|  |  |  | 

Tarih Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi

Wlt tağdırın şeşken wlı şayqastar

Wlt tağdırın şeşken wlı şayqastar
Tamırı eki mıñjıldıqtan da tereñ, äldeneşe ğasırlar boyı äskeri öneri babasınan balasına berilip kele jatqan köne halıq qazaqtay el kemde-kem

Wlı halıq osığan deyin birneşe ret bodandıq tepkisin körse-de, olardıñ boyınan tabılatın batırlıq, äskeri maşıq, soğıs taktikası men strategiyasına degen wqıptılıq äli qayran qaldırıp keledi. Qazaqtıñ wlttıq tarihında el tağdırın şeşken wlı şayqastardı şamamız kelgenşe tizbelep köreyik.

Bwlantı-Bileuti şayqası 

«Aqtaban şwbırındı Alqaköl swlama» qasiretinen keyin qazaqtıñ eñsesin köterip, bedelin kötergen wlı soğıs – osı Bwlantı-Bileuti şayqası.

Şayqas 1727 jılı Bwlantı men Bileuti özenderiniñ ortasındağı taqtayday tegis keñ jazıqta ötti, soğısqa eki jaqtan 100 mıñday sarbaz qatıstı. Keñ äri tereñ oylastırılğan äskeri taktika men strategiyanı şeber jüzege asıra bilgen qazaq qolı keudesi basılmay twrğan joñğarlarğa küyrete soqqı berdi, olardı tas-talqan etip jeñdi. Söytip, bwl soğıs «Bwlantı-Bileuti şayqası» dep atalıp, wlt tarihına altın äriptermen jazıldı. Bwl şeşuşi şayqas turalı tarihtıñ bilgiri, halıqtıñ süyikti jazuşısı Mwhtar Mağauin bılay dep jazadı: «Älbette, qazaqtı qazaqtan basqa eşkim-de saqtap qala almaytın. Eger Bwlantı men, Añıraqaydağı jeñister bolmasa, Qazaq Ordası osıdan üş jüz jıl bwrın mülde tozıp qwrıp bitken, Noğay Ordasınıñ kebin kieri anıq-tı. Toqtau körmegen Joñğar qalmağı endi birer serpinnen soñ Edil qalmağımen toğısar edi. Sarıarqadan ayırılğan soñ qazaqtıñ barar jeri, basar tauı qalmas edi. Handıq sadağa, halqınıñ özi qwrıp keter edi» (M. Mağauin. Qazaq tarihınıñ älippesi. – Almatı, 1995 jıl).

Añıraqay şayqası 

Bwlantı-Bileuti şayqasınan keyin äskerdiñ eñsesi köterilip, sayasi jäne äskeri birlikke qol jetkizgen qazaq qolı 1728 jılı Balqaş pen Şu boyına qaray jıljıp, wrısqa äzirlene bastadı. Bwl kezde joñğarlar qazaq jerin twtastay ielenbekşi edi. Qazaqtardıñ äreketin sezgen olar da Şu men Balqaştıñ oñtüstiginde ülken şep qwrdı. Üş jüz jasaqtarı şeşuşi şayqas aldında Hantauında, Swñqar tauında (keyin bwl jer Äbilqayır tauı ataldı) jinaldı. Şayqas soltüstigi Balqaş, oñtüstigi Otar dalası, batısı Şu, şığısı Kürtige deyingi aralıqtağı jerlerde ötkendigin osı öñirlerde jii kezdesetin qazaq, qalmaq qorımdarı däleldeydi.

Añıraqay şayqasında alğaşqıda poziciyalıq, küşterdi barlau soğısı boldı. Eki jaq ta öñirdiñ taulı, jıralı bederlerin öz maqsattarına wtımdı paydalanıp, jauın az şığınmen köp qıruğa tırısıp baqtı. Qalmaq jağınıñ qaru-jarağı basım edi. Mıltıqpen birge özderinde qwyılğan, Reseyden satıp alınğan ärtürli qaşıqtıqqa atqılaytın zeñbirekteri-de boldı. Qazaqtar bwl kezde zeñbirekke qarsı wrıs täsilderin meñgergendigin bayqattı. Köptegen qazaq batırları soğıs önerin jetik biletindigin körsetti.

