Twlğalar

Äz Babalar

kerey.kz

 |  May 21, 2015

Tanaş bi. Tanaş Farhatwlı 1308-1348 jıldarı ordabası bop qol basqarumen, qazı, şora, uäzir bop el basqarıp, Toqtı, Özbek, Jänibek handardıñ kezderinde memleket qayratkeri därejesine köterilipti. Tanaş tarhannıñ inisi Abbas bahadür de Altın orda handığında ülken äskerbasılardıñ biri bolıp, qızmet atqarıptı.

Tanaş jayında Qojabergen jırau Tolıbay Sınşıwlı bılayşa tolğaydı:

Altın orda jwrtına

Qorğan bolıp jasınan.

Sol kezdegi handardıñ,

Orın alğan qasınan.

Tanaş tarhan babamız,

El qamqorı bolıptı.

Äskerdi bastap är kezde,

Japan tüzde qonıptı.

Sıbızğı, kerney tarttırıp,

Ötkergen bastan jorıqtı.

Toqtı, Özbek handardıñ

Oğan köñili tolıptı.

Käpirdiñ tuın qwlatqan

Basşısın atıp swlatqan.

Babamızdıñ isterin,

Mwsılman qauım wnatqan.

Al Segiz seri Şaqşaqwlı bılay dep jırlaydı:

Tanaş bi, Abbas, Manas aytulı erler,

Jwrt kösemi Farhadtıñ balası eken.

Bağılan wlı – Farhadtı kim deseñiz,

Kezinde Altı Alaştıñ danası eken.

Tanaş bi Farhadwlınan on toğız bala: Balğa, Balta, Edige, Emen, Esen, Aqpan, Alpan, Aman, Qırım, Qañtar, Oraq, Oral, Orman, Sapar, Samarhan, Mamırhan, Altay, Köşebe (Ayşa anadan), Tarışı (Salimannan).   Tanaş bidiñ bäybişesi – Ayşa Barlas türikterinen şıqqan Baqırğani mırzanıñ qızı eken. Tanaş tarhannıñ qara şañırağı onıñ Ayşa bäybişeden tuğan kenje balası Köşebe bahadürde qalıptı.

Tanaş öziniñ ülken balası Balğağa Sibir tatarınıñ begi Ağayınbektiñ qarındası Ğaliya swludı äperedi. Odan Äzim esimdi jalğız wl tuadı. Äzimniñ laqap atı – Sıybala eken. Kele – kele ol Siban atalıp ketipti. Onı Balğanıñ  jieni eken degen söz jañsaq pikir.

Tanaş bidiñ ortanşı balası ärtürli mwsılman halıqtarınıñ işinen on bir swlu qızdı atastırıp alğan eken. Olardan ol qırıq jeti wl köripti. Osılardan tarağan el Balta Kerey atanğan.  (Erte uaqıtta ömir sürgen qazaqtıñ bi-batırları, iri rubasıları körşiles özbek, türkmen, täjik, qaraqalpaq, noğay, başqwrt, qırğız, tatar siyaqtı äriden tuısatın türik halıqtarınan qızdarın alğan).

Tanaş bidiñ de, onıñ birneşe ata-babalarınıñ da qwday jolındağı adamdar ekeni ras (Ol Däulen bahadür şejiresinde aytılğan). Endi Tanaştıñ balaları  Allanıñ aq jolındağı ardagerler eken. Olar da ata-babalarınıñ jolın quğan, islam dininiñ ülken nasihatşısı bolumen qatar, öz jwrtınıñ jer-suın jaudan qorğap, soğıstarda asqan erliktiñ ülgisin körsetip, halqınıñ alğıs rahmetin alıp, köpşilik – mwsılman qauımınıñ süyispenşiligine bölengen kemeñgerler eken.

Tanaş babağa keyin bir qwrıltayda Özbek han men onıñ uäzirleri, äskerbasıları, bekter men biler, batırlar men şoralar, dinbasılar, yağni mufti, haziret, imam, işan, sofılar onıñ erlikterin bir auızdan ädil bağalap, tarhan degen joğarı därejedegi qolbasılıq ataq bergen eken. Özbek hannıñ ülken balası Jänibek handı Äz Jänibek han atansın dep wsınıs jasağan Tanaş pen batır tuıstarı eken.

Tanaş tarhannıñ kişi inisi Şahıbaz jas jigit kezinen erligimen közge tüsken eken. Ökinişke oray, bir soğısta qaza tabadı da, onıñ artında perzent qalmaydı. Onıñ kelinşegi Säliman da Tanaş tarhannıñ bäybişesi Ayşanıñ eli – barlas türikteriniñ qızı eken. Ayşa bäybişe kişi qaynısı Manas mergen qaza tapqan soñ, onıñ jastay jesir qalğan kelinşegi Sälimandı öz aqsaqalı Tanaş bahadürge nekesin qidırıp qospaq bolıptı. Alayda Tanaş baba: «Men edäuir jasqa keldim. Jas kelinşek alğanım wyat boladı. Jas kisilerdiñ birine Sälimandı qosarsıñdar!?»-dese, «Qartayğanda kelinderge taba qılmay, özimizdi kütetin kisi kerek, öziñ Sälimandı al!» – dep bäybişesi qart qolbasşını köndiripti.

Säliman ülken qaynağası Tanaşğa tigennen keyin mwnan jükti bolıptı. Ayı, küni jetken Säliman wl tauıptı. Tanaş pen onıñ batır wldarı jorıqqa, auıl adamdarı körşi auılğa Qart sardar bolıptı. Auıl jastarı, äyelder, balalar – bäri körşi auılğa kelin tüsken toyğa ketip auılda adam qalmaptı. Qattı tolğatqan Salimandı qayratı qayta qoymağan Ayşa ana özi aman-esen bosandırıp alıptı. Oğan quanğan el anası – Ayşa jaña tuğan böbektiñ kindigin özi kesipti.

Ayşa bäybişe jaña tuğan böbekke arnap toy jasaptı. Sol quanış üstinde Ayşa äje: «Tarı egip jatqanda tudı, esimi Tarışı bolsın!» – dep, böbektiñ atın özi qoyıptı. Sol toyda balağa at qoyumen birge Ayşa ana jas böbekke: «Ğwmırıñ wzaq bolsın, densaulığıñ mıqtı bolsın, nesibeñ mol bolsın! Basıñnan baq, aldıñnan as, qolıñnan däulet ketpesin! Wrpağıñ tarıday köp bolsın! Allahu Äkbar!» – dep aq batasın beripti. Aqırı dualı auız, köregen, qasietti Ayşa äjeniñ oñ batasın Alla qabıl etip, Tarışınıñ wrpaqtarı köp tarap,  Tanaş tarhannıñ özge wldarınıñ wrpaqtarınan älde qayda köp bolıptı.

Tanaş bi men Ayşa ana köp jasaptı. Tarışı bir jasqa kelgende, qart qayınağası men qart abısının kütip, olarğa jaqsı qızmet etken Säliman azğana kün auırıp, dünieden ötipti. Anasınan  jas qalğan Tarışını Ayşa äje öz bauırına alıp, ülken nemerelerimen birge ösiripti. Sälimannıñ ölimi jası wlğayğan Ayşa bäybişege qattı batıptı. Aqırı qartayıp auırıp Tanaş tarhan da dünieden ötipti. Onıñ ası berilgen soñ, bir jıldan keyin mülde kärilik jeñgen Ayşa ana da qaytıs bolıptı.Dünieden öter aldında Ayşa äje öziniñ eñ kenje balası Köşebe bahadür men onıñ birinşi äyeli – Balumarjandı şaqırıp alıp: «mına Tarışım jas qalıp baradı. Osı wlımdı sen ekeuiñe amanat etip tapsıramın. Mwnı ana düniede öz qoldarıñnan alamın! Öz balalarıñnan kem körmey ösirip, jaqsı tärbielep tañdağan qızın atastırıp äperip, aldına mal salıp, otau üy etip şığarğaysıñdar!»-dep ösiet etipti.

Balğa, Balta, Edige, Emen, Esen, Aman Tanaş wldarı Özbek hannıñ ömiriniñ soñğı jıldarında Altan orda handığında jas Sardarlar bolıp äsker basqarıptı. Sodan olar Altın ordanı Özbek hannıñ balası Äz Jänibek basqarğan kezde Ordabası tarhan degen qolbasılıq ataqtarğa ie bolıp memleket qayratkeri därejesine deyin köterilipti. Olar turasında ataqtı Qojabergen baba Tolıbay Sınşıwlı jırau (1663-1763j.j.) bılay deydi:

Balğa, Balta, Edige,

Kereyden şıqqan osılar.

Mañayında jürmegen,

Eldi bwzğan masıldar.

Alla, aruaq, äulie,

Babalardı qorğağan.

Attanğanda jauına,

Kezi joq jolı bolmağan.

Özbek, Jänibek, Berdibek,

Bwlantemir handardıñ.

Ğaskerin bastap ärqaşan,

Zäresin alğan jaulardıñ.

Käpirdi qırıp küyretken,

İnisi men wlına soğısudı üyretken.

Aqordanı küşeytip,

Esiläm dinin örletken.

Müftilerdi bwlardıñ,

Bolğan joq isi nalıtqan.

Sıbızğımen küy tartsa,

Denesin köptiñ balqıtqan.

Al, joğarıda esimderi atalğan Tanaş tarhan wldarı jastarınıñ wlğayğanına qaramastan, 1362-1380 jıldarı Mamay han basqarğan kezde de, 1381-1391 jıldarı Toqtamıs han bilegen kezde de Altın orda handığınıñ ğaskerin basqarıptı.1392 jıldan bastap, Tanaş orda basınıñ balaları men ülken nemereleri üş türli sebeppen qandı jol Ämir Temirge qızmet etuge mäjbür bolıptı. Birinşiden, Tanaş tarhannıñ wldarınıñ anası Ayşa äje barlas türikterinen şıqqandıqtan, Ämir Temirge apa bolıp eseptelgen. Ekinşiden, Tanaş balaları Ämir Temir tarapınan bolatın ülken apattan Altı Alaştı aman saqtau maqsatımen onıñ äskerbasıları bop qızmet atqarıptı. Üşinşiden, 1392-1394 jıldarı Tanaş ordabasınıñ jası wlğayğan wldarı men nemereleri bolaşaq qazaq handığınıñ negizin qalau üşin Aq ordanı da Ämir Temirdiñ qwrbanğa şaluınan saqtap qaluğa küş salıptı.

Balğa, Balta Tanaş tarhan wldarı zamanında ülken qolbasşı – bahadür bolsa da, jastarı wlğayğan şağında Ämir Temir köregenniñ ğaskerlerin özderiniñ batır balalarına basqartıp, ekeui sol Sardar wldarına äskeri aqılşı bop jürip, orıs knizdikterine jäne Toqtamıs hanğa qarsı jorıqtarğa attanıp bara jatıp, jol-jönekey özderine bwrınnan tanıs öñir Wlıtaudağı eki özenniñ boyına qosın qondırıptı. Sol jağalarına şatırların tigip, äskerlerin tünetken eki özen sol qol bastağan eki ordabası – bahadürlerdiñ esimderimen Balğa, Balta özenderi dep küni büginge deyin ataladı.

Sonımen qatar, joğarıda esimderi atalğan ağayındı eki batırdıñ sol jerde tau qoynauındağı jerdiñ betki qabatınan temirdi qoparıp alıp, ot jağıp balqıtıp, wstalarğa özderi bastap kele jatqan Ämir Temir ğaskerine qajetti qaru-jaraqtar soqtırğan, bolat qorıtqan orındarı saqtalğan. Sonday-aq, ağayındı Balğa, Balta, Edige bahadürlerdiñ sol aradağı bir qaratasqa qaşap, eski arab ärpimen  (hadimşe): «Osı arada özimizge tuıs arğın-qıpşaq elderi twradı eken!»-dep jäne özderiniñ 1392 jılı jazdıñ basında Wlıtauğa toqtap, jerdiñ betki qabatındağı temirdi qoparıp otqa örtep, sodan bolat qorıtıp alıp, ğaskerge kerekti qaru-jaraqtar soğıp alıp zor äzirlikpen soğısqa attanğandarın, äskerlerinde qanşa sarbaz bolğanın jazıp qaldırıptı (Dälen batır şejiresinde aytılğan).

Däulen bahadür Tauzarwlınıñ  şejiresin öz twsında wrpaqtarı qosıp jazu arqılı tolıqtırğan. Segiz seri Bahramwlı batır-aqın köziniñ tirisinde joğarıdağı elden-elge taratqan eken. Segiz seri aytqan sol jazudı Keñes däuirinde Leningradtan kelgen arheologtar tastan qiıp äketipti.

Joğarıda atalmış tastağı hadimşe jazudı oqığan qazaqtıñ dünie jüzine atağı jayılğan wlı ğalımı Qanış Imantaywlı Sätbaev (1899-1964j.j.) jergilikti qazaqtarğa: «Mına jazudı jazğan äskerbası – bahadürler özimizdiñ orta jüzge jatatın qazirgi Kerey ağayındardıñ arğı balaları: Balğa, Balta Tanaş bi wldarı eken. Al, Wlıtaudıñ eñ biik şıñında jatqan solardıñ tuğan inisi -  Er Edige!»-depti. Sol sözdi estigen kisilerdiñ biri Tay Tilegenwlı qariya 1920 jılı jazda jiırma jasında (Q.I.Sätbaevqa jolıqpay twrğanda) sol Wlıtauda qara tasqa qaşap jazğan (eski arab äripimen) Balğa, Balta bahadürlerdiñ jazuların qağaz betine tüsirip alğan eken. Sonı jergilikti Jezdi audandıq gazetine jariyalatpaq bolıp jürgenin de estidik. Tay Tilegenwlı aqsaqal (eli Bağanalı Nayman) bertinge deyin ömir sürdi.

Tanaş ordabasınıñ üşinşi balası Er Edige de Ämir Temirdiñ äskeriniñ bir böligin basqarıp, Rus' knyaz'darına jäne Toqtamıs hanğa qarsı attanıp, 1394 jılı jazdıñ basında özimen attas äri böle Noğay Edige bidiñ äskerimen tize qosıp soğısıp, Toqtamıstıñ äskerin jeñip äri onı taqtan qwlatuğa üles qosadı. Biraq qazaq batırı Er Edige Tanaş tarhanwlı jetse de, öte auır jaralanıptı. Onı joldastarı tuğan jeri-batıs Sibirge emes, Samarqandqa aparıp emdetken bolıptı. Söytip, olar Torğay ölkesindegi Han şabılğan degen özenniñ boyına jetip, qosın qondırğanda nayzağa salıp äkele jatqan qolbasşı-batır Edige Tanaşwlı qattı älsirepti. Sonda ol nökerlerine: «Men endi adam qatarına qosıla almaymın. Meni nede bolsa, Wlıtauğa jetkiziñder. Odan äri aparuğa jaramaspın. Mende perzent joq edi. Tım bolmasa el esinde atım qalsın. Mağan jasağan jaqsılıqtarıñ Alladan qaytsın! Mağan jaqsılıq jasasañdar, aqırına deyin jasañdar! Olay-bılay bop ketsem, süyegimdi Wlıtaudıñ biik şıñına aparıp jerleñder!?» – dep, ösiet etipti.

Qalıñ äsker öz qolbasşısı Er Edigeni nayzağa salıp alıp, Wlıtaudıñ bökterine jetip toqtaydı. Sol bökterde dem alıp, at tınıqtırıptı. Sol jerde Edige bahadür Tanaşwlı nökerlerimen arızdasıp qoştasıp, dünieden ötipti. Tanaşwlı sardardı öz ösieti boyınşa sarbazdarı Wlıtaudıñ biik şıñına jerleydi. Sol künnen bastap, Wlıtaudıñ eñ biigi Edige şıñı dep ataladı. Biraq bwl qazaqtıñ Er Edigesin, onımen äri böle, äri zamandas, äri jorıqtas joldas, noğay halqınıñ Mañğıt taypasınan şıqqan, Toqtamıs handı taqtan qwlatqan Edige bi Qwttıbabawlımen şatastıruğa bolmaydı. Edige bi Qwttıbabawlınıñ süyegi Jayıq özeni boyındağı Sarayşıq şaharı mañındağı mwsılman ziratına jerlengenin esten şığarmayıq, ağayın!

Qaratay Biğojin

Abbas batır. Dästem sal Qarabaswlı (1677-1752 j.j.) Abbas tarhan attı dastanında Farhad wlı jayında bılayşa tolğaydı:

Özbek, Jänibek, Berdibek,

Bwlantemir handardıñ

Ğaskerin bastap Er Abbas,

Eldiñ qırdı jauların.

Qaytarıp alu käpirden

Jwrtınıñ ketken maldarın.

Abbastan jiırma tört bala: Almas, Almat, Aytöre, Äliswltan, Baytöre, Bitöre, Bektöre, Ertöre, Ayan, Ahmet, Mwhammed, Erqara (Nürila bäybişeden tuğan wldar); Däuqara, Janqara, Törejan, Törehan, Töleuhan, Töleutay, Töleubay, Jaylaubek (Swlu bäybişeden), Jañabek, Janatay, Baluan, Baqtıbek (Qanıkey bäybişeden).

Jaylaubekten on tört bala: Arğınğazı, Äbilğazı, Älimğazı, Ämirğazı, Arın, Orınbek, Dastan, Dosqan, Ğosman, Asqar, Asan, Üsen, Sofı, Sarı (Ayswlu bäybişeden).

Orınbekten bes bala: Aydos, Baydos, Eldos, Jandos, Qaydos.

Aydostan on jeti bala: Asau, Asılhan, Älbosın, Baybosın, Bekbosın, Eseney, Estek, Jasıbay, Janbay, Jañabergen, Esman, Äbuhan, Ğali, Qabi, Näbi, Orhon, Bwrhan.

Ğalidan on üş bala: Bağan, Nauan, Qwral, Qwrban, Nwrhan, Jolan, Jolımbet, Joldıbay, Joyqın, Däulet, Mäulet, Saduaqas, Ibragim.

Nauannan on bala: Şayhı, Aqberdi, Bekberdi, Esenberdi, Toqberdi, Tileuberdi, Tilepbergen, Twrıpberdi, Öndirbay, Onbay.

