaydıñ Şäkii, Qibaq Şoybek pen Mäşirip, Mämbetäli ağam, Säken seri, Mırzalı bolıs, Nwrjan seri, Temirbay bolıs, Nartbay bolıs, Şoyınbet bi, Sapar Datqanıñ bilik-joralğıların estidi …
Kelgen qonaqtardıñ barlığı da öz sıy-sıyapatımenen at minip, şapan kiip qaytıp ketip jattı …
Toy bitkennen soñ, Böltay atam qwzırına ağalarım Bektas, Nwrtas, molda Qoldas, Jantas jäne meni şaqırıp alıp, keñesti.
Qoytas-Molda wlım, – dedi äkem, – maqwl deseñ üylendiremin, äruağıñnan aynalayın, Qasietti Säbilan babañ Şımır – Şilmämbet Dosmwhammed bidiñ küyeu balası bolatın. Öziñniñ Qaraşaş Şeşen bolsa, bidiñ Aqbura wrpağınıñ qızı. Anañnıñ: «Aramız üziliñkirep baradı ğoy, süyek jañğırtsaq ta dwrıs bolar ma, edi!»,-degen nieti de bar, al endi öziñniñ tañdağan swlu qızıñ bolsa onı da ayt, ağalarıñmen birge bwl mäseleni şeşemiz. Basqa oyıñ bolsa, onı da ayt, esiteyik.
Ata, ağalarım, Sizderge köp rahmet. Sizderden ötip qayda barar deysizder, meni. Degenmen, Alla Tağalamız näsip etip, Sizder rwhsat etseñizder, men üylenuden bwrın 2-3 jıl ğılımi istermen aynalıssam, Alla Tağalamız näsip etse, atamnıñ Şejiresi jäne Tarihi mäseleler boyınşa bastağan isterim bar edi. Baratın, izdeytin, zerdeleytin twstarım bar, – dedim.
Meyli, Molda wlım, – dedi Böltay atam, – seniñ aytqanıñ bolsın. Qay jaqqa, qaysı elge baramın deseñ de sağan rwqsat, balam. Qarjı jağınan qısılma, Qwdaydıñ näsip etip bergeni jetedi. Degenmen, bizderge kelin äkelip beru mäselesin de keşiktirmeseñ bolar edi, – dep külimsiredi atam. Ağalarım da äkemniñ sözin qoldap-quattadı. Sonan soñ Böltay atam qolın jayıp, bizge Bata berdi…

Bwğan qosa aytılatın bir jañalıq mınau: 1902 jılı medrese bitirgennen keyin ülken dini qayratker bolğan, Orta Aziyanı, Edil boyı elderin, Moñğoliyanı, Qavkazdıñ müsılman türik jürttarın aralağan, al 1911 – 1913 jıldarı Şığıs Türkistanğa tanımdıq sapar şegip qaytqan qajı Qoytas Molda turalı 1902 jılğı Türkistandağı wlı merekege Jetisudağı Şañqanaydan 22 jasar wlı Igilikpen birge barıp, qatısıp qaytqan Wlı jüz Alban Säybek babamızdıñ bir wrpağı Tolıbay sayatşınıñ nemeresi, büginderi Almatıda türğan (ol juırda dünieden qayttı) belgili jazuşı Qwrmanbay Igilikwlı ağamız ol kisiniñ sol Qıtay eline jasağan saparı jaylı “Şiır joldar” attı kitap jazu üstinde edi…
Meniñ äketayım – Äşir-Bek Qoytas-Moldawlın (1940-2008j) kezinde öner men sporttı qatar süygen, osı eki salada da edäuir jetistikterge jetken qazaq azamatı. Halıq teatrınıñ ärtisi, kezinde 1964-1967 jıldarı «Qız Jibek» pen «Jalbır» spektakl'derine qatıstı, Kreml' sahnasında än şırqap, Bükilodaqtıq teatr festivaliniñ laureatı atanğan bolsa, klasikalıq küresten (QSRO) sport şeberi atağın da alğan jan.
Soñğı on şaqtı jıldıñ köleminde ol Özbekstandağı qazaq teatrı qorın basqarıp keledi. Bwl qordıñ bastı maqsatı – Özbekstanda (Taşkent) qazaq teatrın, Qazaqstanda (Şımkent) özbek teatrın aşu. Bwl bağıtta biraz jümıstar atqarıldı.
Mwnımen qatar äkem Qoñırat taypasınıñ tarihın, şejiresin zertteumen qızu aynalısıp jürgen edi.