Qırıq künnen astam bolğan bwl şayqasta qazaq qolı iri jeñiske jetken.

Şağan jäne Şorğa şayqastarı 

1752–1754 jıldarı qazaq äskerleri joñğarlardı Tarbağatay jotasınıñ oñtüstigi men soltüstiginen tıqsıra quıp, Balqaş, İle jäne Qaratal özeni boyındağı joñğarlardı ığıstırdı. Oñtüstik jasaqtıñ qolbasşısı Qabanbay batır, Qaraköl, Narın, Wrjar, Qatınsu, Alaköl, Barlıqtı joñğarlardan bosatıp, soltüstik jasaq Bögenbay batır äskerimen kezdesti. Baspan-Bazar, Şorğa, Mañıraqtağı şayqastan keyin, Zaysan, Marqaköl, Kürşim jerleri azat etildi. 1750 jılı seksen kündik Şorğa soğısında qazaq-qalmaqtan on mıñdağan jauınger qatısqan jan alısqan wrıs boladı.

Şığıs öñirde bolğan eki iri şayqas tarihta qaldı. 1735 jılı Şağan şayqasında Qabanbay aqboz atımen jau äskerine basa-köktep kirip, jeñispen oralğanda Abılay han: «Batır! Sen – meniñ qaytudı bilmeytin almas qılışımsıñ. Sen bügin öziñdi öşpes dañqqa bölediñ. Büginnen bastap seniñ atıñ bükil qazaqtıñ jauğa qarsı küresindegi wranına aynaladı. Sağan endi – Daraboz (teñdesi joq, birinşi) degen jaña esim beremin», – deydi.

Şorğa şayqasınıñ nätijesinde Joñğarğa qarağan Tarbağatay öñirin qazaqtar iemdendi.

e-history.kz

Related Articles

  • Hristian missionerleriniñ qwmdağı izderi

    Orını: Qaşqar q-sı; Jılı: 1933 j; Atı-jöni: Qabıl Ahond; Dini: hristian; Tüsinikteme: Bwl jigittiñ keyingi esimi Qabıl Ahond, hristian dinin qabıldağan alğaşqı wyğır. Keyin dini senimine baylanıstı öltirilgen. Suret europadağı missionerlik muzey arhivinde saqtaulı. Atalğan muzeyde jüzdegen hristian wyğır ökilderiniñ sureti saqtalğan. 1930 jıldarı hristian wyğırlarına twrğılıqtı mwsılmandar men äkimşilik bilik tarapınan qısım körsetile bastağan soñ bir bölimi missionerlerge ilesip europa elderine “hijrağa” ketti. Alqissa Hristian äleminiñ Qaşqariyağa basa män berui äsirese YAqwp Bek memleketi kezeñinde jaña mümkindikterdi qolğa keltirdi. 1860-70 jj. Qaşqariyanıñ Cin imperiyasına baylanıstı köñil küyin jaqsı paydalanğan Hristian älemi Ündistan men Tibet arqılı Qaşqariyağa mädeni ıqpalın jürgize bastadı. Olardıñ maqsatı bwl aymaqtı Resey imperiyasınan bwrın öz ıqpalına

  • Aytpay ketti demeñiz… (Tibet arhivi turalı)

    Altaydan auğan el turalı tarihi jazbalarda oqtın-oqtın aytılğanı bolmasa isi qazaq jwrtına Tibet turalı tüsinik äli künge deyin beymälim. Äsirese Tibet jazba derekterinde külli türki balasınıñ tarihı turalı tıñ derekterdiñ kömuli jatqanın tipten bile bermeymiz. Tibet- tarihi derektiñ eñ köp saqtalğan aymağı sanaladı. Mädeni, ädebi, ruhani jäne tarihi türli derekterdiñ ıqılım zamannan beri jaqsı saqtaluımen sırt älemdi özine baurap kegen Tibet jwrtına 19 ğasırdan bastap Batıs ekspediciyası basa nazar audarıp keşendi zertteuler jasadı. Sonıñ negizinde Tibettegi keybir salalıq bayırğı derekter Batısqa köşirildi. Esesine Tibettanu ğılımı qalıptastı. Jağırafiyalıq ornalasuı tım wzaq bolğandıqtan Tibettanu ğılımı qazaq jwrtına qajettilik tudırmadı. Tibettanumen negizinde alpauıt küşter aynalıstı. Olar tibet jwrtın igerudi basqa qırınan bağaladı. Tibette