Şayhıdan segiz bala: Äubäkir, Äubek, Älibek, Äuelbek, Ädibek, Esenbek, Erköbek, Janıbek.

Toqberdiden altı bala: Boşan, Dosan, Qosan, Qojan, Ojan, Ömir.

Äuelbekten toğız bala: Asım, Basan, Hasan, Qwsayın, Hanafiya, Jağıpar, Tahir, Mädi, Baubek.

Baubekten on bes bala: Esqwl, Dosqwl, Köşqwl, Äujan, Ännas, Äuşahıman, Estiköl, Jekeköl, Aman, Iman, Imaq, Jamaq, Janımhan, Oraz, Şämil.

Imannan on bir bala: Äbu, Ğabdol, Mwstafa, Ayğoja, Bayğoja, Erğoja, Janğoja, Aqınjan, Arınjan, Sağımjan, Sauıthan.

Mwstafadan on altı bala: Ağdarbek, Sardarbek, Aybar, Aydar, Jandar, Haydar, Haybar, Hajım, Aybın, Aydın, Jarqın, Baysın, Baysal, Jaysañ, Qaqsal.

Ayqınnan on üş bala: Bostan, Qostan, Berden, Begalı, Eralı, Janalı, Şeralı, Dosalı, Mwhammedäli, Esenalı, Emenäli, Erjan,Ötjan.

Mwhammedäliden bes bala: Näubet, Mämbet, Ümbet, Orazaq, Oqap.

Näubetten segiz bala: Säbitbek, Seyitbek, Säulebek, Sağın, Sayın, Esjan, Dosjan, Qosjan.

Ümbetten tört bala: Aytu, Baytu, Jantu, Küntu.

Er Mämbetten bir bala: Qojabergen. Ol – Abbas bahadürdüñ on törtinşi wrpağı eken. Mämbet pen onıñ bäybişesi Jänipa ırım qıp, «birinşi, ekinşi Qojabergender siyaqtı äygili batır bolar ma eken»,- dep, alğaşqı körgen wlınıñ esimin Qojabergen dep qoyıptı.

Abbastıñ joğarıda esimderi atalğan jiırma tört balasınıñ är qaysısı birneşe äyel alıp, olardan örbigen köp wrpaq keyin Abbas kerey degen qalıñ äri jauınger el bolıptı. Sol qalıñ jwrt 1723 jılı jazda zeñbirekti Joñğar Qalmaq basqınşılarınıñ köp äskerimen taban tirep soğısıp, Köldeneñ Esil özeni boyındağı ata qonıstarın jauğa bermeuge tırısadı. Biraq Joñğar Qalmaq äskeri zeñbirekpen birneşe kün boyı üzdiksiz atqılap, Abbas kerey ruın tügeldey qırıp salıptı. Iisi Abbas kereyden tek bäybişesi ğana tiri qalıptı.

Abbas kereydiñ jaralı qariyası Jüsip pen onıñ bäybişesi Ayğanşa jäne olarğa ilesken on üş jasar wl – Qojabergen Balta kereydiñ Qarasarı ruınıñ köşterine kez bolıp, solarğa erip, Ortalıq Sarıarqadağı Qorğaljıñnıñ köldi, özendi aymağına kelip jetedi. Jer-suınan ayrılğan qazaqtıñ basqa ru, taypaları siyaqtı Kerey-uaqtar da, olarğa ilese köşken Şalabay Estekteri (Çelyabi başqwrttarı) de, Sibir tatarı taypaları da özen, köldi Qorğaljıñ ölkesine qonıstanıptı. Öz köşine ilesken Jüsip aqsaqal men onıñ bäybişesi Ayğanşanı, jetim bala Qojabergen Mämbetwlın ayap, Qarasarı Balta kereydiñ bastı kisileriniñ biri – Ümbetey batır olarğa qamqorşı bolıptı.

Abbas kerey Qojabergen öse kele Ümbetey, Twrsınbay, Janatay siyaqtı Qarasarı Balta kereyden şıqqan iri äskerbası-batırlardan ülgi-önege alıp batırlardıñ qatarına ilinipti. Ol qazaq tarihındağı üşinşi Qojabergen batır. Ol Abbas kereyden qalğan jalğız wrpaq ekenine Tolıbay Sınşıwlı jıraudıñ özegin jarıp şıqqan «Elim-ay» attı epopeyalıq jırınıñ besinşi böliminen el esinde qalğan mına bir şumaq öleñ de ayğaq bola aladı:

Ümbeteydey batırdan ülgi körgen,

Şoqmatardan jüz jigit qasına ergen.

Abbas kerey elinen qalğan twyaq

Mämbettiñ jalğız wlı – Qojabergen.

Joğarıda berilgen şejire Abbas kerey eliniñ şejiresinen üzindi. Abbas kerey şajiresi 1723 jılğa deyin taratılğanı Segiz seri şejiresiniñ qwramında bizdiñ kezge kelip jetkenimen, onıñ tolıq oqıp beretin kisi bolmadı. Şejireniñ bas jağın jazıp alğanımızdı qanağat ettik.

Şoqmatar kerey jasağınıñ bir böligin bastap, Joñğar Qalmaq basqınşılarına qarsı soğısta erligimen, mergendigimen közge tüsipti. Ol Balta kerey Ümbetey batırğa ökil bala bolıptı. Qojabergen Mämbetwlı on segiz jasqa kelgende, Şoqmatar kerey Äbuğoja bi qolında bas köterer azamat balası bolmağan soñ, şaruasın basqaruğa Ümbeteydey inileriniñ birin kömekke swraydı. Sonda Äbuğojağa Ümbetey öziniñ kişi inisi Qojabekti şaruaşılığın basqaruğa jiberetin boladı. Qojabek Äbuğojağa bararda Qojabergendi ertip ketedi. Senimin aqtağan Qojabek pen Qojabergenge Äbuğoja Sibir tatarına jatatın Barabı ruınıñ eki şonjarınıñ eki qızın atastırıp äperipti.

Qaratay Biğojin

Qojabergen jırau 1663 jılı qazirgi Soltüstik Qazaqstan obılısınıñ Jambıl audanındağı Bogdanovka auılınıñ mañında Gültöbe degen jerde Tolıbay sınşı Däulenwlınıñ şañırığında düniege kelgen. Tolıbaydıñ eki äyelinen tuğan 24 wlınıñ eñ kenjesi – Qojabergen.

Qojabergen bala kezinen bastap, äkesiniñ nağaşısı Kişi jüz Älimwlınıñ törtqara ruınan şıqqan ataqtı Jalañtös bahadür wrpaqtarınıñ qolında boladı. Ürgeniş, Bwqara, Samarqand medreselerinde oqidı. Medreseni bitirip, qoja, işan, molda, sofılıq qılmay, 13 jasının öleñ şığarıp, aqındıq jolğa bet aladı. 17 jasında kemel aqındar qatarına qosıladı. Sol uaqıttan bastap ol batır ağalarına erip jorıqqa şığadı. Mwnı aqın öz öleñinde aytqan:

Adam dep öz boyına öner jiğan,

El-jwrtım dep ataydı meni imam.

Jorıqqa on jetimnen aralasıp,

Bolğam joq molda, sofı, qoja, işan.

Qojabergenniñ arab, parsı tilin jetik bilgendigine baylanıstı ol Äz-Täukeniñ senimdi elşileriniñ biri boladı. Äz-Täukeniñ Töle, Qazıbek, Äyteke sekildi aqılşı bileri onı körşiles Qoqan, Hiua, Bwqar handıqtarına elşilikke jiberip, diplomatiyalıq jwmısqa aralasqan.

Jas keziniñ özinde-aq qazaq halqınıñ şığu tarihın jırğa qosıp «Ata tek» degen dastanın şığaradı.

Türikten örbigen eldi toğız deydi,

Tartatın küy aspabı qobız deydi.

Başqwrt pen qazaq,noğay, qaraqalpaq,

Törteuin şejireşiler oğız deydi,- dep bastaladı.

1688 jıldıñ mausım ayında  Türkistan şaharı mañında Äz-Täuke bastağan barlıq qazaq jaqsıları 25 jastağı Qojabergendi Ordabası etip saylaydı.

Qojabergenniñ Ordabası bolğanın onıñ bas şäkirtteriniñ biri – Bwqar jıraudıñ «Wstazım» attı dastanındağı mına joldar ayqın däleldeydi:

Aq joldı sardar Qojekeñ,

Jauınan ayıl jimağan.

Erligi köp wstazdı,-

Eki jüz jaudı maydan

Bir kisidey körmegen.

Jolbarıstay şwbarmen,-

Dwşpandı quıp örlegen.

Aybarınan jau qaşqan,

Esinen qalmaq adasqan.

Wrandap jauğa tigende,-

Jarqıldaptı qoldaspan.

Qojabergen sabazğa

Ordabası ataq berilgen.

Qojabergen bahadür Tolıbaywlınıñ 1688-1710 jıldar aralığında üzilissiz 22 jıl boyı qazaq, noğay halıqtarınıñ birikken äskerin basqarıp, basqınşı jaularmen soğısta elin qorğap, ülken erlik körsetkenin sol kezdegi aqın-jıraular öleñinen köruge boladı. Janaq Tölekewlınıñ «Ordabası – wstazım» attı öleñi osığan dälel:

Orta jüz Kereydegi Köşebeden,

Er şıqqan Tolıbaywlı Qojabergen.

Ärqaşan jaudı jeñip jürgennen soñ,-

Jwrt oğan Ordabası ataq bergen.

Twsında Äz-Täukeniñ ğasker bastap,

Hannan da, halqınan da alğıs alğan.

Köz jwmdı jüzden asıp esil sabaz,-

Oğan da opa bolmay dünie jalğan.

Qojabergen wzaq jıldar äsker bastap, sırtqı jaumen soğısıp, ärdayım jeñiske jet-se de, aqırı qattı şarşap, özin qolbasşılıq qızmetten bosatu turalı Täuke hanğa 1710 jılı ötiniş jazadı. Äz-Täuke Qojabergen siyaqtı qolbasşı tappağandıqtan Ordabasınıñ bwl ötinişin qabıldamaydı. Sonda Qojabergen öz ornına batır şäkirtteriniñ biri jas sardar Qanjığalı Bögenbay Aqşawlın wsınadı.

Qojabergen Ordabası qızmetin atqarumen qatar Äz-Täukeniñ bas aqını bolğan. Qojabergen eliniñ ötkergen qiyamet-qayım oqiğanı suretteytin «Elim-ay» attı änin jazadı. Keyin osı taqırıpta dastan jazadı.

Akademik Manaş Qozıbaev «Elim-ay» dastanı turalı: «Qazaq tarihında «Elim-ay» dastanınıñ ornı erekşe. Onı tek dastan deu az siyaqtı. Ol – bir ğasırdıñ tarihın saralap, wlttıñ san ğasırlıq salt-sanasın, memleket bileu jüyesin bağalap, jüzdegen memleket, äskeri, sayasi qayratkerlerin jeke-jeke daralap, dübirlegen oqiğalar bolğan jerlerdi aralap jazılğan wlttıq epopeyalıq tuındı. «Elim-ay» wlttıñ sergeldeñge duşar bolğandığı, bolaşaqqa qwlaş siltep, qaysar da namısşıl qazaqtıñ wlttıq bolmısın jañğırtuğa wmtılısı»,-deydi.

Öz zamanınıñ düldüli, asqan darın iesi Qojabergen jırau eki ğasırdıñ kuägeri, jüz jasağan adam. Tabiğat oğan wlılıqtı da, jastı da ayamay bergen. Qojabergen jıraudıñ artına qaldırğan ädebi-ruhani mwrası az emes. Onıñ ondağan dastandarı, tolğauları, änderi, küyleri bäri de asıl qazına.

Qojabergen – aqın, darın iesi, bükil sanalı ömiri jaugerşilik, soğıs, qırğın kezinde ötip, qolına qaru alıp özi de soğan aralasqandıqtan dastan-jırlarında erlikti, batırlıqtı jırlaydı. Onıñ dastandarınıñ özi kesek – kesek şığarma. Olar: «Elim-ay», «Er Kökşe», «Er Esim», «Er Sırım», «Er Qasım», «Er Qosay», «Er Jänibek», «Bögenbay», «Qabanbay», «Oraq batır», «Er Edige», «Qoylıbay köregen», «Qorqıt baba», «Ämir Temir», «Ayşa-Janşa», «Soqır abız», «Baba til», «Ata tek» dastandarı, «Aqsuat», «Ğasır jas», «Dünie», «Jigittik» siyaqtı tolğauları, «Qarğıs atqan qalmaq-ay», «Şoñğal tas», «Sılañ sır», «Balqan tau», «Qazaq pen Noğaydıñ qoştasuı» attı öleñderi, özi şığarğan « Dabıl», «Añıraqay», «Bozayğır», «Küldirmamay», «Swlama» küyleri.

1763 jılı jüzge qarağan şağında Qojabergen jırau tuğan jeri Gültöbede dünieden ötedi. «Tolıbay sınşı qorımında» jerlenedi.

Qaratay Biğojin

Segiz seri qazaq halqınıñ XIX ğasırdıñ birinşi jartısında ömir sürgen suırıp salma  änşi – aqın, küyşi – sazger, el qorğanı bolğan batırlarınıñ biri.

Segiz seriniñ şın atı, yağni, azan şaqırıp qoyğan esimi – Mwhamedqanafiya. Ol äke – şeşeden erte jetim qalıp, atası Şaqşaq bi Köşekwlınıñ tärbiesinde bolıptı. Öz keziniñ ülken şejireşisiniñ biri bolğan Şaqşaq batırdan onıñ nemeresi Segiz seri qazaqtıñ tarihın, şejiresin jazıp alıp jattağan eken. Ol öz atasınan basqa da şejireşilerdiñ öz üyine meyman bolıp kelip otırğanda, mäjilis üstinde aytqandarın da mwqiyat tıñdap kökeyine toqıp jüripti.

Sol Segiz seri zamanında äygili şejireşi äri ğwlama adamdardıñ biri bolıptı. Oğan onıñ «Mwğal bige köñil aytqanı», «Zamana», «Auır kezeñ», «Qwlındı dalası», «Imantayğa bergen batası» degen tarihi öleñderi jäne bir – birimen attas tarihi iri twlğalar jayında, jer ataularınıñ şığu tarihı turalı keyingi wrpaqqa qaldırğan derekteriniñ özi dälel bola aladı. Sonımen qatar, Bahramwlı aqın öziniñ atası Däulen ordabası Tauzarwlınan keyingi wrpaqtarğa mwra bop birden – birge qoljazbamen jetken qazaq halqınıñ şejiresin öz twsındağı wrpaqtardı qosıp tolıqtırıp jalğastıruşı bolıptı.

Segiz seri jinap qwrastırğan Üş jüzdiñ jılnama şejiresiniñ Orta jüz Kerey böliminiñ işindegi Köşebe tarauı tügeldey bolmasa da, sonıñ jwrnağı qolımızda bar edi. Sonı oqırmandar nazarına wsınudı jön kördik.

Şejire taratpastan bwrın Segiz seri şejiresin kimderden jazıp alğanımızdı ayta keteyik. Öytkeni, soñğı şirek ğasır işinde (XX ğasır aldında) bireudiñ eñbegin ekinşi bireulerge teluşiler, qoldan şejireşi, aqın, batır, sazger, şeşen, bi jasauşılar, äñgimeşilerdi şejireşi deuşiler köbeyip ketti. Sonday bir esimi belgisiz jalğan şejireşilerdiñ biri basqanı qoyıp, tipti, qazaq halqınıñ qaytadan qalıptasa bastağan kezindegi kösemderiniñ biri Tanaş tarhannıñ tuğan äkesi Farhadtı alıp tastap, onıñ ornına sol Tanaştıñ on ekinşi wrpağı Şimoyındı jazıp, oqırmandardı şatastıruğa deyin barğanın ne deuge boladı? Osı da bilimdilikke jata ma? Bwl älgi boyauşı – boyauşı  degenge saqalın boyaydı degenniñ özi ğoy. Sol Şimoyındı keybir dümşeler Aşamaylınıñ (Ğalidıñ) ornına jazuğa deyin barğanına ne dersiñ. Şimoyın – Kerey ataulıda bireu – aq,  ol XVII ğasırda ömir sürgen bek. Şimoyın – Siban zerger Balğawlınıñ onınşı wrpağı, äkesiniñ esimi – Aqın. Şimoyınnıñ jiırma tört balasınıñ wrpaqtarı jaqsı ösip – önip, keyin rulı elge aynalğan.

Segiz seri şejiresiniñ bir danasın onıñ üşinşi balası Mwsayın aqın özine qaldırıp, ekinşi danasın qwdası Mırzay Twyaqwlı degen jas änşige bergen eken. Qağazğa közi jetpeytin bop qartayğan Mırzay aqsaqal kezinde Mwsayınnan alğan dini kitaptardı onıñ işinde Qojabergen jırau, Dästem sal, Jankisi, Salğara, Bahram, Janaq, Segiz seri aqındardıñ birtalay öleñderi, Segiz seri şejiresi bar hadimşe (arabtıñ eski ärpimen) jazılğan qoljazbalardı Segiz seriniñ şöberesi Nwrğoja Nwrmwhammedwlına  Tırqaywlına ) 1948 jılı jazda tabıs etipti. Alayda 1963 jılı 7 qırküyekte sol Nwrğojanıñ jazğı sarayı örtenip, sonda saraydağı abdıralarda saqtalğan joğarıda aytılğan dini kitaptar, arabşa qoljazbalar, basqa da qwndı zattar küyip ketti. Sonıñ saldarınan Segiz seri mwraların el aralap jürip, auız ädebieti bilgirlerinen, Bahramwlın zerttep jürgen azamattardan jazıp aluğa tura keldi jäne jazıp alğandardı bir – birimen salıstırdıq. Kerey şejiresin, sonıñ işinde Köşebe şejiresin bala kezimizde Hwsayın Ötegenwlı, Mırzay Twyaqwlı, Aytbay İztölewlı, Nwrmwhammed Mwsayınwlı, Äbil Jaqawlı, Düysek Nwrpeyiswlı, Qojahmet Jolkewlı aqsaqaldardıñ ara – twra bastarı qosıla qalğan kezderindegi bayandaularınan estip wqtıq. Biraq onıñ bärin aytıp jürmegen soñ, este twrmaydı. Sondıqtan, Kerey şejiresiniñ bas jağın wmıtqan edik.

1965 jılı tamız ayınıñ basında Soltüstik Qazaqstan oblısınıñ ortalığı Qızıljar ( Petropavlovsk) qalasında Mälik Ramazanwlı degen jaqsı qariya kezdesip, sol kisiden Segiz seri jinap qwrastırıp, qoljazbamen elden – elge taralğan Qazaq şejiresiniñ jäne sonıñ işindegi Kerey şejiresiniñ bas jağın jazıp aldıq. Mälik aqsaqaldıñ atası Besey qajı (eli Jansarı Uaq) jas jigit kezinde Bahramwlı batır – aqınğa şäkirt bolıp, onıñ şejiresin özinen jazıp alıptı. Ol öz wstazı Segiz seriniñ şığarmalarımen qosa şejiresin de jattap alıp, el işinde nasihattağan şäkirtterdiñ biri eken. Al Beseydiñ qoljazbasınan oqıp, Bahramwlınıñ şejire – jılnamasın, öleñ – jırların jattap ösken Moldahmet, Mälik Ramazan wldarı (Besey hajınıñ nemereleri) bolğan.

Auız ädebieti bilgirleriniñ biri Mälik Ramazanwlınan Segiz seri mwraların biraz adamdar jazıp alıptı. Solardıñ biri – ädebietşi – ğalım, eski jazudıñ şeberi Töleş Äuşahımanwlı Süleymenov eken. Ğalım Töleş Segiz seri şejiresin student kezinen bastap jinaptı. Biz onı Äuşahımanwlınıñ bäybişesi – Altın men qız balaları: Ayswlu, Äygerimderden estip bildik. Köşebe şejiresin Töleş Äuşahımanwlı Segiz seriniñ şöberesi – Nwrğojadan da jazıp alıptı. Oğan 1963 jılı jazdıñ basında Nwrğoja aqsaqal arab ärpimen jazılğan Segiz seri mwralarınıñ birazın tabıs etipti. Töleş Süleymenovtı Nwrğoja Nwrmwhammedwlına jolıqtırğan Qızıljar meşitiniñ sol kezdegi imamı Mwhamedjan Meñdihanwlı qariya eken.

A.Küzembaywlı.

Qostan batır (Köşebe) Meñdiqara audanınıñ Qostan attı auılında düniege kelgen. Auıl basşısı, äsker kösemi, joñğarlarğa qarsı küres wyımdastırğan. Şın atı – Qostanbek eken. Onıñ batırlığımen şıqqan esimi Sarıqasqa attı Er Qostan. Qostan Älmenbetwlı qazaq-qalmaq soğısınıñ qaharmandarınıñ biri. Orta jüzden şıqqan äygili äskerbası batırlardıñ biri. Ol joñğar basqınşılarımen, Uvaşı qalmaqtarımen, türkmen jendetterimen, orıs-kazak tonauşılarına qarsı bağıttalğan soğıstarğa belsene aralasqan. Qostan Abılay swltannıñ senimdi batırlarınıñ biri. HÜİİİ ğasırdıñ İ jartısında ömir sürgen. Ol Edil-Jayıq özenderi boyı jaudan tazartap bolğan Kişi jüz äskerlerine kömekke barğanda auır jaralanadı. Baydäulet esimdi ağası men nökerleri onı nayzağa salıp, jeñisten keyin eline attanıptı. Arada birneşe kün jol jürip olar Tobıl özenine jetedi. Osı küngi Qostan sayınıñ twsında (Qostanaydıñ ortalığın Korey poselkesinen bölip jatqan say, qazirgi sıra zauıtınıñ twsı), özennen sal jasap ötken kezde Qostan qattı älsirep ağası men joldastarına: «Men bügin-ertennen qalmaymın. Janımdı qinamañdar. Meni osı jerge jerlep ketiñder» – dep ösiet etipti.

Qostan bir künnen keyin ömirden ötip, Baydäulet batır bastağan bir top onı arulap juıp, janazasın şığarıp, Tobıl özeniniñ şığıs jaq betindegi toğaydıñ qoynauına jerleydi. Sonan keyin köşebe sarbazdarı üş kün boyı aza twtadı, äri at tınıqtıradı. Eline attanarda Baydäulet sardar közine jas alıp: «Äy, Qostan – ay, jer qoynında qaldın-au» – depti. Qostanay atauı sodan şıqqan degen söz bar. Qazaqtıñ belgili jornalşı-kösemsözşi marqwm Baytwrsın İliyas osı jöninde 90-şı jıldarı gazet betterinde maqalalar seriyasın jariyalap edi.

Qostan batır wrpaqtarı osı künde Reseyge qarastı Qorğan oblısınıñ Pritobol'skiy audanında, Tümen oblısınıñ Eset audanında mekendep jatır. Meñdiqara audanındağı Qostan auılı osı künde jabıludıñ az-aq aldında. Qostan ruına qarastı el büginde Qostanay qalasına jäne mañındağı eldimekenge qonıs audarğan.

A.Küzembaywlı.

      Maybas Älmämbetwlı batır, äskerbası. Orta jüz äskeriniñ bir böligin basqarıp, Kişi jüz äskerine kömekke barğan. Türkmen şapqınşılarınan, Kerderi-şağılım, Mañğıstaudı jäne Edil boyın qalmaq basqınşılarınan tazartuğa qatınasqan. Samar dalasındağı soğıstarda Maybas basqarğan kerey äskerleri ülken erlikter körsetip, jaudı talqandauda erekşe közge tüsken. Dwşpandardı qirata jeñgen Kişi jüz batırları jeñis toyın jasap, jaudı küyretuge zor üles qosqan Maybas batırğa alğıs aytıp, oğan malday sıylıq beredi. Toy ötken soñ Maybastıñ eleuli erlikterin ädil bağalağan Kişi jüz jwrtı Älimwlınan şıqqan bir batırdıñ qarındasın qosıptı. Alğaşqı zayıbı qaytıs bolğan Maybas jası wlğaysa da, sol boyjetkenmen Älimwlı elinde qonıstap qalıptı. Şejire derekterine qarağanda Maybastıñ soñğı äyelinen onşaqtı er bala tarağan. Solardan tarağan wrpaqtarı Aqtöbe oblısınıñ Şalqar audanında bir keñşar el bolğan desedi.

Qaratay Biğojin

Şaqşaq Köşekwlı 1740 jılı Soltüstik Qazaqstan oblısı, Jambıl audanınıñ Blagoveşen selosına jaqın jerdegi qıstauda düniege kelgen. 1837 jılı sol jerde qaytıs boldı. Batır, bi. Joñğar şapqınşılılarına (1757-58 j) jäne Edil qalmaqtarına (1759-71 j) qarsı azattıq soğıstarına qatısqan. Şapqınşılarğa qarsı soğıstarda özin qaytpas batır retinde erlikterimen körsetip jüzbası, keyin mıñbası bolğan. 18 ğasırdıñ ayağı men 19 ğasırdıñ basında Maral işan Qwrmanwlınıñ patşalıq otarlauğa qarsı jürgizgen azattıq üşin küresine qoldau körsetken. 1819 jılğa deyin qazirgi Soltüstik Qazaqstan aumağında twratın kerey jäne uaq taypalarına basşılıq etken. Daulı mäselelerdi şeşudegi ädildigi üşin bi atanğan. 1830-37 j. ağa swltan Jalbır Abdullin men Şıñğıs Uälihanov özderi ielik etetin jerlerde tınıştıq pen beybit ömirdi saqtau üşin Şaqşaqtı rulardıñ birine starşina etip saylağan. Şaqşaq Mekkege barıp, qajılıq saparın ötegen. Petropavl qalasında öz qarajatına meşit men medrese twrğızğan. Şaqşaqtıñ «Aqtıq pen şaqtıq» öleñi bizdiñ zamanımızğa deyin jetken. Şaqşaq Köşekwlı belgili aqın, änşi äri kompozitor Segiz seri Şaqşaqovtıñ atası.

Sügirbaev Tañat

Keşeubay batır. Abbas batırdıñ wrpağı, sardar bolğan kisi. Sibir tatarlarına öte jaqın bolğan. Ünemi olarğa kömektesip, elin, jerin orıstardan qorğauğa at salısqan. XIY ğasırdıñ ekinşi jartısında Tom özeni men Kemer arasında köşip qonıp jüripti. Onıñ süyegi qazirgi Soltüstik Qazaqstan obılısınıñ Jambıl audanına qarastı öziniñ qorımında jerlengen. Keşeubay qasietti, deneli zor adam bolğan. Onı orıstar men qalmaqtar Koçubey dep atap ketken. Ökinişke oray, onıñ wrpaqtarı Aqtaban şwbırındı Alqaköl swlama jıldarında joñğar basqınşılardıñ qolınan qaza taptı.

Qaratay Biğojin

Jabay Qarabiwlı 1697 jılı Soltüstik Qazaqstan oblısı, Jambıl audanında düniege kelgen. 18 ğ-dıñ 70 jıldarı atalğan jerde dünieden ötedi. Batır. Orta jüzdiñ Kerey taypasınıñ aşamaylı ruınan şıqqan. Joñğar şapqınşılarına qarsı soğısta batıldıq körsetken. Jabay batır turalı Dästem-sal «Qaharmandar» dastanında jırlağan. Jabaydıñ batırlığı, erligi Ümbetey, Jankisi, Tättiqara, Köteş, t.b. aqındar öleñderi men poemalarında körinis tapqan. Onıñ wldarı Toqsan, Seksen, Mıñjasardıñ wrpaqtarı Soltüstik Qazaqstan oblısı men Resey Federaciyasınıñ Tümen oblısında twradı.

Sügirbaev Tañat

Birjan sal. Tarışı kereyden şıqqan, Nwralı äuletine jatadı. Osı künge deyin onıñ ömirbayanı jöninde twşımdı derekter joq. Esimi altı alaşqa jayılğan sal-sazger, änşi, aqın Birjan sal Twrlıbaywlı 1825 jılı tuıp 1897 jılı dünieden ozğan. Birjan sal barlıq ädebietterde, oqulıqtarda, enciklopediyalıq anıqtamalarda onı Kökşetau jerinde tuğan dep körsetken. Onıñ atı da, äkesiniñ atı da İ.Jaqanovtıñ «Jwldız» jurnalınıñ 1982 jılğı №4 sanında jariyalanğan «Aspandağı aqquğa änin qosqan» maqalasında Birjannıñ ömirbayanın äbden şatıstırğan. Qazaqstan enciklopediyasında bılay dep jazılğan: «Birjan Qojağwlwlı (1834-1897) qazirgi Kökşetau oblısı Eñbekşilder audanına qarastı «Qojağwl qwdığı» degen jerde, şarua sem'yasında tuğan. Mırzatay Joldasbekwlı, Qoyşığara Salğarawlı, Aqseleu Seydimbek şığarğan «Eltwtqa» attı kitaptıñ (2001,-Astana.,) 214-betinde bılay dep jazılğan: «Qojağwlwlı Birjan (1825-1897) – qazaq halqınıñ äygili änşi-kompozitorı, aqın. Tuğan jeri Soltüstik Qazaqstan oblısınıñ Jambıl audanına qarastı Jañajol auılı. Topıraq bwyırğan jeri Aqmola oblısınıñ Eñbekşilder audanına qarastı «Qojağwl bürkeui» degen jer. Şıqqan tegi – Orta jüz Aqsarı Kerey, onıñ işinde Nwralı. Ülken äkesi Qojağwl Bertiswlı Resey otarşıldarınıñ qısımın körip, 1826 jılı Kökşetau, Aqmola öñirine qaray qonıs auıstıruğa mäjbür boldı».

Bükil äñgimeniñ nüktesin Qızıljarlıq aqsaqaldar Social Jwmabaev pen Kärim Jalmaqanov «Birjannıñ belgisiz ğwmırı» (Petropavl qalası, 2009) attı kitapta qoyğan siyaqtı.

Eger onıñ tuğan, qaytqan uaqıtı da talas tudırmasa, onıñ tuğan jeri jöninde ğılımda jañsaq pikirler qalıptasqan. Onıñ arğı ataları HÜİİİ ğasırda qazirgi Qorğan qalasınıñ batıs jağındağı ormandı ölkeni meken etken. Bwl jer kerey eliniñ tüp atası HÜİ ğasırda ömir sürgen Bağılan bidiñ ata qonısı eken. Bidiñ jerlengen jeri de osı mañ. Qazir bwl Reseydiñ Zverinogolovsk degen selosı.

1745 jılı orıstardıñ qısımımen Nwralı, Nwrımbet eli osı jerden Amanqarağay ormandarınıñ Qayranköl, Qandıköl, Swluköl mañına qonıs audaradı. Bwl köşti bastağan Birjan saldıñ atası Bertis jäne Maral işannıñ atası Qwrman.

1790 jılı Amanqarağay ormanı örtenedi, jañbır jaumay quañşılıq boladı. Mwnıñ ayağı jwtqa äkelip soğadı. Nwralı Nwrımbet ataları maldarın qıstaytın jer izdeydi. Söytip, küzdi küni qazirgi Soltüstik Qazaqstan oblısınıñ Jañajol auılına qayta köşip keledi. Keyin bwl jerde Nwrımbet auılı, Nwrımbet kolhozı, Aqbalıq kolhozı dep atadı. Osı kezde bwl jerdi Ozernıy dep ataydı. Keyin kele, Kökşetau ölkesindegi Aqsarı kereylerdiñ Jökey degen bii qaytıs bolıp, onıñ ornına halıq Qojağwl qajını bi etip saylaydı. Söytip, Bertis äuleti Kökşetau jerine qonıs audaradı. Bwl kezde Qojağwldıñ nemeresi Birjan at jalın tartıp mingen azamat edi.

Birjan jas bala kezinde auıl moldası Jaqıptan oqıp, hadimşe (eski arab äripinde) hat tanıp, sauatın aşadı. Äri qarayğı uaqıtta Qojağwl bi jeti jasar nemeresi Birjandı arnayı türde aparıp, öziniñ bwrınğı qonısı Bürkeu jaqtağı Bolatnay (qazirgi Soltüstik Qazaqstan oblısınıñ Presnov audanındağı Novo-Rıbinka selosınıñ ornındağı qazaq, tatar, orıs halıqtarınıñ ökilderi aralas twrğan qalaşıq. Onıñ mañında ülken järmeñke bolğan) medresesine oquğa beredi. Birjan sal onda medreseni aşqan iesi, äri sol medresede däris beretin wstaz Köşebe kerey Imanğabit Irğızbekwlınıñ üyinde 1831-1835 jıldarı twrıp oqıp, onı tamam etedi. Birjan Qızıljar medresesin de öte jaqsı tämamdap şığadı. Ol Bolatnay, Qızıljar medreselerinde oqıp jürgende, arab, parsı, köne türik tilderin jap-jaqsı üyrengen eken.

1841-1842 jıldıñ qısında belgili änşi-aqın, ataqtı batır Segiz seri Bahramwlı öz tobın bastap barıp Ombıda is soğumen, yağni qolönermen şwğıldanumen aynalısadı. Qojağwl qazı süyikti nemeresi Birjanğa özi rwqsat etip, atbegilik pen qwsbegilikti jäne basqa da öner türlerin üyrenu üşin onı Segiz seri tobına qosadı.

1842 jılı jazda Birjan aqın atası Qojağwl biden öner jolına birjolata tüsu üşin rwqsat swrap, batasın aladı.

Birjan on jeti jasında Kökşetau duanınıñ sol kezdegi ağa swltanı Atığaydıñ Qwdayberdi ruınıñ Añdağwl äuletinen şıqqan Zilğara Baytoqalwlı mırzanıñ ortanşı qızı Balqaş swludı aladı, oğan arnap «Ğaşığım», «Balqaş» attı änderin şığaradı.

Balqaş swludı Qojağwl qazı öz nemeresi Birjanğa besikte jatqan kezinde atastırıp qoysa kerek. Birjan men Balqaş ekeui de 1825 jılı tuğan. Balqaş arudan Aqıl (1843-1889jj.) tuğan. Ol öse kele babası Qojağwl bige tartqan qolı aşıq, jomart boladı da, sodan elge «Aqıl mırza» degen atpen tanıladı.

Balqaş auırıp, 1851 jılı qaytıs bolğan soñ, onıñ jılın ötkizgenşe, aqın alısqa wzap şığa qoymaydı. Balqaştıñ jılın bergen Birjan sal 1852 jıldıñ jazınıñ basında Sarıarqanıñ soltüstik-şığısında Qaraoy aymağında (qazirgi Kökşetau oblısınıñ Ombı oblısımen şektesetin jeri) Aşamaylı kereydiñ Kürsarı ruınıñ auıldarımen körşiles otırğan Jauar Qarauıl eliniñ auıldarına jora-joldastarımen kelip, meyman bolıp, än salıp, sauıq-sayran qwradı. Sonda Läyla swlumen tanısadı. Birjan sal Läylanıñ ağaların ıqtırıp alu üşin «Şiderim», «Kölbay-Janbay» attı änderin şığaradı. Artınşa, köp keşikpey Birjan Läylağa üylenedi. Qojağwl wlı aqın Läylağa arnap: «Läylim-şıraq», «Läylim» änderin şığarğan.

Birjan Läylamen (1834-1857 jj.) köp jıl otaspağan. Läyladan Ahmetjan, Ahmetbek esimdi eki wl düniege keledi. Birjan salmen qosılğan soñ, bes jıldan keyin Läyla sırqattan qaytıs boladı. Läylanıñ jılın bergennen keyin ol Atığay eliniñ Aqkiik atasınan şıqqan Salpıq degen kisiniñ jalğız qızı Aytbay swluğa üylenedi. Birjan saldıñ «Aytpay», «Eki jiren» degen änderi düniege keledi.

Birjannıñ üşinşi äyeli Aytbay swludı (1838-1866 jj.) alar kezde, qızdıñ äkesi Salpıq Qarabwlaq (Aqmola oblısına qarastı Stepnogorsk qalası ornalasqan jerdiñ bwrınğı atauı) degen jerdi mekendep otırğan jezdesi, Kürsarı kerey Şaydolla qariyanıñ auılına jañadan ğana köşip kelgen eken. Birjan salğa twrmısqa şıqqan soñ, eki jıldan keyin twñğış wlı Ahmetqali bir jastan jaña ğana asqan kezde Aytbay qattı nauqastanıp, (1860-1861 jıldardağı jwt kezinde) tösek tartıp jatıp qaldı. Osı qiın jağdayğa baylanıstı qattı nalığan, alay-düley zapırandı küy keşken wlı änşi-aqın öziniñ «Meşin-tauıq» degen änimen aytılatın ataqtı öleñiñ şığaradı.

Aytbay swludı Birjan sal üş qwla jorğa at jegilgen küymege otırğızıp ap, Qızıljar aymağın mekendeytin Orta jüz Köşebe kereydiñ Bäybişe balası ruınıñ Jolaman atasınan şıqqan ataqtı qazı, äri mırza Itemir Baysal baluan Qarsaqbaywlınıñ (1826-1919 jj.) kelinşegi Sarıqız balgerge qaratadı. Sarıqız emşi Aytbay arudı eki jarım ay emdep, sırqatınan jazadı. Söytip, sauığıp şıqsa da, Aytbay swlu odan soñ bes jıl ğana ömir süredi.

Birjan sal Qojağwlwlı serilik qwra jürip, toy-dumandardıñ birinde änşi-aqın Äpiş Medeubayqızımen tanısıp, onımen uäde baylasıp, aqırı sol qızdı alıp qaşadı. Birjan saldıñ Äpişten tuğan alğaşqı balaları jastay auırıp qaytıs bola bergen. Äpişten Asıl (1883 j.), Aqıq (1885 j.), Mära (1896 j.) degen üş qız, 1887 jılı tuğan Temirtas, 1896 jılı tuğan Qalken degen eki wlı bolğan. Temirtas (1887-1941 jj.) jauırını jerge timegen baluan, aytqanınan qaytpaytın tabandı, öjet kisi bolıptı, biraq Temirtas än salmağan. Al Qalken (1896-1936 jj.) äkesi Birjan salday asqan änşi bolmasa da, jap-jaqsı än şırqaytın, täp-täuir dombıra tartatın bolğan. Qalkenniñ keskini äkesi Birjan salğa tartıptı. Temirtas ta äkesi Qojağwlwlı seri siyaqtı iığı elden asıp twratın biik boylı kisi bolıptı. 1895 jılı tamız ayında Birjan sal Türkistan şaharındağı Qoja Ahmet YAssaui kesenesine barıp, pirge qol tapsırıp qaytadı.

Birjan sal 1897 jılı jazda üş ay boyı auırıp, 25 tamızda (eskişe 12 tamızda) qaytıs boladı. El-jwrtı Birjan seriniñ süyegin atası Qojağwl bidiñ beyitiniñ qasına jerlegen. Ataqtı saldıñ ösip-öngen ortası – Aqsarı Kereydiñ işi, ömirin ötkizgen jeri – Kökşetau ölkesindegi Burabay töñiregi. Al, onıñ eli – Nwralı Kerey Qızıljar aymağında twradı. Birjan saldıñ beyiti Qojağwl bwlağınıñ jağasında (Stepnyak qalaşığındağı Lemov şahtasınıñ sırtında). Birjan saldıñ basına belgi etip Köşebe Kereydiñ Tauzar ruınan şıqqan ataqtı Segiz seri kompozitordıñ ülken balası Mwstafa batır (1840-1899 jj.) qaşap oyıp, arabşa jazu jazıp, qwlpıtas ornatqan eken. Ol qwlpıtas osı künge deyin bar, tek wzaq jıl twrğandıqtan, keyin azdap müjile bastağan.

Qaratay Biğojin

Mahambet Ötemiswlı – belgili qazaq aqını (balta). XYIII ğasırdıñ basında Edil qalmaqtarımen qosa türikmender de Orta jüz jerine, äsirese, Kişi jüz eline dürkin-dürkin şabuıl jasap, elin tonap, maldarın aydap äketip otarğanın qazaq tarihınan jaqsı bilemiz.

Orta jüz qazaqtarınıñ qonıstanuın jäne Kerey-Uaq şejiresin zertteuşi tarih ğılımınıñ doktorı, professor Marat Mwqanovtıñ derekteri boyınşa (M.S. Mwqanov «Iz istoriçeskogo proşlogo» Almatı.1998 j.) 1700 jılı türikmenderdiñ bir qolı Orta jüz jerine Kerey ruınıñ Balta atası auıldarınıñ biri Qarasarı auılına (qazirgi Tümen oblısı, Qazan audanına qarastı jer) twtqiıldan şabuıl jasaydı. Auıldıñ bas köterer azamattarı qalmaqtarğa qarsı soğısqa ketip, elde qarttar men äyelder ğana qalğan eken. Qarasarınıñ 17-18 jasar balası Bahram (keybir derekterde Bayram) auıldı qorğamaq bolıp qarsı soğısadı. Küşi basım türikmender Bahram qolın tastalqan etip, auıldı tonaydı. Auıldıñ ören jastarın qwldıqqa alıp ketedi. Qwldardıñ saudasına tüsken Bahramdı türikmenniñ Ğazan bek degen ataqtı bayı satıp aladı. Batır twlğalı Bahramdı köp uaqıt kisendeuli wstaydı. Ğazan bektiñ er balası bolmaydı, Fatima jäne Farida attı swlu qızdarı bar eken. Körikti de batır twlğalı Bahramğa Fatima swlu  ğaşıq bolıp qaladı. Ğazan bek amalsızdan qwlı bolıp jürgen Bahramğa Fatimanı qosadı. Qartaya bastağan Ğazan bek öziniñ barlıq şaruaşılığın basqarudı Bahramğa beredi. Swlu äyelge, baylıqqa da qızıqpağan Bahram qalayda eline qaşudı oylastırıp jüredi. Bir-eki ret wstalıp ta qaladı. Ğazan bek erekşe baqılau qoyadı. Osılay jürgende Fatima jükti bolıp, Nädir jäne Bağır attı egiz bala tuadı. Jıldar ötip jatadı. Bahramnıñ eki balası da batır twlğalı, äri önerpaz boladı. Bahram eki balasımen bar baylıqtı tastap qaşpaqşı bolıp jürgende, Ğazan bek aulına Edil qalmaqtarı şabuıl jasaydı. Bahram qalmaqtarmen bolğan osı soğısta erlik körsetedi. Keyin osı soğısta alğan auır jaraqatınan qaytıs boladı. Ömirden öterinde batır bolıp ösip kele jatqan eki balasına tuğan eline qaşıp ketudi amanat etedi. Eki bala qazaq elinen köp adamdardı twtqınğa äkelip, twtqındardı tünde küzetudi Nädir men Bağırğa tapsıradı. Qolaylı sätti paydalanğan Nädir men Bağırğa tapsıradı. Qolayı sätti paydalanğan Nädir men Bağır tünde twtqındardı bosatıp, olarmen birge özderi de qaşadı.

Kişi jüz eline kelgen Nädir men Bağır Kişi jüz jasaqtarınıñ qwramında qalmaqtarğa qarsı soğısqa qatısıp, elge tanımal batır atağın aladı. Nädir qalmaqtarmen bolğan bir soğısta alğan auır jaraqattan qaytıs boladı. Nädir qalmaqtarmen bolğan bir soğısta alğan auır jaraqattan qaytıs bolıp, artında Mäli attı bir balası jetim qaladı. Jas balanı Beriş ruınan Jaubasar batır bala qılıp asırap alğan eken.. Mäli Beriş ruına kirme bolğandıqtan bolu kerek, keyin «qwl» degen sözdi qosıp alıp Qwlmäli (1721-1784) atanıp ketedi. Qwlmäliden tört bala tuadı, sonıñ biri Mahambet aqınnıñ äkesi Ötemis.

Marat Mwqanov Mahambettiñ şejiresin bılay taratadı. (S.Mwqanov «Iz istoriçeskogo proşlogo» Almatı. 1998j. 128-bet). Baltadan: 1. Qarasarı. 2. Naşan. 3. Qanapiya. Qarasarıdan 2 bala: Bahram, Twrsınbay batır (1713-1819). Bahramnan (äyeli Fatima) 2 bala: Nädir, Bağır (1704-1790); Nädirden Qwlmäli (1721-1784); Qwlmäliden 4 bala: Ötemis bi (1757-1836), Şıntay mırza, Qobılanbay Mergen, Aytbay baluan; Ötemis biden 10 bala: (Ötemisten tuğan on edik, onımız atqa mingende, jer qayısqan qol edik. Mahambet, Toqtamıs, Qojaqmet, Ibırayım, Ğayıp, Hasen, Smayıl, Dosmayıl, Süleymen, Bekmağambet).

Bahramnıñ ekinşi balası Bağır Kişi jüz elinde üylenip, odan Seyduali attı bala boladı. Türikmendermen bolğan bir soğısta Bağır auır jaralanadı, Seydualidi Beriş ruınıñ batırı Jauğaşar tärbieleydi. Jarasınan täuir bolğan Bağır Sırım Datovtıñ (1783-1797) köterilesine qatısadı.

Bağır keyin Kerey eline, Köşebeniñ Qarabas eline köşip keledi, 1790 jılı 86 jıl ömir sürip qaytıs boladı. Bağırdıñ Beket attı balasınan tarağan wrpaqtar Soltüstik Qazaqstan oblısı, Reseydiñ Tümen oblısında twradı. Seyduali attı balasınan tarağan wrpaqtar Kişi jüzdiñ Beriş atası işinde Jauğaşar batır wrpağın jalğastırdı.

Marat Säbitwlı Mwkanovtıñ halıq auzınan, Şäñgereyden jäne jazuşı Amantay Sataevtan alıp jasağan şejiresi boyınşa Mahambet Ötemiswlı Abılay hannıñ süyekti batırı Twrsınbay batırmen (1713-1819) besinşi atadan qosıladı eken. Qazaq tarihında, tarihi ädebietterde Twrsınbay batır turalı az jazılğan joq. Degenmen köptegen batırlar Abılay hannıñ köleñkesinde qalıp keledi. Twrsınbay batırdıñ qazaq memleketiniñ derbestigi turalı öziniñ bölek pikiri bolğan. Äbilqayır han qazaq handığınıñ qolastında, Sämeke men Äbilmämbet handar Orta Aziya handıqtarınıñ qolastında, Abılay han Resey men Qıtay qolastında aralıq sayasat wstasa, Twrsınbay eşkimge bağınbay qazaq handığınıñ derbestigin saqtap, başqwrt, noğay, qaraqalpaqtardı qısıp alıp täuelsiz qazaq memleketin qwrudı wsındı. Memleket basına han emes, halıq saylağan kösem bolu kerek. Kösemniñ qwramındağı är halıqtı basqaratın tört kömekşisi bolu kerek degen wsınısı boldı. Bwl pikirine Orta jüzdiñ Kerey-Uaq jäne Kişi jüzdiñ keybir ruları keliskenmen Abılay swltan basqarğan köpşilik kelispeydi. Twrsınbay renjip, öziniñ qolastındağı rularımen teristikke, Batıs Sibir jerine qonıs audaradı. Sol kezde Twrsınbay batır ayttı degen mına söz el auzında saqtalıp qalğan eken:

«Öz otına qan qwyıp, kisi otına may qwyğan sorlı qazağım-ay, qoyday juas qayran elim-ay! Qaşan twtas, berik el bolar ekensiñ»!

Kerey ruınıñ Balta atasınıñ qalıñ eli osı uaqıtqa deyin teristikte Qorğan, Tümen, Çelyabi jerlerinde twrıp jatır.

1959 jılı Almatı qalasındağı qazaqtıñ Abay atındağı pedagogikalıq institutınıñ ekinşi kursında oqıp jürgenimde «Mahambet-realist aqın» degen taqırıpta kurstıq jwmıs jazuğa tapsırma aldım. Mahambet jaylı jazılğan ädebietterdi oqu üstinde Jäñgir han ordasındağı bir saray aqınınıñ Mahambetti jamandap: «bülikşil, qwldan tuğan, qañğırğan Balta kerey» dep jazğan bir öleñin oqıdım (öleñ avtorınıñ atı-jönin wmıtıp qalıppın). Özin Kişi jüzdiñ Beriş ruınanmın deytin Mahambetti bwlay deui, ärine, meni qattı oylandırdı. «Nege bwlay?» degen swraqtı bizge XIX ğasır ädebietinen lekciya oqitın filologiya ğılımınıñ kandidatı Töken Äbdirahmanovqa, ädebiet teoriyasın oqıtatın, Mahambet jaylı zertteu eñbek jazğan filologiya ğılımınıñ doktorı, professor Qajım Jwmalievke qoydım. «Öşikken saray aqındarı mwqatu ayta beredi. Öziniñ şın ruın aytuğa Mahambettiñ jüregi jetpey otır deysiñ be? Älde sen batır ata tauıp alğıñ keldi me?» – dep, Qajım Jwmaliev kekesindi jauap bergeni äli esimde (bwl kisiniñ Mahambetpen rulas ekenin estitinmin).

«Parasat» jurnalınıñ 1996 jılğı ekinşi sanınan jazuşı Qalihan Isqaqwlınıñ «Ağadan alğan nesie» (Ğabit Müsirepov turalı sır) attı esteligi basılğan. Estelikte Qalihan Isqaqwlı Ğabit Müsirepovke Şäñgerey şejiresi boyınşa Mahambettiñ ruı Balta Kerey ekenin aytadı. Mahambettiñ arğı atasın bılay taratadı: Aşamaylı kerey-Qwrsarı-Balta-Bayram-Nädir-Qwlmäli-Şıbıntay-Ötemis-Mahambet. Baltadan tuğan Bayram bir soğısta türikmenge twtqınğa tüsedi de, onıñ balası Nädir Beriş ruında qolbalalıqta jüredi. Nädirden tuğan Mälini Qwlmäli dep atap ketken. Qalihan Isqaqwlı bwl şejireni Amantay Sataevtıñ kartotekasınan alğanın jazadı.

Mwhtar Äuezov, «Mahambet» attı zertteu eñbeginde (15 tom. 1984 jıl) Mahambettiñ ataları jaylı bılay dep jazadı: «Tuısı Beriş ruınan. Atası Ötemis. Onıñ atası – Qwlmäli. Mäli degen qazaqqa bir soğısta qolğa tüsken twtqın eken. Beriş işinde Tumas degender enşiles, tuısqan qıp äketken». Osınday derekterge süyensek Mahambettiñ Beriş işine kirme rudan tarağanı anıq  deuge boladı.

Osınıñ bäri Mahambet Ötemiswlınıñ Balta Kerey näsili ekenin anıqtaydı.

Mahambet bir rudıñ ğana emes, bükil bir halıqtıñ – qazaq halqınıñ maqtanışı. Şejire jazu ruğa jiktelu emes, bwl bir jağınan tarihtıñ etnografiyalıq rölin atqarsa, ekinşiden, tarihi şındıqtı aşıp, tarihi derek-mälimetter jasaytının anıq deuge boladı.

Amantay Sataev.

Mahambetke

Mahambet Alşın emes, zatıñ basqa,

Jılqınıñ töbelindey jwldız qasqa.

Ataqtı Beriş Ernazar bala qılıp,

Wlım dep wran şaşqan altı Alaşqa.

Qañğırıp Orta jüzden kelgen kirme,

Alşınğa üş atadan jaydıñ irge.

Atañız Qwlmaniyaz, Süyin eki er bala,

Arqadan twtqın bolğan türikpenderge.

Mahambet kelip jürsiñ han bazarğa,

Qaymıqpay qarsı şığıp tura ajalğa.

İni bop, tuısqandığıñ qwttı bolsın,

Kesip Isatayday swm tajalğa.

Sen  jürsiñ Baywlığa bolıp merey,

Bezesiñ qaşqalaqtap Jäñgirge ermey.

Beriştiñ qoltuma wlı bola qapsıñ,

Bolsa da Orta jüzde zatıñ kerey.

Sen jürsiñ Orda mañın bir de körmey,

Jäñgirge şaqırsa da qoydıñ kelmey.

Jüresiñ ker jorğa atpen el aralap,

Kereyden minip kelgen bäyge kerdey.

Jılqı alğan türikmender Arqa elinen,

Jas bala eki birdey qolğa ilingen,

Beriş Jaubasar qol bastap şıqqan

Şapqınşı dwşpandarğa kezdey kelgen.

Jaubasar türikpen qolın barıp şapqan,

Olardı qırıp salıp, olja tapqan.

Eki wldı Qwlmaniyaz, Süyin degen,

Ayırıp jaudan aman alıp qaytqan.

Ağası Jaubasardıñ qart Ernazar,

Alladan perzent swrap qılıptı zar.

Bala etip Qwlmaniyazdı Ernazar alğan,

Adasıp orta jüzden kelgen atañ,

Qos  jetim panası joq sıbay-saltañ

Atañnıñ Qwlmaniyaz kegi barday,

Jäñgirge nege boldıñ sonşa qatañ?

Mahambet ketip pe edi handa kegiñ,

Jek kördiñ nege mwnşa hannıñ begin?

Beriştiñ wlı edim dep asqaqtama,

Kereyden aşamaylı seniñ tegiñ.

Aşamaylı işinde Balta kerey,

Bolğaysıñ öz eliñe barıp merey.

Alşında jürer bolsañ jayıña jür,

Künäsin han, swltannıñ künde termey.

Qosılğan öziñ şıqqan tekteriñe,

Til tigizbey Jäñgirdiñ bekterine.

Kereyim, sayaq jürgen tayaq jersiñ,

Jürmegey, han közine köp körine.

Kete almassıñ köp wzap,

Sorlatar Jäñgir quğındap

Osı öleñdi joldağan,

Han aqını Janwzaq

Atañnıñ Qwlmäli dep esimin qoyğan.

Özgertip Qwlmaniyaz degen attı,

Toyına Ernazar at-taylaq soyğan,

Etine at- taylaqtıñ alşın toyğan.

Bolsın dep üyim meniñ duman-bazar.

Janwzaq (Jäñgir han kezindegi saray aqın)

Bwl öleñ belgili qarağandılıq jazuşı Jayıq Bektwrovtıñ 1987 jıldıñ 2 qırküyeginde Qarağandı oblıstıq «Ortalıq Qazaqstan» gazetine jariyalandı ( №203).

Twrsınbay batır. Soñğı jıldarı qazaq arasında batırlar men biler­diñ köbeyip ketkendigi jöninde äñgime tarauda. Key­bi­reu­ler qazaq qoldan batır, bi jasap jür dep el ağaların, jur­nalisterdi, tarihşılardı kinälaydı. Şın mäninde ğı­lımda batır, bi wğımdarınıñ anıqtaması berilgen joq. Qır­ğın soğısta qalıñ qoldı bastağan er jürek qolbasşı da batır, azğana jılqısın barımtaşılardan qaytarğan qaysar jigit te batır. Alqalı ortada ru aralıq aytıstarda qara qıldı qaq jarıp, ädildigin şeşip bergen danışpan da bi, ne­mese auıl arasındağı körşi-kölemniñ talas-tartısın şeş­ken adamdı da qazaq bi deydi. Sondıqtan da ta­ri­hımız­da batırdıñ da, bidiñ de köp bolğandığına tañ qaluğa bol­may­dı. Olardı iriktep, topqa bölip deñgeylerin anıqtau ğı­lım­nıñ aldındağı zor mindet ekendigin ayta ketken jön.

Qazaqstannıñ soltüstik ölkeleri sonau ıqılım za­man­nan toğız joldıñ torabı bolıp, oğan ärkimderdiñ qızıq­qan­dı­ğın däleldeytin derekter tarihta öte mol. Bwl ölke sonau kö­ne zamannan osı künge deyin ärtürli memlekettik qwrılım­dar­dıñ, ru-wlıstardıñ ieliginde bolğandığı belgili. Bwl jerden de talay batır, talay aqın, halqına qaltqısız qız­met etken biler men şeşender şıqqan. Ökinişke oray, jazu öne­rin düniejüzi halıqtarınıñ köbinen erterek igerse de, biz­diñ qazaq öz tarihın wrpağına auızşa jetkizgen.

Bügingi söz etkeli otırğan batırımız Kerey ruınıñ Bal­ta taypasına jatatın Ertisbaywlı Twrsınbay. Ol 1700 – ba­rıs jılı  körşi Reseyge qarastı qazirgi Tümen oblı­sın­dağı Esil audanınıñ jerinde düniege kelip, 1801 jılı sol Reseyge qarastı Çelyabi oblısındağı Itköl audanındağı özi­niñ soñğı mekeninde 101 (jüz bir) jasqa kelip, auırıp dü­nie­den ötipti. Twrsınbaydıñ özi qazirgi Resey jerinde tuıp, Resey jerinde dünieden ötkenimen Kerey eliniñ mekeni Qazaqs­tannıñ Soltüstik aymağı ekendigi belgili. Qojabergen jırau «Elim-ay» atttı dastanında:

Mekendep Tobıl, Ertis eki arasın,

Qazaqtıñ küyge bölep en dalasın.

Sauıqşıl Orta jüzdiñ Kereyi edik,

Üş jüzdiñ jat körmegen eş balasın. –

deydi. Al endi ol öziniñ «Ata tek» dastanında ol bılay deydi:

Atanğan babam Ğali- «Aşamaylı» ,

Ösirgen mıñdap taylaq qwlın-taydı.

Sibirge wrpaqtarı qonıstanıp,

El bolıp, erte kezden qanat jaydı.

Şalqar köl, nu ormandı Sibir jeri,

Sibirdi meken etken Kerey eli.

Egin sap, kün körudiñ qamın oylap,

Bas qosıp, keñes qwrğan bi men begi.

Mine osı şumaqtardan qazaq eli sonau köne zamannan qazirgi Batıs Sibir men Soltüstik Qazaqstannıñ ormandı dala­sın meken etkendigine köz jetkizemiz. HVİİ ğasırdıñ so­ñında Sibir handığı ıdırağan kezde qazaq jerleriniñ köp­şi­ligi Resey menşigine ötti. Mine sodan beri talay jıldar ötse de, halıqtıñ tarihi sanasında Sibirdiñ ormandı dalası qa­lıp qoyğan. Basına qauip töngende ata-anasın, ata-qonısın, tu­ğan jerin izdeytin bala siyaqtı, keşegi el basına kün tuıp, auırt­paşılıq körgen HH ğasırdıñ 30-jıldarı qazaqtıñ köp­şiligi Reseyde qalğan Sibir jerinen pana taptı. Köpşiligi osı künge deyin sol jerdi mekendep jatır.

Twrsınbay batır jönindegi alğaşqı derekti bizge jet­kiz­gen Segiz seri babamız. Segiz seri (Mwhamed Qanapiya) Şaqşaq­wlı tek änşi, küyşi, aqın bolıp qana qoymay, öz eliniñ tarihın jaqsı bilip, şejiresin qağazğa tüsirip ketken adam. Kerey şejiresin odan keyin jalğastırğan, jinas­tır­ğan, hattap, mwrağatqa tapsırğan Täşmwhamed Täbiwlı Barlı­baev bolğan. Basqalarına qarağanda Kereydiñ Köşebe ata­sınıñ şejiresi tolıq jazılğan. Öytkeni onıñ tüpki av­torı Däulen tarhan Tauazarwlı jeti wlttıñ tilin bilgen öte bi­limdi, dana adam bolğan. Şejireni jalğastıruşı Tolıbay sın­şı jäne onıñ balası Qojebergen jırau da öz zama­nı­nıñ ozıq oylı adamdarı edi. Mine sol şejire bizge  Mälik Rama­zanwlı, Qojahmet Däribaywlı (1891-1978 j.j.), Bal­ğoja Kenjeğozıwlı (1902-1992 j.j.), Seyitqali Idır­ı­swlı (1911-1998 j.j.), Eleuke Qaldanwlı, Sağidolla Qwlmağan­betwlı, Töleş Äuşahımanwlı (1937-1994 j.j.), Äsker Balğojawlı (1929-2002 j.j.), Ğaziz Swrağanwlı arqı­lı jetip otır.

Sonımen qatar, sonau 1950 jıldan bastap Segiz seriniñ ömi­ri men qoğamdıq qızmeti turalı derekterdi, şığar­maların, şejiresin jinap – zerttegen bwl künde közi tiri qa­riya, dramaturg-jazuşı – Näbiden Äbutäliev. Joğarıda esimderi atalğan şejireşi qariyalarmen kezdesip, olarmen swhbat­tasqan jäne aytqandarın qağaz betine tüsirgen belgili auız ädebietin jinauşı ğalım Qaratay Biğojin aqsa­qal. Qarağandı pedagogikalıq institutınıñ filologiya fakul'­tetiniñ tülegi Qaratay ağa bükil ömirin Qazaqstannıñ tüpkir-tüpkirin aralap, eldegi qwyma qwlaq, kökiregi oyau, közi aşıq şejireşi aqsaqaldarmen kezdesip, qazaqtıñ belgili qay­rat­kerleri jöninde öte qwndı materialdar jinağan. Keyinde «Qazaq batırı» jurnalında qızmet etip jürgen ke­zin­de birşama maqala jazıp, elge belgili boldı. Jasınıñ wlğayu­ına baylanıstı ol 2000 jılı Qızıljarğa oralıp, Segiz seri, Qojabergen, Dästem sal, Şal aqın jöninde kitap­tar jazuğa jäne onı baspağa äzirleuge at salıstı.Büginde Sol­tüs­tik Qazaqstan oblısı Jambıl audanı Äyimjan auılın­da twratın şejireşi qart öz jiğan-tüygenderin öñdep, baspağa dayındau üstinde. Tömendegi Twrsınbay ba­tır jönindegi mağlwmat, sol kisiniñ qoljazba qorınan alın­dı.

Ökinişke oray baspasöz betinde, anıqtamalıq ädebiette, tari­hi şığarmalarda Twrsınbay jöninde mälimet  joqtıñ qası. Twrsınbay batır kim? Ol qanday däuirde ömir sürgen adam? Halqınıñ bostandığı men täuelsizdigin saqtau jolın­da ol qanday erlik jasadı? Odan wrpaq qaldı ma? Qalsa olar­dıñ tağdırı qalay boldı? Batır qorğağan jer, qanı tam­ğan el büginde qanday halde? Mine, osı saualdar ğılımda äli şeşimin tappağan. Degenmen qolda bar az ğana derekti pay­dalanıp, HVİİİ ğasırdağı Tobıl öñirinde bolğan tarihi procesterge şolu jasap körelik.

Hİİİ – HVİİ ğasırdıñ basına deyin Sibir handığınıñ qwra­mında bolğan Soltüstik Qazaqstan, Qostanay oblısınıñ teriskey audandarı keyin kele Qazaq handığınıñ qwramı-na kirdi. Aşamaylı Kereydiñ Balta, Köşebe, Tarışı, Siban taypa­larına jatatın ülken el tarihımızğa talay marğasqa wl­darın bergendigi mälim. Al endi Twrsınbay batır Balta Ke­rey işinde Qarasarı aymağına jatadı.

Aşamaylı-Kerey Tanaş tarhan Farhadwğılınıñ ortan­şı balası Bolat bahadür – Balta kereydiñ tüp atası. Zama­nında Balta Tanaşwlı Altın Orda handığınıñ äygili äsker­basılarınıñ biri eken. Ol HİV ğasırda ömir sürgen ordabası atağın alğan äygili Balta bahadürTanaş tarhanwlınıñ tuğan inisi, anasınıñ esimi – Ayşa. Segiz seri şejiresi boyınşa Balta bahadürdiñ on eki äyelinen qırıq segiz er balası bolıptı.

Balta bahadürdan örbigen sanı mol wrpaq Balta kerey degen ülken ru bolğanmen,  qazaq-joñğar soğısı jıldarında orasan köp qırılğan. Sondıqtan Balta tarhan­nıñ qırıq segiz wlınıñ köbisinen wrpaq qalmaptı. Osı küngi Balta kereyler sol Balta sardardıñ Noğay, Mwham­medäli, Mwstafa esimdi wldarınıñ wrpaqtarı.

Twrsınbaydıñ äkesi Ertisbaydan 14 balası bolıptı. (Barlıbay, Erdenbay, Jarqınbay, Twrsınbay, Tınımbay, Tuğanbay, Tümenbay, Tiney, Önerbay, Naurızbay, Meñdiqara, Däuqara, Şüyinşäli, Igilik.) Ertisbaydıñ on tört wlı da jauınger bolğandığı mälim.Sonıñ işinde eñ batırı Twrsınbay eken. Batır degen ataqtı ol 17 jasında iele-nedi. Auıldıñ er-azamattarı soğısqa ketkende, bir top qalmaq kelip, jılqığa tiedi. Olar adamdardı twtqındamaqşı boladı. Sonda kärilerdi, jas bala jigitterdi attarğa mingizip, qaru asındırıp, sol toptı özi bastap, 17 jasar Twrsınbay üstine sauıt kiip, qaru – jaraq asınıp, qara ayğırğa minip, jaudı quıp jetip, wran salıp, zırıldauıq tartıp, jılqı-tüyeni elge qayırıptı. Ol sonda özine jabılmaq bolğan qalmaqtardı asqan şapşañdıqpen bir – birine qospay, nayzalap, attan tüsirip ülgiripti. Jekpe-jekte özderin şıdatpağan soñ, qalmaqtardıñ tiri qalğandarı zorğa qaşıp qwtılıptı. Sodan bastap Twrsınbaydıñ batır atağı şığıptı.

1719 jılı jazda Äz Täuke hannıñ asında şwbar atı bäygeden kelgen jas jigit Twrsınbay Qırğızdan, Qoqan, Hiua, Bwhar handıqtarınan kelgen baluandarmen  küresip, bärin jığadı. Söytip, jeti baluandı jıqqan Twrsınbayğa üş jüzdiñ igi jaqsıları «tüye baluan»  atağın beredi.

Twrsınbaydıñ qanday batır ekenin Qojabergen jıraudıñ «Elim-ay» jır-dastanınıñ birinşi bölimindegi mına şumaqtardan-aq añğaruğa boladı:

Üş biden, menen bata alğan,

Tüye baluan atanğan.

Balta kerey Twrsınbay,

Asqan batır qatardan.

Şıqqan tegin swrasañ,

Ertisbay sardar balası.

Jasta bolsa, ol şahıboz,

Qazaqtıñ ülken panası.

Aqılı artıq özgeden,

Üş jüzdiñ ozıq danası.

Bağalağan erligin,

Orta jüzdiñ balası.

Dwşpan şoşır aybattı,

Köp batırdan qayrattı.

Qalmaq tigenin estise,

Dey ber jaudı jayrattı.

Sonday erler attansa,

Joñğardıñ qwrır şarası.

İşkeriley enuge,

Kele qoymas şaması.

Twrsınbaydıñ erligin ädil bağalap, onıñ közi tiri kezinde Qojabergen, Dästem sal, Bwqar, Tätiqara, Ümbetey, Jankisi (Kerey), Köteş, Janaq (ülken), Şal, Salğara aqındar öleñder, dastandar şığarğan eken. Alayda ol şığarmalar bizdiñ kezeñge kelip jetken joq.

Twrsınbaydıñ 17 balası bolıptı.(Aybek, Baybek, Berdibek, Betjan, Bekmwhammed, Ermwhammed, Janmwhammed, Taşmwhammed, Ahmet, Mahmet, Äyken, Bäyten, Jayken, Baymen, Tauken, Keşubay, Kelden).

Twrsınbay batırdıñ balalarınıñ işindegi eñ mıqtısı Keşubay eken. Ol äri batır, äri jan-jaqtı, ülken qolönerşi kisi bolıptı. Keşubay Qwdayberdi Atığay Qwlsarı Böriwlı äulie – batırdıñ Naziha esimdi qızına üylenipti. Ol üş wldı bolıptı (Älibay, Täjibay, Sälimbay).

Keşubayğa äkesi Twrsınbay enşi bergende, Tobıl özeni boyındağı Wyalısay degen jerdi beripti.  Keñes ükimeti jıldarı bwl auıl Kirov atındağı kolhozdıñ, keyinnen 60-jıldarı Qaratal keñşarınıñ qwramına endi. Ireleñdey aqqan Tobıl özeni Wyalısay twsında buırqanıp kelip, auıldan alıstap ketedi. Talınıñ juandığı bilektey, juası janğa daua, şöbi şüygin, şiesi men büldirgeni balalardı mäz etken qazaqtıñ qwttı qonısı talay marğasqalardı düniege äkeldi. Keşubay auılın halıq «Batır auılı» dep, öz ağası Uäli hanmen renjisip, bölek ketip, Keşubayğa kelip panalağan Baqtıbay töre Abılay hanwlınıñ auılın «Töre auılı» dep atağan eken.

Keşubay batır Twrsınbaywlı Emenäli Kereydiñ Taz atasınan şıqqan Kiikbay şeşen Aytuğanwlımen, Bäyimbet Atığay Şal aqın Qwlekewlımen qwrdas, dos kisi bolıptı. Bwl üşeui soñğı kezdeskende, bir-birimen öleñ arqılı qoştasqan eken. Twrsınbaydıñ Bäyten esimdi wlı öziniñ seriligimen köptiñ auzına ilikken, al Äyken (wldarı:Begalı, Eralı, Meralı, Seralı) esimdi balası añşı, qwsbegi, äygili mergen bolıptı. Onıñ basqa balalarınıñ tağdırı bizge belgisiz. Qanjığalı Bögenbay batır är jorıqtan kelgen sayın Qaz dauıstı Qazıbek bige sälem berip, aqıl – keñes swrap jüredi eken. Bögenbay bir jorıqtan elge oralğan soñ, özine sälem bere kelgende, Qazıbek bi: «Seniñ de jasıñ jetpis beske kelip qaldı. Ornıña kisi dayındap jürsiñ be?» – depti. Sonda Bögenbay: «Ornıma Şapıraştı Naurızbay, Jağalbaylı Tös, Qarakerey Nayman Qabanbay – üşeuiniñ birin wsınbaqpın!» – degen eken. Ol sözdi estigen Qazıbek bi: «Sağan ordabasılıq mansaptı kim berdi?» – dep swraptı. Sonda Bögenbay qısılıñqırap qap: «Kerey Qojabergen jırau berdi», – dep jauap qaytarıptı. Bögeñniñ şındıqtı aytqanına razı bolğan danışpan Qaz dauıstı: «Onda älgi atağan üşeuiniñ birin wsınamın degeniñ dwrıs emes. Ordabasılıqqa Kereydiñ batırları: Köşek pen Twrsın­baydıñ birin wsın!» – degen eken. Bögenbay oğan kelisetinin bildiripti.

Alayda 1755 jılı Bögenbay Şapıraştı Naurızbayğa hat joldap, onı öz ornına wsınbaqşı ekenin aytıptı. Sonda Şapıraştı Naurızbay batır: «Bögeñ atanıñ mağan jol bergenine rahmet! Men Jetisu öñirin halqımen qosa qorğauğa jarasam boldı, Ordabasılıqqa jaramaymın. Ol qızmetti atqaruğa Köşek, Twrsınbay, Qabanbay üşeuiniñ birin wsınğanıñız jön boladı», – dep, jauap qaytarıptı Sonan soñ Bögenbay Şapıraştı Naurızbayğa jasağan wsınısın äueli Jağalbaylı Tös batırğa, odan keyin Qarakerey Nayman Qabanbay batırğa wsınıptı. Biraq Tös te, Qabanbay da Ordabasılıq qızmetten bas tartıptı. Sonı Qaz dauıstı Qazıbek bi estip, «Ordabasılıq qızmetti saudağa salğanı nesi? Bögenbay mağan bergen uädesin ayaqsız etpesin. Twrsınbaydı üş jüzdiñ äskerine ordabası etip saylatsın!» – dep, Aqşawlına sälem aytıptı. Onıñ üstine, Qabanbay da, Tös te, Naurızbay da: «Ordabasılıqqa Twrsınbaydı saylatsın!» dep tilek qoyğan eken. Köşebe kerey Köşek batır Asqanwlı da Twrsınbaydıñ Ordabası bolğanın hoş köripti.

Key şejirede 1755 – doñız jılı jazda Alaköldiñ jağasında han, swltan, uäzirler, şoralar, biler, bekter, batırlar bas qosqan qwrıltayda Bögenbay batırdıñ wsınısı boyınşa Twrsınbay batırdı boz bieniñ sütine şomıldırıp, onan soñ üstine şımqay aq kiim kigizip, kökiregine qwran wstatıp, aq kiizge otırğızıp köterip, Ordabası etip saylaydı. Endi bir şejirede Twrsınbay sardardı 1758 – barıs jılı jazda Şığıs Türkistandı jaudan (joñğar basqınşılarınan) tazartqan soñ, atalmış aymaqtağı Sayranköldiñ jağasında jeñis toyınan keyin qwrıltay aşıp, sonda üş jüzdiñ äskerin basqaratın ordabası etip saylaptı.

Şığıs Türkistan jerinde Twrfan asuı üşin bolğan 1758 jıldıñ küzindegi soñğı şayqasta qazaq äskerin Twrsınbay batır basqarıptı. Sol ülken wrısta Twrsın­baydıñ jaqsı qolbasşı ekenin sol kezdegi aqın – jıraular jırğa qosıptı. 1771 jılı jazda Edil boyınan şığıstağı jwrtına qonıs audaru maqsatımen köşken qalmaq şapqınşıların talqandau kezinde de qazaq äskerin Twrsınbay bas­qarıptı.

Sonımen qatar, Twrsınbay basqarğan qazaq äskeri Qırğız manaptarı äskerin talqandauda erekşe erligimen közge tüsipti. Qırğız äskeriniñ masqara bop jeñilui «Jayıl qırğını» degen ataq alğan eken. Ol jayında Bwqar jırau dastan şığarıp, onda Twrsınbaydıñ batırlığın erekşe jırlaptı. Ol dastan qazaq tilinde jarıq körgen joq. Keñes däuirinde orıs orta mektepterine arnalğan 9-sınıptıñ «Qazaq ädebieti hrestomatiyasında» Bwhar jıraudıñ Twr­sın­bay batır turalı dastanınan orıs tilinde üzindiler berildi.

Ordabası saylar kezinde Twrsınbayğa körsetilgen zor qwrmet onıñ aldındağı Bögenbay batırğa da, odan bwrınğı Batır aqın Qojabergenge de körsetilipti. Äytse de, qazaqtıñ eski, yağni, Qazan töñkerisine deyingi tarihınan mağlwmatı joq bireuler joğarıdağı halıq qwrmetin handı saylağanda ğana körsetiledi dep qate tüsinedi eken. Şındığında atalmış zor qwrmet handı, bas uäzirdi, töbe bidi, şoranı, äskerbasını saylarda körsetiletinin esten şığarmauımız kerek. Ol turasında belgili dramaturg-jazuşı Näbiden Äbutäliev öziniñ 1995 jılı «Jeti jarğı» baspasınan jarıq körgen «Ordabası Qojabergen» attı monografiyalıq eñbeginde tayğa tañba basqanday etip, anıq jazdı.

Twrsınbay jäne onıñ Orazımbet, Ümbetey, Janatay batırlar siyaqtı nemere tuıstarı turalı dastan­dar men tarihi tolğaulardı qart änşilerdiñ auzınan köp estidik. Biz eseygen kezde atalmış tarihi jırlardı, tarihi tolğaulardı jatqa biletinder qalmadı.

Mine Twrsınbay batır jönindegi azğana derek osınday. Ökinişke oray, qol bastağan batırlarımızdı, el bastağan bilerimizdi, söz bastağan şeşenderimizdi  ruşıldıqtan qaşıp osı uaqıtqa deyin madaqtay almay kelemiz. Älbette, Twrsınbay jöninde äli de tereñ tarihi zertteuler jürgi­zui­miz qajet. Auız ädebietiniñ derekterin basqa da derektermen salıs­tırıp, tolıqtırıp, dälelder keltirse nwr üstine nwr bolar edi.

Balta Kerey işinde Qarasarı aymağına jatatın onıñ wrpaqtarı büginde sol Tobıl boyın mekendep otır. Twrsınbay batırdıñ bügingi wrpaqtarınıñ ötinişi boyınşa 2010 jıldıñ tamız ayında Meñdiqara audandıq äkimşiligi Borovskoy selosındağı ülken bir köşege Twrsınbaydıñ atın berdi. Äkimşilik aldındağı alañğa babamızdıñ eskerkişi qoyıldı.

A.Küzembaywlı

Ordabası Twrsınbay

Qazaqta Twrsınbay qayda qıran,

Jauları  qorğadı eken bayrağınan.

Has batır Balta kerey işindegi

Şığıptı Qarasarı aymağınan.

Aytarın batır baba ayta alıptı,

Jasınan öjettigi bayqalıptı.

On jeti jasında ol qalmaqtardan

Eliniñ mal men mülkin qaytarıptı.

Töbege köterip el aqıldı wlın,

Sonda alğaş moyındaptı batırlığın.

Üş ğasır ötkennen soñ eli, jwrtı,

Köterip eskertkişin jatır bügin.

Erligi babalardıñ bağalanıp,

Keşegi köringendey jolı ağarıp.

El üşin etken isi eren erdiñ,

Jastarğa ülgi-önege boları anıq!

Qazaq pen qalmaq keşe qırqısqanda,

Töndirip soltüstikten bwlt dwşpanğa,

Twrsınbay qol basqarıp jauğa şapsa,

Jeñiske jetken Şığıs Türkistanda!

Eluge Twrsınbaydıñ tolğan jası,

Äskerdiñ aybındı, asqaq bolğan bası!

Jeñisti toylağanda el Sayrankölde,

Saylaptı Twrsınbaydı ordabası.

Jeñisti jeñisterge jalğap darın,

Jastardıñ qataytıptı qanattarın.

Twrsınbay keyin ülken şayqastarda

Qırğızdıñ qoyday quğan manaptarın.

Qazaqtıñ säule qosqan nwr tañına,

Batırdıñ atağı örlep twr tağı da!

Twrsınbaydıñ esimi mäñgi jasap,

Sıylasın Alla baqıt wrpağına!

Serikbay Ospanov.

Aytuğanwlı Kiikbay 1748 jılı Soltüstik Qazaqstan oblısı Jambıl audanındağı Bayan auılında düniege kelgen. Sol jerde 1842 jılı qaytıs boldı. Belgili bi äri şeşen. Bala kezinde Qojabergen jıraudıñ medresesinde oqığan. Samarqand medresesin bitirip kelgen soñ, ol öz auılında medrese aşıp, balalardı oqıtadı. Kiikbaydıñ äkesi Aytuğan, atası Şama joñğarğa qarsı şayqastarda batırlıq körsetken. Sonday-aq Aytuğan 1770-71 j.j. qazaq jerin Edil qalmaqtarınan azat etuge, 18-ğasırdıñ ayağında Batıs Sibirdegi patşa otarşılarına qarsı küreske qatısqan. Onıñ köptegen tapqır sözderi, daulı mäselelerdi şeşudegi ädil şeşimderi mısalı: Seksen batırğa, Eseney Estemisov batırlarğa aytqan sözderi, t.b. halıq esinde saqtalğan.

Sügirbaev Tañat

Aldaywlı Qara bi 17-ğ-dıñ 2 jartısında, qazirgi Jambıl audanında dünie esigin aşqan. 18 ğ-dıñ ortasında sonda qaytıs boladı. Halqına tanılğan belgili bilerdiñ biri, Qojabergen jıraudıñ şäkirti. Aldaywlı Qara bi qazaq-qalmaq soğısınıñ batırı. Ürgeniş medresesinde parsı, arab, şağatay tilderin üyrenip, ruhani bilim alğan. Eline oralğan soñ medrese aşıp, bala oqıtumen aynalıstı. Dau-damaylarğa aralasıp, ädildigimen halıq arasında bedelge ie bolğan. Bidiñ balaları Dos batır, Jabay batır, Jabaydıñ balası ataqtı Toqsan bi keyinnen atası tuğan Qarağaylı k-n ielendi. Aldaywlı Qara bi aşamaylı kerey ruınan. Onıñ wrpaqtarı Soltüstik Qazaqstan oblısında jäne Reseyde turadı.

Sügirbaev Tañat

Toqsan bi Jabaywlı (t.-ö.j.b.) – şeşen, bi, äkesi Jabay Abılay hannıñ batırlarınıñ biri bolğan, kerey taypasınıñ basşısı. Tätiqara aqın öziniñ öleñderinde Jabay batırdıñ erlikteri turalı jırlağan. Toqsan bidiñ jeke twlğa retinde tanıluına kerey taypasınan şıqqan atası Qara bi köp ıqpal etken. Ol nemeresin şeşendik önerge baulığan. Toqsan bi bala kezinen atasımen birge jürip, ataqtı şeşendermen, bilermen kezdesken jäne jii auızşa söz jarıstarğa, söz talastarğa qatısqan. Jas kezinen öz taypasınıñ aqılşısı bolıp qana qoymay, ädil bii bolğan. 15 jasınan bastap halıq onı Töbe bi, soltüstik öñir qazaqtarınıñ bas bii dep atadı. Alğaşqıda Toqsan bi Aqmola okruginiñ Emenäli-Kerey bolısınıñ bii, sosın Tobıl gub-nıñ barlıq qazaq bolıstarına bi boldı. 2000 j. tamız ayında Ğ.Müsirepov audanı Zapadnıy selosınıñ mañındağı Toqsan bidiñ qabirine qwlpıtas qoyıldı. Qwlpıtasta «Toqsanbay bi Jabaywlı. Alday atası. Kerey ruı HİH ğasır» degen jazu bar. Zapadnoe selosı qazir Toqsan bi auılı dep ataladı.

Sügirbaev Tañat

Jabaywlı Seksen 19 ğ., Jambıl audanı, Talpın auılında düniege keldi. Batır, wlt-azattıq köteriliske qatısuşı. Resey otarşıldarına qarsı qarulı küreske eldi bastağan. Jambıl audanı jerin äskeri ekspediciyadan saqtap qaluğa at salısadı. Jergilikti halıq onı batır, küresker retinde esterinde saqtağan. Jabaywlı otarşıldar qolınan qaza tauıp, Talpın auılınıñ mañında jerlengen. 1995 j. Wrpağı sol jerge eskertkiş twrğızıp, as berdi.

Sügirbaev Tañat

Barlıbaev Tebey (1783-1863) Barlıbay qajınıñ ekinşi balası. Ruı Köşebe Kerey. Ata qonısı qazirgi Jambıl audanı Baqır ilgen (Petrovka) aulınıñ oñtüstik jağında. Täbey zor deneli, körikti, saltanatpen jürudi wnatqan kisi.

Täbey orıs tilin jaqsı bilgen. Qazaq dalasında handıq bilik joyılıp, Orta jüz qazaqtarınıñ jeri äkimşilik jağınan auıl, bolıs,okrug bolıp bölingende Ombıdağı orıs basşılarımen jaqsı til tabısqan. Sonıñ nätijesinde ol 1824 jılı patşa ükimetinen «Qwrmetti qazaq» atağın alğan. Batıs Sibir general gubernatorı şekeralıq komissiyası-nıñ müşesi bolıp saylanadı.1830 jılı qañtar ayında duanğa kiruge tiisti qazaqtardıñ esebin aladı. Esepke är ru boyınşa üy sanın, adam sanın, malınıñ sanın kirgizgen. Presnogrovtağı orıs otryadınıñ komandiri podpolkovnik Nabokov onıñ eñbegin bağalap nagradağa wsınadı.

Guberniya basşıları Kerey ruınıñ Nwralı atasın ata qonısı Bürkeutal degen jerden quıp, ol jerge jazalauşı otryadın salmaqşı boladı. Biraq qazaqtar künde jañadan salınğan üylerdi jandırıp otırğan. Sol kezden el auzında mına äñgime qalğan eken.

Qazaqtar «Ülken Ötep» degen köldiñ janındağı qalıñ ağaş işinen qaşıp jürgen jeti orıs adamın wstaydı. Bwlar balıq aulap, sañırauqwlaq, şie terip kün körip jürgen eken. Olardı Täbeyge aparadı. Olar Täbeyge jalınıp: ağaştan qiıp üy salatının, arba, şana, üy jihazdarın isteytinin aytadı. Saltanattı jürudi wnatatın Täbey iri qalalarda minip jüretin arbalar istetedi.Üy salğızadı. Qazaqtar men orıstar arasındağı talay daulı isterdiñ bitimin tauıp, eki jaqtı aqılmen kelistirip jüredi.

Täbey Barlıbaev qoğamdıq qızmetin qazaqtardıñ müddesin qorğauğa öte şeber paydalanıp, qandastarınıñ arqasında zor bedelge ie boladı. 1840 jılı qırküyek ayında Eseney Estemesovtıñ Amanqarağay duanınıñ keñesşisi bolıp saylanadı. Osı jılı auıl ekige bölinip, bir böligi»Arğın duanı» dep atalıp, Orınbor guberniyasına qarap ketedi.

Täbey Barlıbaev Qwsmwrın sırtqı okruginiñ prikazınıñ keñesşisi bolıp twrğan kezde Sibir Qazaqtarınıñ şekaralıq basqarmasınıñ tapsırmaların orındap, qolın qoyıp, öziniñ jeke mörin basıp otırğan.

Täbey Barlıbaev el bileumen qatar qazaq fol'klorın, şejiresin, şeşendik sözderi men añız-jırların jinaumen aynalısqan.Änşi Segiz seri Bahramwlımen tilektes, sırlas bolğan. Segiz seri qaytıs bolğannan keyin Täbey aqsaqal inisiniñ mwrasın, şejiresin joğaltpay wrpaqqa jetkizudi oylastıradı. Aqsaq temirdiñ aqılşısı bolğan Tanaş bidiñ arğı babası Janay-Bağlan biden bastalatın Orta jüz Aşamaylı Kereydiñ kölemdi şejire – jılnamasın özi tolıqtırıp, öleñ jırların, qissa-dastandarın Ombınıñ Memlekettik arhivine tapsırğan.

Täbey Barlıbaevtıñ keyingi wrpaqtarınıñ şejiresi bılayşa taraladı. Täbeyden: Qojahmet, Ermwhamed, Eşmwhamed, Täşmwhamed (Täştit).

Qojahmet pen Ermwhamedten wrpaq joq. Eşmwhamedten Hasen, Qwsayın attı eki bala düniege keledi. Qwsayınnan – Mämbet, Qamza tuadı.

A.Küzembaywlı

Bektas Qırğızwlı 1817 jılı Soltüstik Qazaqstan oblısı, Şal aqın audanınıñ Semipol' auıldıq okrugine qarastı Maldıbay qıstauında tuğan. 1866 jılı dünieden ötedi. Qoğam qayratkeri. Astrahan' qalasındağı Qızıljar medresesin bitirgen soñ, Qazanda jürip zañ, qwqıqtıq bilim aladı. Köp jıldar boyı Ombı qalasınıñ sotı bolıp jwmıs istegen. Halıq arasında qızıl tildi şeşen jäne ädil bi sotı retinde tanımal. Wlt-azattıq qozğalıstıñ basşısı ataqtı Isatay Taymanovtıñ kişi qarındasına üylengen. Bektastıñ äkesi Maldıbay Qırğız ölkesiniñ bedeldi adamdarınıñ biri bolğan, qasietti Mekkege 7 ret qajılıq saparğa barğan.

Sügirbaev Tañat

Barlıbaev Itemir Barlıbaydıñ üşinşi balası. Şejire boyınşa 1804 jılı tuıp, 1889 jılı qaytıs bolğan. Denesi Ayımjan auılı mañındağı Seksen ziratına jerlengen. Al Almatı arhivinde 1798 jılı tuğan dep jazılğan.

Aldımen auıl moldasınan sauat aşqan Itemirdi Barlıbay qajı ülken balası Täbey oqığan oqu orındarı – Presnov odan keyin Presnogor'kov orıs mektepterinde oqıtadı. Mektepti üzdik bitirip, orıs tilin jetik meñgergen Itemir ağası siyaqtı el basqaru jwmıstarına aralasadı. 18 jasında Siban-Köşebe bolısınıñ bii boladı. 1868 jılğa deyin osı qızmetti atqaradı. El basqaru jwmıstarında ädildigimen, turaşıldığımen, jomarttılığımen, elge jasağan qayırımdı istermen halıqtıñ qwrmetine bölenedi.

Äubäkir Kerderi Şoqanwlı Itemir turalı bıla deydi:

Bwrınğı ötken biler sonday edi,

Qaq jarğan qara qıldı qanday edi!

Qızığıp düniege jol aytpağan

Aqılı janıp twrğan şamday edi.

Ökşesi aumaytwğın tamday edi, – dep jırlaydı.

Itemirden Küzembay, Eşqwlıq, Köşqwlıq attı üş bala düniege kelgen. Küzembaydan – Ümitbay. Ümitbaydan – Şwğayıp. Şwğayıptan – jeti bala: Toqtamıs, Asıl, Aqıl, Mauıt, Şwğa, Serikbay, Rayhan tuadı. Eşqwlıdan Moljigit tuadı. Moljigit Ältidiñ keruen bası bolğan.

A.Küzembaywlı

Barlıbaev Qojahmet Bi. Qojahmet Täbeev Almatı ortalıq arhiviniñ deregi boyınşa 1855 jılı Siban-Kerey bolısınıñ keñesşisi bolğan.  1855 jılı 18 şildede jazılğan qwjat boyınşa Qojahmet Qwsmwrın duanınıñ keñesşisi bolğan. Qojahmette wrpaq joq.

A.Küzembaywlı

Barlıbaev Täşmwhamed. Azan şaqırıp qoyğan atı Täşmwhamed bolğanmen, el auızında jäne resmi qwjattarda Täştit dep ataladı. Auıl moldasınan hat tanıp, üş jıl işinde Qwrannıñ köptegen sürelerin jatqa bilip, «Bala molda» atanğan Täştit on altı jasında el bileu jwmısına aralasadı. 1850 jılı Qwsmwrın duanınıñ tilmaşınıñ qızmetine auısadı. Tilmaştıq qızmetiniñ arqasında Täştit jas kezinde – Sankt-Peterburg, Ekaterinburg, Tobıl, Ombı qalaların aralap, köpti köredi. Tabiğatında önerpaz bolıp tuğan ol köptegen muzıkalıq aspaptarda oynağan. 1855 jılı Täbey demalısqa şığuına baylanıstı öziniñ ornına Täştitti Qwsmwrın duanınıñ keñesşisi qılıp saylaydı. 1860 jılı Kökşetau duanınıñ keñesşisi bolıp saylanadı.

Täştit wyımdastıruşılıq, adamgerşilik, önerpazdıq qabiletimen patşa çinovnikteriniñ de közine tüsip, 1860 jılı 7 naurızda 27 jasında «horunjiy» atağımen marapattalğan. 1868 jılı duandıq jabılğannan keyin qay jerde jwmıs istegeni belgisiz. Biraq 1890 jıldarı Petropavl uezi, Presnov bolısınıñ bii bolğan.

Täştit keybir derekterde «Barlıbaev», keybir derekterde «Täbeev» bolıp, eki familiyada kezdesedi.

Täştittiñ keyingi wrpağı turalı Älti qajınıñ nemeresi Sermağambet Seyitahmetwlı bılay deydi: «Täştit atamızdıñ eldiñ qwrmetti adamı bolğanı turalı el arasında köp aytıladı. Sonıñ bir belgisi eldiñ ülken-kişisi «Täteñ» dep atap ketken eken».

Täştitten  Qamza attı bala tuadı. Qamzadan Meden, Nwraş attı eki er bala, bir qız bala – Sayran  tuadı.

Medennen üş bala: Ämirjan, Bağıtjan, Qajıgeldi, tört qız bala: Külzipa, Märiyam, Külpan, Ümitjan tuadı.

Nwraştan üş er bala: Serğali, Serik, Berik, altı qız bala: Aqlima, Jañıl, Dämeli, Säule, Şolpan, Jamal tuadı.

A.Küzembaywlı

Barlıbaev Saduaqas. Saduaqas 1879 jılı düniege keledi. Älti qajınıñ wrpağı. Saduaqas wzın boylı, deneli, körikti, şoqşa saqaldı, minezi auır, köp söylemeytin adam bolğan. Älti qajı 46 jasında şaruadan qaladı da, bay şaruaşılıqtı 21 jasar Saduaqas basqarıp äketedi. Qazirgi Jambıl audanınıñ jerindegi Presnov bolısı Tauzar men Aqqwsaq bolısı bolıp ekige bölingende Saduaqas Aqqwsaq bolısına bolıs bolıp saylanadı.

1918 jılı şilde ayınıñ ayağında Aqqwsaq bolısında ülken oqiğa boladı. Mwnda Alaş Orda basşılarınıñ wyımdastıruımen ülken jinalıs bolıp, oğan Aqmola oblısınıñ Qızıljar jäne Kökşetau uezderiniñ 22 bolısınıñ ökilderi qatısadı. Jinalıstıñ kün tärtibinde bol'şevikterdiñ qaupinen qwtılu üşin Alaştıñ miliciyasın qwru mäselesi qaralıp, osı jiınnıñ şığınıñ Saduaqas öz moynına aladı.

Soltüstik Qazaqstan oblıstıq memlekettik arhivinde 1928 jılı 10 qırküyekte jazılğan tärkileu hattamasında Töñkeris audanınıñ ekinşi auılınan Saduaqas Ältiev tärkilengeni jazılğan.  Ältiev Saduaqastan – 78 jılqı, 38 iri qara mal, 130 qoy, 2 briçka, 2 şöp şabatın maşina, 1 soqa, 2 jalşı. Söytip, otbasımen birge Aqtöbe qalasına jer audaradı. Saduaqastıñ äyeli Küljamaldan Säruar, Mağişa, Qağida attı wl-qızdarı düniege keledi.

A.Küzembaywlı

Barlıbaev Seydahmet. Seydahmet moldadan oqıp, hat tanığan. Jas kezinde öleñ-jırlar men  qissalardı oqığan. Baylıq jinaudan göri toy-duman, serilikke köbirek köñil bölgen. Seydahmet  Abay öleñderimen 1916 jılı jaqsı tanıs bolğan.

Säbit Mwqanovtıñ derekteri boyınşa Keñes ökimetiniñ alğaşqı jıldarı Presnov bolısınıñ revkom predsedateli bolğan. 1919-1921 jıldarı Presnov atındağı oblıstıq revkomnıñ predsidateli bolıp saylanadı.1934 jıldar Seydahmettiñ mal bağudan basqa ülken käsibiniñ biri – kolhozdıñ malın soyu boladı.

Seydahmettiñ ülken balası Sabır 1939 jılı 18 jasında 15 jasar Qabdollaqızı Änuzağa üylenedi. Ekeuiniñ otbasında 15 bala düniege keledi. Olar: Qayırgeldi, Külzayra, Nwrmağambet, Aymağambet, Baymağambet, Esmağambet, Amangeldi, Nağaşıbay, Änuarbek, Bayan, Aqan, Külbärşin, Külig, Qadişa, Säule.

A.Küzembaywlı

Maral işan Qwrmanwlı Kerey ruınıñ Tarışı taypasına jatatın Aqsarı atasınıñ Nwrımbet äuletine jatadı. Bwl eldiñ ataqonısı osı küngi Reseydiñ Qorğan oblısı, Soltüstik Qazaqstan oblısınıñ Jambıl audanı, Qostanay oblısınıñ Wzınköl audanı.

Biz äñgime etkeli otırğan Maral Qwrmanwlı jöninde revolyuciyağa deyin de, odan keyin de, bizdiñ zamanımızda da birşama kitap, gazet-jurnal betterinde maqalaları şıqtı. Babamızğa baylanıstı materialdardı enciklopediya betterinen de tabuğa boladı.

Maral işan sol qozğalıstıñ ruhani kösemi bolğan adam. Qazaq qoğamınıñ osı twsta dağdarısqa wşırağan wlttıq ruhın köteruge dinniñ ıqpalın paydalanuğa tırısqan Maral babanıñ azamattıq erligin wmıtuğa bolmaydı.

Işannıñ äkesi Qwrman Kenjebaywlı bes uaqıt namazın qaldırmağan, äri batır, äri dindar adam bolıptı. Onıñ erekşe bir qasieti – adam emdeytin täuip eken. Abılaydıñ batırlarınıñ biri, biri emes biregeyi bolıp eseptelipti. Joñğar qontayşısı Qalden-Cerenniñ qazaq äyelinen tuğan eki qızınıñ birin Abılay, Fatima attı ekinşisin Qwrman alıptı. Odan Qwlja, Aral, Maral attı wldar düniege kelgen. Olay bolsa, Maral Qalden-Cerenniñ tuğan jieni, Kenesarı, Naurızbay batırlardıñ tuğan bölesi. Bilgenderdiñ aytuına qarağanda Fatima şeşey osı küngi Qızılorda oblısınıñ Josalıdan 18 şaqırım jerdegi «Qamır qorımı» degen jerde jerlengen deydi.

Maral işan 1780 jılı Qostanay oblısınıñ soltüstigindegi Obağan özeniniñ keyinnen «Maral şiligi» atanğan qonısta düniege kelipti. Onıñ wrpaqtarı osı künge deyin Troebratnoe selosınıñ janındağı Nwrımbet degen auılda, Äulieköl, Qwsmwrın, Jüzbay, Bestau eldi mekenderinde ömir sürip jatır. Osı künde jüz jıldan asa tarihı bar Qostanaydağı Aq meşit, Bestaudağı wrpaqtarı twrğızğan meşit babanıñ esimimen ataladı.

Keybir derekterde Maraldıñ azan şaqırıp qoyğan esimi Isa deydi. Äkesinen 9 jasında jetim qaladı. 13 jasına kelgende şeşesine erip Aq meşit jağına kelgen deydi . Negizgi maqsatı – bilim alu, älbette, ol kezdegi bilim – dini oqu. Aq meşit mañayındağı Qwlanbay işannıñ Meñdibike attı qızına üylengen Maral qazirgi Özbekstan eliniñ Jam tauınıñ üñgirindegi Jalañayaq işannıñ medresesine jüz şäkirttiñ biri bolıp oquğa kiredi. Osı medreseni jeti jıl oqıp, bilimin tereñdetu üşin tağı da üş jılğa qaladı. On jıl oqığan Maral işan aman-sau eline qaytıptı. Arqanıñ Qayranköl jazığında ol öziniñ halqına orasan zor qızmet etedi, auru-sırqaulardı emdeydi, täbiptik käsibin köripkel-säuegeyşilikpen wştastırıp otıradı. Köp wzamay Maraldıñ atı bükil qazaq dalasına taraydı.

Maral babamız tek dinşil ğana adam emes, ol – qoğam qayratkeri, azattıq üşin küresker, wlt-azattıq qozğalıstıñ ruhani kösemi. XIX ğasırdıñ 30-jıldarı Maral işan qazaq halqın «Ğazauat» soğısına şaqırdı. Aldımen Qwsmwrın atırabında bastalğan bwl qozğalıs Qazaqstannıñ soltüstiginiñ biraz jerin qamtıdı. Keybir zertteuşiler «Ğazauat» soğısın qolına qaru alıp, jauğa qarsı twru dep esepteydi. Al endi islam dinin berik wstağan, jan-düniesi taza adam basqa dindi däripteytin basqınşılarğa iştey bolsa da qarsılıq körsetti.  Mwsılman dini öktemdik ataulınıñ barşasına qarsı ekendigine eşkimniñ dauı joq. Maral babamız patşa ükimeti çinovnikterine qayta-qayta adam jiberip, hat jazıp, qazaq jerinde orıs bekinisteriniñ salınuına qarsılıq bildirdi. Eş jauap ala almağan ol äsker jinap, qarulı qarsılıq bildiruge deyin bardı.

1819 jıldıñ jazınıñ basında Kerey-Uaq, Atığay-Qarauıl elderiniñ bastı adamdarınıñ bas qosıp, Qaq sorınıñ jağasında ötkizgen qwrıltayında Eseneydiñ boz bieniñ sütine şomıldırıp, üstine şımqay aq kiimder kigizip, Maral işan äulie, dualı auız biler men bekter, batırlar aq bataların berip, jinalğan köp aq tilek tilep, aq kigizge otırğızıp köterip, bir auızdan maqwldap, Sibir qazaqtarınıñ şorası etip saylaptı. Estemeswlın şora saylauğa Ombı, Qızıljar şaharlarında twratın qazaq, tatar dinbasıları men mırzaları da belsene qatısıptı.

Şora bolıp el basqaruımen qatar, Eseney öz wstazı Maral işan Qwrmanwlı bastağan ğazauatqa bwrınğısınşa belsene qatısıp, oğan äskerge elden at-azıq, kiim jinap beruge kömektesedi. Qızıljar jerinde ataqtı Sartay, Şaqşaq batırlarımen tize qosıp, şayqasqa şığadı. Orıstardıñ birneşe bekinisterin talqandap, bwlar halıq alğısına bölenedi. 1834 jılı «Qojabergen Şöptiköl» jağasında bolğan Sartay batır men otarşılar arasında bolğan wrıs Segiz Seriniñ «Tuğan elime» degen öleñine arqau bolğan .

Maral babamız qolbasşılardı jelep-jebep, aq batasın berip otırğandığı da kezdeysoq emes. Bwl – ruh qwdiretiniñ kieli parasatı. Dañqtı Kenesarı öziniñ qarın bölesi Maral işannıñ danışpandığına bas iip otırğan. Köteriliske qatısuşılarğa dini basşılıq jasau üşin Maral kelisim berip, han sarayınıñ Keñes qwramına kiredi. Kenesarı köterilis bastap, bodandıqqa qarsı şayqasıp jatqan kezde Maral işan Batıs-sibir mwsılmandarınıñ öz betinşe saylap qoyğan bas müftii bolatın.

Bwdan bılay daulı mäseleler şariğat ükimi boyınşa şeşilip otırdı. Qazaq qosınına ruhani demeu körsetip, key jağdayda öz boyındağı keremet qasietterimen de kömektesedi. Kezinde Kenesarı äskeriniñ birsıpıra jeñisterge jetuine, halıq aldında bedeliniñ artuına äulieniñ köp ülesi boladı. Ol bilgen aqıl-keñesin aytıp otıradı. Orıstardıñ äskeri tehnikasınıñ artıqşılığın, artınan keler köp küş bar ekenin aytıp, osı soğıstı odan äri soza bermeuge Kenesarığa keñes beredi.

Soğıs jağdayındağı halıqtıñ jağdayın jaqsartıp, igilikke jetkizudiñ taptırmaytın közi – olardı eginşilikpen aynalıstırıp, otırıqşılıq twrmısqa üyretu kerek ekendigin Maral işan ünemi şegelep aytıp otırğan. Maraldıñ bwl oyınan keyin Kenesarı jaqtastarın dereu eginşilikpen aynalısuğa ügitteydi. Osığan baylanıstı Orınbor şekara komissiyasınıñ esepterine bılay dep jazılğan: «Resey töñiregine oraluğa mümkindigi bolmağandıqtan, ol öziniñ jasaqtarına İle men onıñ taraularınıñ jağalaularında eginşilikpen aynalısuğa aqıl berdi».

Kenesarı jaqtastarınıñ eginşilikpen aynalısqanın Kenesarı ordasında bolıp qaytqan Däuletkeldi Bespaev ta äñgimeleydi. «Qiın jağdayda bolğandıqtan, öziniñ jaqtastarına tamaq tabudıñ jalğız jolı äri layıqtı şara retinde eginşilikpen aynalısudı wsındı». Sonımen Kenesarınıñ eginşilerdi qoldau sayasatı qazaqtardağı eginşiliktiñ onan äri damuına äser etti. HİH ğasırdıñ 50-60 jıldarında-aq eginşilikpen qazaq rularınıñ edäuir böligi aynalıstı. «Kenesarınıñ köteriliske qatısuşılardıñ materialdıq jağdayın jaqsartudıñ jalğız jolı eginşilik dep tüsingen deu kerek». Bwl Kenesarı seriginiñ biri Maral Qwrmanovtıñ sözimen rastaladı, ol özi «Senderdi eginşilikpen bayıtamın» dep, qazaqtarğa uäde beripti» dep körsetedi E.Bekmahanov.

Babamızdıñ qır men Sırğa keñ jayılğan ata-dañqı, otarşıl orıs ükimetiniñ üreyin aldı. Onıñ is-äreketi orıs wlıqtarın qattı abırjıtıp, ärbigerge saldı. Qazaq-orıs arasındağı sayasi mäselelerdi Maral babamız kelissöz arqılı şeşudi közdedi. Osı maqsatpen ol Ombığa Kerey bolısınıñ aqsaqalı Baysal arqılı eki hat jiberedi.Bireui Orınbor äskeri gubernatorı Essenge, ekinşisi, Sibir jeke korpusınıñ komandaşısı Kapceviçke joldandı. Tatar mänerinde jazılğan eki hattıñ da mağınası birdey.

Sibir äkimşiligi  bwl jağdaydı, äsirese Maral Qwrmanwlınıñ Peterburgqa barıp-qaytuğa tilek bildirip jürgenin Aziyat departamentine habarlaydı. Vice-kancler graf Nesel'rode 1821 jılğı 20 qañtarda Sibir general-gubernatorı Speranskiyden hat arqılı Maral ötinişiniñ män-jayı turalı pikiri qanday ekenin swraydı. 1822 jılğı 24 qañtarda ol graf Nesel'rodege hatpen jauap qaytaradı.

Graf Nesel'rodeniñ bayanhatı boyınşa Maral Qwrmanwlın Peterburgke şaqırtıp alu turalı 1822 jılğı 12 aqpanda jarlıq şığıp, onı jolğa qamdau jöninde tiisti nwsqaular berilip, qajetti jwmıstar atqarılıp jatadı. Maral Qwrmanwlın astanağa aldıru jönindegi jarlıqqa oray general Kapceviçtiñ jazğan hatı iesiniñ qolına timey, Baysaldıñ qaltasında qala beredi. Babanıñ patşa qabıldanuına barmağan sebebi de büginde anıqtalğanday. 1821 jıldıñ mausımında Orınbor general gubernatorı jüzbası swltan Jantöre Jihangerovke Maraldı tauıp aludı tapsırsa, ol öz tarapınan swltan Jwma Qwdaymendievke Maraldı wstaudı bwyırğan. Al orıs äskeriniñ polkovnigi Grammatin Swltan Şotayğa Maraldı wstaudı tapsırğan. Osınday jağdaylardı bilip otırğandıqtan da qabıldauğa barmağan siyaqtı.

Maral babamız wlt-azattıq qozğalıstıñ öz maqsatına jetpeytindigin sezgendey boldı. Sebebi, köripkeldik jäne säuegeylik qasieti bar ol sol kezdegi qazaq halqınıñ müşkil halin tüsine bildi. Ol osı jıldarı başqwrt, tatar halıqtarınıñ wlt-azattıq qozğalısın qoldap, otarşılarğa qarsı ortaq maydan aşudı oylaydı. Ol sol elderge elşi jiberdi degen de derekter bar. YAğni, onı pantyurkizm ideyasınıñ negizin qaladı deuimizge boladı.

Körşiles  jatqan mwsılman elderin biriktirip, Mwhammed payğambar tuı astında memleket bolu qajettigin aytqan da Maral baba. Sondıqtan onı pantyurkizm ideyasınıñ negizin qalauşı dep te aytuğa boladı.

Maraldıñ qazaq saharasınan ketui turasındağı habarlar türli-türli boldı. Keybir sıbısqa qarağanda, ol «Alaşşıldardıñ» şaqıruı boyınşa solarmen birlesip, hiualıqtarmen soğısıp jatqan Bwqar ämirine kömek beruge ketti deydi. Al bwdan göri dwrısıraq habar 1824 jılı alınadı.

Oğan baqsaq, 1823 jıldıñ jazında hiualıqtardıñ Bwqarğa bara jatqan keruenge şabuıl jasap, qazaq kirekeşteriniñ mıñ tüyesi men jüz mıñ qoyın aydap alıp, elu adam öltirip ketken habarın esti sala Maral Qwrmanwlı aq adal mal-mülikti qaytaru üşin Hiuağa attanğalı qol jinaydı. Halıqtı bwl jorıqqa köbirek tartu üşin jwrtqa jar salıp, bwl jolı özimen birge jauğa qarsı barğandarğa oq ötpeydi, qılış darımaydı dep jariyalaydı. Dwşpandı jappay, talanğan maldı tügel qaytarıp oljalı oralatınına sengen qazaqtardıñ köpşiligi Qwrmanwlınıñ uağdasına qızığıp Hiuağa qarsı attanadı. Jüzege asuı ekitalay bwl qaterli sapardıñ nemen ayaqtalğanı belgisiz. Maral işannıñ bwdan keyingi tağdırı da beymağlwm.

Maral işannıñ ömirden ötkendigi jaylı ärtürli mağlwmattar bar. Belgili jurnalist T.Dayranbay baspasöz betterinde Maral işannıñ 1852 jılı tiri ekendigin ayğaqtaytın qwjattar bar ekendigin jariyalağan.  Sonımen qatar orıs polkovnigi I.F.Blarambergtiñ «Estelikter» attı kitabında 1852 jıldıñ birinşi tamız küni Maral Qwrmanwlın Aqmeşit mañayında körgenin aytadı. Olay bolsa işan Säden Nwrtaywlımen körnekti jurnalist Sırlıbay Bürkitbaywlınıñ aytqanınday 1841 jılı emes, tuğan eli Arqağa qıdırıp barğan kezinde müşeldi jasında şamamen 1853 jılı jaz aylarında dünie salğan. Qabiri Qızılorda oblısı, Qarmaqşı audanınıñ ortalığı Josalıdan soltüstik-şığısqa qaray segiz şaqırım qaşıqtıqta bwrın Qamır qorımı atalğan biik jalpaq töbeniñ basında. Qazir ol qorım «Maral baba qorımı» ataladı.

Babanıñ 4 äyelinen segiz wlı bolğan. Qwlanbay işannıñ qızı Meñli bikeden Qalqay, Qalıbay, Elibay tuadı. Ekinşi äyelinen – Pirzada men Tekzada. Bwlardan qazir twqım joq. Bir äyelinen – Esmwhammet pen Jarmwhammet. Olardan eseyip kelgende tuğan – Esey, şal bolğanda tuğan – Şaqay dep atağan. Şaqay säbi kezinde ölgen. Soñğı äyelinen – Smayıl. Ol da bala kezinde dünie salğan. Qalğan – Qalqay, Qalıbay, Elibay jäne Esey wrpaqtarı Qızılorda, Qostanay, Torğay, Aqmola, Jambıl, Soltüstik Qazaqstan, Özbekstan jerlerinde twradı.

Maral babamızdıñ wrpaqtarı da din jolına tüsken qayratkerler. Qalqa işan, Isqaq işan, Ämit işan, Mamırbay işan, Asan işan, Qabılay işan, Elibay işan, Ospan işan bükil ömirin qazaq işinde islam şapağatın uağızdauğa arnağan.

Maral işan qozğalısınıñ sätsizdikpen ayaqtaluına birneşe sebepter boldı. Birinşiden, qozğalısqa qazaqtıñ köptegen ruları atsalıspadı. Bwl kezde qazaq qoğamı ekige bölinip, olardıñ bir tobı orıs äkimşiliginiñ ırqınan şığa almadı. Ekinşiden, Maral işan qazaq üşin qalıptasqan sayasi jağdaydıñ twraqsızdığın eskermedi. Bükil mwsılman halıqtarınıñ basın qosıp, biregey islam memleketin qwru onıñ orındalmas armanı bop qala berdi. Üşinşiden, qolına qaru alğan qazaq jigitterinen ne swltanda, ne batırlarda bereke bolmadı.

Sondıqtan da, babamız qarulı qarsılıqtan göri, ruhani qarsılıqqa köñil audarudı dwrıs dep eseptedi. Degenmen, Maral işan äskerleri Resey ükimetinen jeñilis taptı degen qorıtındı jasaudan aulaqpız. Aşamaylı Kereyler qozğalısı Sarjan töre men Jolaman Tilenşiwlınıñ Resey otarşılarımen qarulı qaqtığısına wlastı. Mwnıñ barlığı aqırında 40 jılğa sozılğan Kenesarı han bastağan qazaq-orıs soğısın tuğızdı.

Qorıta kelgende, Maral işan qozğalısı dini sipatta bolğanımen otarşıldıqqa qarsı wlt-azattıq soğıs ekendigin moyındauımız qajet. Ökinişke oray, dini qozğalıs degen jeleumen ğılımi zertteuden tıs qalğan bwl problemanıñ bizdiñ bilgenimizden bilmegenimiz köp ekendigi belgili. Bwl taqırıp tereñ zertteudi, tıñ derekterdi aşudı, şeteldik mwrağattardağı qwjattardı elge äkeludi, söytip, dini qozğalıstardı wlt-azattıq kürestiñ bir tarmağı ekendigin däleldeytin uaqıt jetti.

Täuelsizdik alğan jıldarı babamız öz wrpağımen qayta qauıştı. 2005 jılı Qızılordada onıñ 225 jıldıq, 2010 jılı 230 jıldıq mereytoyı ötti. Jılda tuğan jerinde oğan arnap as berilip jatadı. Bükil jasalıp jatqan is-şaralarğa şartaraptan qazaqtıñ narqasqa azamattarı jinaladı. 2010 jıldıñ 29-30 qazanında Qızılorda qalasında jergilikti Qorqıt ata atındağı universitette Maral işan Qwrmanwlınıñ 230 jıldıq mereytoyına arnalğan «Sır elindegi dini-ağartuşılıq oy-sana» taqırıbında respublikalıq ğılımi-teoriyalıq konferenciya ötti. Oğan elimizdiñ Astana, Almatı, Qostanay, Aqtöbe, Kökşetau siyaqtı qalalarınan elge belgili dintanuşı, ädebietşi, tarihşı ğalımdar qatınasıp, azattıq qozğalısındağı din men dini qayratkerlerdiñ qosqan ülesi jayında pikir talastırdı. Konferenciya qorıtındısında islam örkenietiniñ qazaq dalasında payda bolıp, damıp, tereñ boylauı jönindegi taqırıptarğa jıl sayın osınday ğalımdar jiının ötkizip twru turalı şeşim qabıldandı. Kelesi küni kelgen qonaqtar Maral babanıñ qabirine zirat etti.

A.Küzembaywlı.

Eset batır Qojabergenwlı 1688 jılı Soltüstik Qazaqstan oblısı, Jambıl audanınıñ Gültöbe qonısında düniege kelgen. 1772 jılı Reseydiñ Tümen oblısına qarastı Iset audanında qaytıs boladı. Tatar (türik) aymağınıñ kösemi, şora. Ataqtı «Elim-ay» äniniñ avtorı Qojabergen jıraudıñ törtinşi wlı. Samarqan medresesin bitirgen. Eset batır soğısta tatar, başqwrt, qazaqtardan twratın ülken otryadtı basqarğan. Oğan arnap Dästem sal, Jankisi, Tättiqara, Ümbetey, Janaq, Köteş, t.b. aqındar öleñder men poemalar arnağan. Onıñ batırlığına tänti bolğan Sibir tatarlarınıñ bekteri men bileri Eset batırdı basşı (şora) etip saylau üşin Äbilmämbet han men Abılay swltannan onı özderine jiberuin swrağan. 1746-72 j. Eset batır tatar aymağınıñ kösemi retinde tanılğan. Eset batır köşpeli ömir saltın qalıptastırğan, üyler salıp, auıl wyımdastırğan Esildiñ salası äli künge deyin Eset özeni dep ataladı. Qazir ol jerde Tümen oblısı, Iset audanınıñ ortalığında şağın Iset qonısı bar.

Sügirbaev Tañat

Jänibek batır Tölekwlı 17 ğ-dıñ basında Soltüstik Qazaqstan oblısı, Emenalı jalı qonısı (qazirgi Arhangel'ka auılınıñ ornında tuğan. 17 ğ-dıñ 2-jartısında sol jerde qaytıs boladı. Belgili qolbasşı Tolıbay sınşı Däulenwlınıñ sardarlarınıñ biri. Edil jäne joñğar qalmaqtarına qarsı soğısta belsendilik körsetken. Jäñgir han onı «Er Jänibek» dep atağan. Ürgeniş qalasındağı medresede oqıp, Qwran hadisterinen basqa arab, parsı, ejelgi türki tilderin üyrengen. Jänibek batırdıñ wrpaqtarı qazir Jambıl audanı, Arhangel'ka, Ülgi auıldarında, Petropavl qalasında jäne t.b. eldi mekenderde twradı. Jänibek batırdıñ wrpaqtarınıñ biri Jolan batır Sarmantaywlı 19 ğ-da ömir sürgen. Sonımen qatar «Qabıldau», «Hasen-Mariyam» poemalarınıñ avtorı, aqın jäne ağartuşı Birjan Berdenwlı da Jänibek batırdıñ wrpağı.

Sügirbaev Tañat

Tolıbay sınşı Däulenwlı 1603 jılı Soltüstik Qazaqstan oblısı, Jambıl audanı, Blagoveşenka selosı mañındağı Gültöbe eldi mekeninde düniege kelgen. 1980 jılı qaytıs boladı. Batır, qolbasşı, joñğar şapqınşılarımen bolğan wrıstarğa qatısqan. Sonımen qatar ädil bi, qızıl tildi şeşen, köripkeldik qasieti bolğan. Osı tamaşa qasietteriniñ arqasında qazaq halqınıñ arasında ğana emes, sonımen qatar körşiles elderge de tanıldı. Tolıbaydıñ wrpaqtarı Jambıl audanında twradı.

Sügirbaev Tañat

Iteke Batır Jandoswlı 1759 jılı Soltüstik Qazaqstan oblısı, Şal aqın audanı, Konovalov auılı ornındağı qonısta düniege keled. 1831 jılı sonda qaytıs boladı. Qazaq-joñğar soğısınıñ batırı. Auıl moldasınan, keyinnen Qazaq qalasındağı medresede oqığan. Mwnda dini bilimmen qatar arab, parsı, ejelgi türki jäne tatar tilderin üyrengen. «Qoşmwhamed qonısı» keyinnen Iteke batırdıñ äkesiniñ atımen «Jandos qonısı» dep atalğan. Iteke batırdıñ wlı Aulabay iri bilerdiñ biri bolğan. 1830 j. Amanqarağay okrugi qwrılğan kezde Iteke batır ağa swltan Jalbır Abdullinniñ birinşi orınbasarı bolıp saylanğan. Mekkege barıp, qajılıq saparın ötep qaytqan. Öz auılında äkesi aşqan meşit pen medreseni qarjılandırıp otırğan.

Sügirbaev Tañat

Nwrqan bolıs. Nwrqan – 30 jıl bolıs bolğan adam. Bolıstıqqa ötu üşin saylauğa qatısu kerek. Eger saylaudan ötse, onda tört jıl boyı qızmetti atqaratın bolğan. Bolıstıq qızmet – keñes uaqıtındağı audandıq atqaru komitetiniñ basqarması (rayispolkom) qazirgi audan äkimi. Tek qırıq boydaqtıq (Ust'-Uyiskiy) qazaqşa jaqsı biletin Çirkin degen orısı Nwrqannıñ hatşısı bolsa kerek. Qwjattar Çirkinniñ arqasında eki tilde jürgizilgen. Kelesi tört jılğa Nwrqan bolıs tağı da öziniñ kandidaturasın wsınadı. Orınbor general-gubernatorınıñ bir polkovnigi auılğa kelip, saylauğa qanday dayındıqtar jürgizilip jatqanın tekseredi. Nwrqan bolıs kelgen qonaqtı üyine şaqırıp, qonaqası bergende, şaydı bolıstıñ bäybişesi özi qwyıp otıradı. Şay işip otırğan polkovniktiñ közi bäybişeniñ sausaqtarındağı altın jüzikterge tüsedi. Eger Nwrqan mırza tağı da bolıstıqqa ötse, bäybişe altın jüzikti qay sausağına salar eken degen swraqqa bäybişe eki bas barmaqtarın körsetudiñ ornına ayağınıñ baqaylarına nwsqap, «äli tağuğa orın bar ğoy»– degen eken. Kelgen qonaq bolıstıñ auıldarın aralap, dayındıq jwmıstarımen tanısıp, qaytadan Orınborğa keledi. Barğasın general-gubernatorğa körgen-bilgenderin bayandap, Nwrqan bolıstıñ toyıp-tolğanın endi onı bolıstıqqa saylamaudıñ, saylaudan ötkizbeudiñ jağdayın oylastıru qajettigin jetkizedi. Sonımen sol saylauda Nwrqan bolıstıqqa öte almaydı.

Nwrqan bolıs bolıp twrğan uaqıtında jasırın wrılar wstap, är jerlerden jılqılardı aydatıp aldırğan. Dolbuşka poselkisiniñ janında ülken köl bar eken. Sol köldiñ ortasında aral bar eken. Sol aralğa ötetin ötkeldi Nwrqan men wrılardıñ basşısı ğana bilgen eken. Qazirgi kezde sol kölde balıqşılar jazday balıq aulaydı, solar araldı biledi.

Nwrqan qartayıp, tösek tartıp jatıp qaladı. Künnen künge nauqası küşeye tüsken soñ balaları Ülgili auılındağı Zwlqarnaywlı Mwsaqajığa barıp, jağdaydı aytıp, olay-bwlay bolğan jağdayda sadaqasına ne beretinin swraydı. Sonda Mwsaqajı: «Wrlıq, ökim-sorlıqpen jinağan Nwrqannıñ dünie-malı sadaqağa jaramaydı» – depti. Balaları bwl sapardan oralğan soñ, köp keşiktirmey Äliten atayğa kelip, Mwsaqojanıñ äñgimesin jetkizdi. Äyten bay köp oylamay-aq sandıqtan bir buma aqşanı alıp, Nwrqannıñ balalarına: «Ağamızdıñ süyegin tärbielep şığaruğa osı aqşa jetedi. Qwday aldında swrausız, jwmsañdar» – degen eken. Sol aqşanıñ sanı eki mıñ rubl', sol kezde bir siırdıñ bağası 20 (jiırma) rubl' twradı eken.

Mataqay ataları orta boydan kişirek kisi bolğan. Onıñ ülken balası  Ümbetqwldan tört wl tuadı: Älibek, Jänibek, Seytqwl, Qazıke. Osı tört atanıñ wrpaqtarın – qarakempirler deydi, bolmasa, eneñ balaları deydi. Onıñ olay ataluı bwrınğı köşpeli zamanda ersili-qarsılı jürgen jolauşılar köp bolğan. Osınday el qıdırğan bir top jolauşı kelip, Ümbetqwl auılına tüsedi. Qwdayı qonaqpız dep jalğasadı. Darjan anamız otağası Ümbetqwl üyde bolmasa da, qwrmetpen kütip, tay soyğızıp, jolauşılardı qonaq qılıp attandıradı. Osı qonaqtarğa qarsı el qıdırıp kele jatqan Ümbetqwl atamız jön swrasadı, qaydan kelesiñder, qaydan şıqtıñdar dep swraydı. Sonda älgi qonaqtardıñ bir ülkeni – şıqqan auıldıñ atın wmıtıp qalıp – bir qara kempirdiñ auılınan şıqtıq dep jauap beredi. Ol kisi bizdi jaqsı kütip, qwdayday sıyladı, rizaşılığın ayttı. Ümbetqwldıñ tanıstarı, tuıstarı osı äñgimeni elge taratıp, endi bizdiñ eldi qarakempir eli dep ketken.

Mataqay balaları Wlıtay jaqta twrğan. Qostan batırdıñ atası Taylaq batır nemeresine kişi jüzdiñ bir batırınıñ qızına qwda tüsedi. Qostannıñ atası ölip qalğan soñ, kişi jüzdegi qwdası qızın bermeydi.Sodan keyin er jetken Qostan batır ol qızdı alıp qaşadı. Soltüstik jaqtı jaylap jatqan köşebe tuıstarında bir qıstaydı. Qaytardı osı Obağan boyımen jürip, şwraylı jerdi körip, joldas-joralarımen kezdesip – Wlı taudağı Mataqay balalarına aytıp baradı, olar äbden kelisip, Obağan özeniniñ oñ jağına belgili bir tärtippen qonıstanadı. Bwl äñgimeni Beysenbaev Nükennen, ol kisi Jantileudiñ Erğaliınan estidim degen, al Erğali bi Qostannıñ nemeresi. Bwl mälimdeme eşqanday kümän balmauğa tiis.

Mataqay wrpaqtarınıñ alıp jatqan aymaqtıñ wzındığı ???? km. Eni ????, jerdiñ jäne kölderdiñ qazirgi attarı: Mataqay wrpaqtarı qonıstanğanda öz atalarımen ornalasqan.

1. Aqmırza , Tileuimbet – Batsalı köl, Şoşqalı, Qaramoyıl, Toysal.
2. Ernazar, Jañabauır – Qaratal, Qarasu, Bayalı.
3. Qarakempir: Sarıobanıñ soltüstiginde – Älibek (Aqan, Boqan, Birmiş, Jamantay, Amantay, Toqsanbay).
4. Itsarı köliniñ şığısında (Sarıöleñde) – Janjigit balaları, Jılqıaydar, Bekaydar (Bek), Toqsan qonıstanğan.
5. Qayıñdı kölin –Baytıs balaları Qostan, Bekpen qonıstanğan.
6. Itsarı köliniñ soltüstiginde – Boranbay, Jämeñke balaları,
7. Itsarı men kişi Qosköldiñ arasın – Qasıke qonıstanğan.
8. Ülken Qosköl, Tazköl, Jameñke, Mırzakölde –Jaqau atanıñ tört-bes auılı bolğan.
9. Saydağı auıl Asqar sayın boylağan Bekbergen, Bektwrğan wrpaqtarı;
10. Jarköl , Belbeukesken, Sabır, Wyalı, Qoyandı – Seytimbet atanıñ wrpaqtarı;
11. Jalğız köl aymağın – Tiles atanıñ balaları;
12. Wlıköl, Taysoyğan, Kebejesay – Kenjebay atanıñ wrpaqtarınıñ tört-bes auılı

bolğan.

13. Tobıl men Obağan özeni qiılısında – Qwlşıqay, Qojas jäne Qarakempirdiñ

Qwdayqwldan tuğan balaları qonıstanğan.

Jalpı patşa ükimeti kezinde mataqay taypası eki bolıs, tört auılnayğa bölingen. Şamamen 18 ğasırdıñ törtinşi şireginen 19 ğasırdıñ birinşi şiregine deyin äbden qonıstanıp köşpeli ömirin sürgen.

Qasımjan Orazbaev