Äkesiniñ mwrağatın aqtarıp otırıp, joğarıda atı atalğan samarqandıq qajı Twhfatulla Moldanıñ kenje wlı Nişonbay ağamız (1923-2001) ol kisiniñ (äkesiniñ) 1902 jılğı Türkistandağı ülken toy saltanatı turalı qoljazbasın tabadı (arab äripterimen, şağatayşa jazılğan) jäne onıñ işinen Qoytas-Moldanıñ esimin kezdestiredi, sonan soñ izdestirip jürip, moldanıñ kişi wlı äkemdi tauıp baradı (1995 jıl).
Tühfatulla Moldanıñ estelikterine qosa ol kisiniñ mekteptes, medreseles jan dosı Ferğana atırabında twrğan Nazrulla Moldanıñ da qoljazba estelikteri, äsirese 1902 jılğı Türkistandağı toy saltanatına qatısqan konaqtardıñ tolıq tizimi (kimniñ qaydan kelgeni de bwl tizimde körsetilipti) de tabıladı. Onıñ soñında Böltay atamnıñ bastağan üş adamnıñ qolı bar eken..
Ayta ketu kerek, Qoytas-Molda turalı joğarıda aytılğan Utan Sadirov ağanıñ kitabı da sol estelikterdiñ negizinde jazılğan. Mine osı 1995 jıldan bastap on jıldıñ jüzi bolıp qalıptı, äkem sol XX ğasır basındağı wlı basqosuğa qatısqan kisilerdiñ bügingi wrpaqtarın izdestiruge kirisip, kiriskende de öte qızu kirisken edi, bül isin jalğastırıp kelgen. Nätije öte jaqsı bolğan! Keybireudiñ üldarı men qızdarı, al keybireuleriniñ nemereleri, tipti, şöbereleri tabılıp jatqan. Bir qızığı, qazirgi ürpaqtarınıñ bäri derlik äkeleriniñ nemese atalarınıñ sol toy saltanatına qatısqanın mülde estimegen, bilmeydi. Al qazirgi wrpaqtardıñ arasında bügin elimizge jaqsı tanımal bolıp otırğan ğılım-bilimniñ, ädebiet pen mädeniettiñ, tipti bügingi biznes äleminiñ de ökilderi bar. Olardıñ bäri üşin bwl ülken jañalıq. Mısalı, bügingi közi tiri zeynegker, üyşrtanuşı ğalım, tarih ğılımınıñ kandidatı Erzin Munir ağamız (1927j.tuğan) sol toyğa Zaysannan Qıstaubay baymen küymeletip, öz äkesi 19-20 jasar Ibragamniñde (sonda türğan tatar ağayındardan) birge barğanın birinşi ret estip, äri tañ qaldı äri sez joq quandı.
Bwl qoljazbadan belgili bolıp otırğan tağı bir mañızdı jañalık, – körnekti türik oyşılı, filosof jäne aqın Ziya Kökalıptıñ (1876-1924) sol toyğa, yağni Türkistanğa kelui. Bwl büginge deyin Türkiyağa, jalpı türik ğılımı men ädebietine mülde belgisiz bolıp kelgen jaña derek. Qoljazbada bwl jayında:”Anadolıda (Sivasta) twratın qaraqalpaq ağayındarımızdıñ işindagi Qoldawlı Qoñırat – Müyten atalarınıñ bir wrpağı Ahmetke erip, qasına Diyarbaqırdağı orta mektepte türik tarihi päninen özi däris alğan mwğalimi Mehmet Taupıqtı alıp, (Mehmet Ziya) jetti” dep körsetilgen. Osı Mehmet Ziya – (Ziya Kökalıp). “Kökalıp” familiyasın ğalım keyin alğan.
Ol kezde Mehmet Ziya (Ziya Kökalıp) älemge emes, äli öz eline, Türkiyağa tanıla qoymağan 26 jastağı jas jigig. Sayasi üyirmelerge qatısıp, gazet-jurnaldarğa maqalalar jazıp, t.b. Eger Türkistanğa Mehmet Ziya (Ziya Kökalıp) saparı onıñ bolaşaqta tabandı türikşil qayratker boluında eleuli röl oynasa kerek. Türkistanda ol bir aptaday bolğan.
Ziya Kökalıptıñ öziniñ bükil sanalı ğumırı men şığarmaşılığın bir ğana wlı maqsatqa türikşildik ideyaların taratuğa arnağanı maqsatpen ol on şaqgı kitap, qanşama öleñ-dastañ, ğılımi maqalalar jazdı. Basqa da jümıstar jürgizdi. Sol eñbekteriniñ işinde onıñ esimin älemge äygili ötken sübeli eñbegi!- “Türikşildiktiñ negizderi” (1924) attı kitabı.
Ziya Kökalıptıñ bwl eñbegi keyin älemniñ birkatar tilderine audarıldı. Al KSRO-da Ziya Kökalıptıñ eñbekterin jariyalau bılay türsın, onıñ atı da auızğa alınbağanı belgili tek Odaq şañırağı ortasına opırılıp tüsip, qızıl ajdahanıñ janı jahannamga ketken soñ ğana mwnday mümkindikne kolımız jetti emes pe! Söytip, 1990 jıldın basında «Türikşildiktiñ negizderi» äzir6ayjan (1991), özbek (1993) tigkrins audarıldı, al 2000 jılı bizdiñ audarmamızben Almatıdağı «Merey» baspasınan kazak tiliñde jarıqqa şıqtı. . .
Ziya Kökalıpqa qatastı tağı bir derek belgili bolıp otır. Ziya Kökalıp kelgen-ketken bireuler arqılı – 1915 jılı Qajı Koytas – Molda Böltaywlına öziniñ «Wlt» dep atalatın öleñin jiberipti. Bwl Ziya Kökalıptıñ ataqtı ölenderiniñ biri bolıp tabıladı jäne qalamgerdin barlıq jinaqtarında bar. Öleñde türik birligi, ideyası jırlandı.
1926 jılğı Maqtaaral öñirindegi Önimker auılında bolğan kezdesude Qoytas-Molda öziniñ dosı ferğanalıq Nazrulla Moldağa osını aytıp, Mehmet Ziyanıñ qaytıs bolğanın qayğıra habarlaydı.
Demek, Ziya Kökalıp 1902 jılı Türkistanğa kelgen jäne onda tanısqan dostarın ümıtpağan.
Osı Anadolıdan attanğan qonaqtardıñ Türkistanğa kelui turalı elge tanımal jazuşı Qürmanbay Tolıbaev agamız mınaday pikir aytqan edi: «Olar aldımen Istambwldan kememen Qırımğa, sodan temir jolmen Qazanğa, äri qaray Orınborğa, Aktöbege, Türkistanğa baruı mümkin, ol kezde bwl bağıtta temir jol bar bolatın (Türksib keyin salındı goy). Al qazaqtar qaydan bolsa da atpen kele beredi, qajet jağdayda arağa bir-eki ret konıp ta aladı..»
XX ğasırdıñ bas kezinde Täşkende “Sırlı Meşit” mahallasınıñ imamı samarqandıq qajı Tühfatulla Moldanıñ (1876-1929) bügingi ürpaqtarınıñ otbasılıq mwrağattarında saqtalğan qoljazbadan tağı mınaday derekterdi oquğa boladı: “Meniñ arğı babam Alaş!” döp otıradı eken Säbilan Şeşen (1583-1667), babamız dedi 1902 jılğı Türkistanda ötken wlı basqosuda Alğıy Alaşhan babamızdıñ kişi nemereleriniñ biri Böltay Qojamüratwlı äs-Säbilan at-Türkistani atamız.
– Ärine Alaş babamız turalı el arasında keyinen tarap ketken ärtürli añız-äñgimelerdiñ barlığı da şındıq dünie. Osı añız-äñgimelerdiñ şığu törkininde bügingi qadirli qonaqtarımız, mına otırğan äziz bauırlarım – Qantay Işan men Manapqoja, anau törde otırğan Qorasan qojalarınan Gädäy Şayıqtıñ şöberesi “Boşan jayau jürgiş” pen Baymwhammed, Täşkennen kelgen Säyid Qañlı Narqoja men Şabar Işan inilerimniñ, mına Baqsayıs pen Nädirqoja babalarımnıñ wrpaqtarı Amanqoja men Jürın balam, Sauran jerindegi Mırşa Mıñbasınıñ wrpağı Üsenqoja balaqayımnıñ jäne de Semeyden kelgen Töre tuqımdarı atışulı Baraq Swltannıñ wrpağı Älihan balam, Täuke men Äbilqayır handardıñ ürpaqtarı Baubek baqsı inim men Erğoja küy-şi bauırımnıñ äkeleri Esirgep pen Medet zamandastarımnıñ – öz zamanınıñ bilimpazdarı men köregenderi – arğı babalarınıñ da äserleri jok, dep ayta almaymız… El arasındağı “Qaradan şığıp han bolmas” delinetin ata-babalarımızdıñ auızeki jarğı-qağidalarınıñ da şığu törkini sol kezeñder bolsa kerek. Degenmen de bazbir tauarihnamalık, jädigerlikterde aytılatınday, Altın Orda handarınıñ biri bolğan Nağaday nemese qazaq Qoñırattarınıñ auızeki şejirelerindegi Nağanay wlı babamızdıñ jeti şeşemizden tuılğan 30 wlı, Emen, Semen attı 2 qwlı, barlığı 32 wlı bolıptı delinedi. Ol äzizderimizdiñ köpşiliginiñ atı-jöni mön bügingi ürpaqtarınıñ qayda, qalay ömir sürip jatqandıqtarı da biz momındarğa belgisiz…
Sol Nağanay babamızdıñ erjü-rek te batır, şarua da bilimpaz wldarınıñ biri, meniñ arğı babam Alaş bolsa, bügingi Sır boyındağı laqap attarı “Köktiñwlı men Kötenşi” delinip ekige belinetin qazaq qoñırattarı – Jidelibay sınğa el üdere keşken qım-quıt zamanda Türkistan töñireginde qapıp qoyğan Nağanay babamızdıñ kenje üldarınıñ biri Meldeniñ bügingi wrpaqtarı. Birer jıldan beri mwqiyat dayındalıp, qıruar uyımdastmruşı jwmıstar jürgizip, äri Siz ben Bizdiñ bwl basqosuımızda qızmet etip jürgen de solar.. Anau törde otırğan Özbek eliniñ Swrhandariya uälayatındäğı Jidelibay sınnıñ Tilla Qamar qıstağınan kelgön Qarakaspaq atamızdan segiz wlınıñ twñğışı Sarı babamızdıñ bir wrpağı Ernazar atamızdıñ besinşi wlı, Mırzaqwlwlı Tilovmurod balam 6 jasar Normamad nemerem, täşkennen kelgen özbek Usman Qarı men Ğwlam Qarı, bauırlarım, Twhfatulla molda balam, Anadolıdağı Sivastan kelgen Qaraqalpaq ağayındarımızdıñ işindegi Müytön atasınıñ wrpağı Qaldıbay inimniñ wlı Ahmet pen birge kelgen, mına ezimizdiñ Qaraqappaqstandağı Şımbaydan kelgen, Qalqaman atasınıñ bir wrpağı Erbatır balalarımnıñ arğı tüp ataları Büzırıq Qoñırat pen Qoldawlı Qoñırat agaları da wlı babamız Nağanaydıñ wldarı Bılayşa aytqan Alaş pen Meldeniñ tuğan bauırları Büzırıq Qoñırat pen Qoldawlı Qoñırat atalarımızdıñ bügingi ürpaqtarı özbek pen qaraqalpaq halıqtarınıñ sanatında.
Alaş babamızdı da, “qazaqtıñ tüp atası Ännäs sahabadan taralıptı-mıs” delinetini sekildi, öz tarapına tartuşılar da kem bolmağan…
Qalay desek te, Şıñğıs däuiriniñ tülegi Alaş babamız ğasırlardan ğasırlardı attap etip bügingi zamanımızğa jetip, osı jerde otırğan barlığımızdıñ da Wlı da qadirmendi arğı tüp babamız bolıp keldi, äli de bola berer! -dep Böltay ata Qwran sürelerinen düğa oqıp, bata jasadı…Toy-Saltanatqa jinalğan jürttıñ barlığı derlik ata-babalarımız ben Apla Tağalamızdıñ elşisi Mwhammedke (s.ğ.s.), onıñ sahabalarına, Qül Qoja Ahmet YAssaui babamızğa madaqtar arnap, bet sipastıq” (qajı Tühfatulla Moldanıñ qol-jazbalarınan üzindiler. 1902 jıl.)
…Mümkin, osı jolı-aq, bir jümadan soñ jas kezinen birge ösken mekteptes, medreseles qimas dosı Nazrullanı Ferğanağa şığarıp salıp türıp: “Nazrulla, Ükimettiñ adamdarı meniñ qır soñıma tüsip aldı. Mınanı saqtau mağan kün ötken sayın qiındap baradı, – dep sırtı bılğarımen müqiyat qaptalğan qalıñ däpterdi qolına üstatadı. Bwl 1902 jılğı Türkistandağı toy-saltanatqa kelgen Türik-Alaştıñ, qala berdi isi qazaqtıñ igi jaqsılarınıñ atı-jönderi jazılğan qoljazba.
-Äzirşe seniñ üyiñde türa türsın”. Nazrulla onı qoynına tığıp, attanıp ketedi. Qoytas-Moldağa sol qoljazba-tizimdi Nazrulladan qaytarıp aludıñ reti kelmey-aq qoydı. Äri-särimen köñili alañ bolıp jürgeninde ükimettiñ “jandayşaptarı” ülken wlı, Maqtaaral öñirindegi “Ülgili” kolhozınıñ tüñğış qazığın qağısıp äri özi basqarıp jürgen Äşimbaydı qastandıqpen öltiredi…
Keyingilerime ziyanım tiip keter degen qauippen 1943 jılı qolında bar dini kitaptarı men qoljazbaların lajsız jerge kömipti. Onı bayqap qapğan qızı Särsenkülge: “Qızım, eşkimge tis jarıp aytuşı bolma! Ükimet bilip qalsa, eşqaysımızdı da ayamaydı”, -dep, qattı eskertedi. Sol Särsenkül apay küni keşege deyin äkesiniñ qwpiyasın jan balasına aşpağan…
Qoytas-Molda quğın-sürginde jürip te astırtın uağızın jalğastırıp, jwrttı din Islamnan bezinbeuge şaqıradı. Tipten Täşkendegi ayağın şayan şağıp, hal üstinde jatqan Äbdiäkimniñ äkesi Şohmirzoğa tündeletip barıp, qasietti düğamen şayannıñ uın qaytarğanın közi körgender äli künge deyin aytıp jür. Alayda, jaña Ükimettiñ dinge qarsılığına iştey äbden küyinip, qajığan ol 1943 jılı 13 qaraşada baqilıq bolıp, dünieden etedi…
1902 jılı Türkistanda bolğan bül ülken toy-saltanat Tühfatulla men Nazrulla Moldalardıñ estelikteri tabılğanğa deyin, yağni 80-90 jıl boyına wmıtıldı. Bizge belgisiz bolıp keldi. Keyin äkem bürınğı bar derekter men keyingi on jıl köleminde özi jinağan materialdar, suretter negizinde ülken eñbek jazudı qolğa alğan edi. Bwl eñbektiñ birinşi kitabın jazıp bitirdi. Äkemniñ jäne de ötken babalarımızdıñ äruaq-ruhtarına bağıştap, tayauda ol, Qwday qalasa, jarıq körmekşi.
Maqalanıñ soñında mınaday mäselelerge toqtaludı jön kördi. Birinşi. XX ğasırdıñ basındağı bül wlı jiınnıñ birden-bir sebebi Qoytas-Moldanıñ medrese bitiru quanışın toylau ğana ma? Bwl üşin 150-200, äri ketse, 300 adam da jetkilikti emes pe? Mümkim, bül jiınnıñ negizgi maqsatı sol kezdegi türik-islam älemindegi mañızdı mäselelerdi talqılau, osı bağıtta belgili bir toqtamğa, twjırımğa kelu, bolaşaqtıñ qamın qarastıru, t.s.s.
XIX ğasırdıñ ayağı, XX ğ. bası – Osman imperiyası azıp-tozıp, ıdırauğa bet alğan, Reseyde solşıl ideyalar keñ etek alıp, 1905 jılğı teñkeris jaqındap kele jatqan, mümıñ esesine türik-islam äleminde jaña qozğalıs – jäditşildik (jäditizm) barğan sayın damıp kele jatqan kez.
HİH ğasırdıñ ekinşi jartısında türik tilderin, onıñ işinde qazaq tilin zertgegen orıs ğalımdarınıñ (mısalı, Alekgorov, Il'minskiy, Metioranskiy t.b.) nağız missionerler bolğanın da wmıtpağanımız jön. Şartaraptan jinalğan igi jaqsılardı kieyai Türkisgan şaharında basın qosıp, arnayı wlan-as'f mereke ötkizgen äri Qoja Ahmet YAssaui babamızdıñ sopılıq ilimin uağızdauşı äri arı qaray damıtuşı ğwlama-äzizderimiz el ağaları men aqsaqaldarımızdıñ –Bwharadağı medreseni Böltay aqsaqal men birge oqıp, birge bitirgen, äri 1850 jıldarı Mekke-Mädinege qajılıqqa birge barğan ömirlik qimas tört dostıñ ekeui bwl kezde marqwm bolıp ketken -Iteli Kerey Säbit Damolla Nwrmwhammedwlı (1819-1883 j.j.) men Qoñırat Twrımtay qajı Şobanwlı (1820-1890 j.j.). Üşinşi dos aşğabattıq türikmen Ämin baqşı (1821 j.t.) Türkistandağı merekeni üyımdastıruşılardıñ biri bolğan. Bul jiınğa osı tört dostıñ biri Kerey Säbit damolla marqwmnıñ 1867 j