  • Demografiyalıq saraptama

    1-şi suret qazaqtar; Demografiyalıq ahual 1949-2020 jj. aralığın salıstırmalı körsetken. 1949 jılğa deyin, atap aytqanda kommunistik qıtay ükimeti ornağanğa deyin Şınjañ ölkesiniñ soltüstik böliginde qazaqtar, oñtüstik böligi Qaşqariyada wyğırlar basım sandı wstadı. 1951-54 jıldarı wlttıq mejeleu kezinde ortalıq ükimet qwrğan komissiya saraptaması boyınşa wlttıq avtonomiyalıq territoriyanı anıqtau mına eki bağıtta jürgizildi. Olar: BİRİNŞİ, wlttıq avtonomiyanı mejeleu boyınşa onıñ atauın twraqtandıru. Osı boyınşa üş atau wsınıldı: *ŞIğıs Türkistan avtonomiyalıq federaciyalıq respubilikası; *Wyğırstan avtonomiyalıq respubilikası; *Şınjañ avtonomiyalı respubilikası. EKİNŞİ, avtonomiyanıñ äkimşilik twrpatın anıqtau; Osı boyınşa: *Federeciyalıq twrpat; *Avtonomiyalıq oblıs jäne okurg twrpat; *Aymaq jäne audan därejeli avtonomiyalıq okurg twrpatı. Mejeleu komissiyası atalğan eki bağıtta saraptama nätijesin qorıtındıladı. Komissiya qorıtındısı boyınşa Şınjañ ölkesiniñ

  • Baqsılar institutı

    Saraptama (oqısañız ökinbeysiz) Birinşi, ilkide Türki balasında arnayı qağan qwzireti üşin jwmıs isteytin köripkel baqsılar institutı bolğan. Atı baqsı bolğanımen hannıñ qırıq kisilik aqılşısı edi. Köripkel baqsılar han keñesi kezinde aldağı qandayda bir sayasi oqiğa men situaciyanı küni bwrtın boljap, döp basıp taldap häm saraptap bere alatın sonı qabilettiñ iesi-tin. Olardı sayasi köripkelder dep atasa da boladı. Han ekinşi bir eldi jeñu üşin bilek küşinen bölek köripkel baqsılardıñ strategiyalıq boljauına da jüginetin. Qarsılas eldiñ köripkel baqsıları da oñay emes ärine. Ekinşi, uaqıt öte kele sayasi köripkel baqsılar türkilik bolmıstağı strategiyalıq mektep qalıptastırdı. Türki baqsıları qıtay, ündi, parsı, wrım elderin jaulap aluda mañızdı röl atqardı. Ol kezdegi jahandıq jaulasular jer, su,

  • Şağın saraptama:Şıñjañ ölkelik ükimeti, şetelge oquşı jiberu jwmısı

    Şağın saraptama 1934-35 jılı jaña Şıñjañ ölkelik ükimeti qwrılğan soñ şetelden oqu, şetelge oquşı jiberu jwmısı keşendi jüzege astı. Sonıñ negizinde ölkelik ükimet Sovet Odağınan oqitın jas talapkerlerge konkurs jariyalap arnayı ükimettiñ oqu stipendiyasın böldi, nätijesinde 1935-39 jıldarı wzın sanı 300-ge tarta student Sovet Odağında bilim aldı. 1935 jıldarı Şığıs Türkistandıq studentterdiñ eñ köp oquğa tüsken bilim ordası- Taşkendegi SAGU edi, atap aytqanda Ortalıq Aziya Memlekettik Universiteti. Taşkennen oqığan Şıñjañdıq studentter Şığıs Türkistannıñ barlıq aymaqtarında türli qızmette jwmıs istedi, olardı keyin “Taşkentşilder” dep te atadı. 1939 jıldan keyin Mäskeu men Şıñjañ ölkelik ükimettiñ arası diplomatiyalıq dağdarısqa wşıradı, sonıñ kesirinen resmi Ürimji Sovet Odağı qwramındağı student azamattardı elge şaqırtıp aldı. Bilim

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: