تاريح

اسپان استى ەلىنە ات ويناتقان وسپان باتىر

kerey.kz

 |  Jan 4, 2016

ورتاسى ويىلىپ، ورداسى بۇزىلماعان قالىڭ قازاق جۇرتىنا جيىرماسىنشى عاسىر الا كەلگەن قازان توڭكەرىسى وتامالى وقتاي اسەر ەتتى. تاعان تارتقان جاڭا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ايپەرەن ءامىرى مەن قالىپقا سىيمايتىن قاعيداسى ۇلان دالانى ەركىن جايلاعان كوشپەلى ەلدىڭ كوشەلى جۇرتىنىڭ باراقات ومىرىنە تۇساۋ سالىپ، ءدامدى ءداستۇر، سارقىندى سالتىنان ايىردى. قارا قازان، سارى بالانىڭ قامى ءۇشىن اتقا قونعان قالىڭ جۇرتتىڭ الدى سەڭدەي سوگىلىپ، سەلدەي توگىلىپ، اتاجۇرتىن تاستاپ اۋا كوشتى. قايتا اينالىپ كەلمەيتىن باراقات ومىردەن ەندى بارقادار تاپپاسىن سەزىنگەن ەلگە جاڭا وكىمەتتىڭ تاقياعا تاس تاستاعانداي ەتىپ ايتقان وكتەم وكىمى مەن قوراداعى مالىنا، قوساقتاعى جانىنا اۋىز سالا باستاۋى تىكەندەي قادالىپ، توپ قۇراپ، توپار سايلاۋعا ەرىكسىز ماجبۇرلەدى. بورتە بەسىككە بولەنگەن بالاسىن ات ارقاسىنا ارتىپ ۇدەرە كوشكەن ەلدىڭ الدى الاتاۋ اسىپ، اسپان استى ەلىنە تابان تىرەگەن.

قارالى كوش

تەبىنگىسىن تەر شىرىتكەن ۇزىن كوش ۇڭعىت جۇرىسپەن قىتايدىڭ شەگىنە جەتكەندە ارتتا قالىپ بارا جاتقان اتا جۇرتتى قيماي داۋىس سالعان ايەلدەردىڭ قارالى جوقتاۋ ءۇنى جەر جاڭعىرتىپ، ورقاش تاۋلاردى تەڭسەلتە كۇڭىرەنتىپ تۇرىپ الدى. ۇزىن كوشتىڭ ۇلارداي شۋلاعان قارالى ۇنىنە بەسىكتەگى ءسابيدىڭ ىشەگى تۇيىلگەنشە جىلاعان اششى داۋىسى قوسىلىپ، كوز ۇشىندا مۇنارعا ماڭىپ، ساعىمعا ءسىڭىپ جوعالىپ بارا جاتقان تۋعان جەرگە دەگەن قيماس كوڭىلدىڭ قوش-قوشى كوزدەن جاس بولىپ توگىلگەن. ايقاي دۇنيە تەڭسەلىپ كەتكەندەي ەدى. “ەلىم-ايلاپ” ەگىلگەن قارالى كوشتىڭ ىشىندە موجان بايدىڭ اۋىلى دا بار بولاتىن.

ارعى بەتكە اسار الدىندا كوشتىڭ ەتەك-جەڭىن جيناپ، دامىل الۋىن قوش كورگەن موجان ۇلى قۋانعانعا مالداردى ىقتياتتاۋدى تاپسىرىپ نەمەرەسى كاليماشتى ەرتىپ كوش قونالقاعا توقتاعان كەزەڭنىڭ ۇستىنە شىققان. تومەندە تۇيەلەردى شوگەرىپ، بەلىن تەڭنەن بوساتىپ، كەشكى استىڭ قامىمەن جۇرگەن بالا-شاعانىڭ قاربالاس قيمىلدارىنا ۇزاق قاراعان موجان اقساقالدىڭ ويىن نەمەرەسىنىڭ:

– اتا، اۋىلدان نەگە كوشتىك؟ قايدا بارامىز؟ – دەگەن سۇراعى ءبولىپ جىبەردى.

– ە-ە، بالام-اي، قايبىر جەتىسكەننەن كوشىپ بارادى دەيسىڭ… – دەپ اۋىر كۇرسىندى. الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن كىم ءبىلسىن. “ارقادا قىس جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار” دەمەكشى، اتا-باباسى جاتقان، كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىن تاستاي قاشۋعا جاڭا وكىمەت ەرىكسىز ماجبۇرلەدى ەمەس پە. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ايپەرەن وكتەمدىگى مەن شاپ ايىلعا جارماسقان قياناتىنا كونگىسى كەلمەدى. اپى كىرىپ، كۇپى شىعىپ جاتاتىن تۋعان جەردەگى مامىراجاي باراقات ءومىردىڭ قايتا اينالىپ كەلمەسىن ويلاعاندا ەرىكسىز ەڭسەسى ەزىلىپ، ءاجىم تورلاي باستاعان ءجۇزىن قۋالاي قوس تامشى تومەن سىرعىدى. كوز جاسىن نەمەرەسىنە كورسەتكىسى كەلمەي تەرىس اينالا بەردى…

ءۇرىمشى

تۋعان جەردەن وسىلايشا ۇركە قاشقان ۇركەردەي كوش ۇرىمشىگە جەتىپ بەل سۋىتقان. مۇندا دا وزدەرى ءتارىزدى اۋا كوشكەن بىرقاۋىم ەل بار ەكەن. اۋىلدارىنا قونىس، مالدارىنا جايىلىم الىپ، بوتەن جەرگە دە بىرتە-بىرتە ۇيرەنىسە باستاعان. قاراسى مولايعان ەلدىڭ جارىم كوڭىلى ءسال بولسا دا ساباسىنا تۇسكەنىمەن ەندى وزدەرى ءۇشىن “ارعى بەت” بولىپ قالعان تۋعان جەرگە ەلەڭدەۋ مەن الاڭداۋ باسىلماعان. باسىلا دا قويماس، ءسىرا…

ۇرىمشىگە كەلىپ قونىستانعان ەل تىرلىك قامىنا كىرىسىپ، وسىلايشا جاڭا ءومىر باستادى. اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس ۇيعىر اعايىندارمەن دە ءتىل تابىسىپ جاتتى. بالالاردىڭ ساۋاتىن اشۋدى دا ۇمىتپاعان ۇركەردەي ەل بالالارىن اقىت قاجىعا وقۋعا بەرىپ، ەسكىشە قارا تانىتتى. قاجىنىڭ اۋىلى ۇرىمشىگە اۋا كوشكەن قازاقتاردىڭ يگى جاقسىلارى باس قوساتىن اق ورداسى ىسپەتتى ەدى. سوڭىنان ەرگەن ەلدىڭ الداعى تىرلىگى قالاي بولماق، مال جايىلىمى، كوشى-قون جاعدايى – ءبارى-ءبارىسى دە قاجى اۋىلىندا ءوتىپ تۇراتىن باس قوسۋلاردا شەشىلىپ، كەسىمدى پىكىر ايتىلاتىن. بىلايعى جۇرت وزدەرىنىڭ اتقامىنەر ازاماتتارىنىڭ ايتقان سوزىنەن اۋا شىقپايتىن. ءبىرلى-جارىم ەل ىشىندەگى تەلى مەنەن تەنتەگىن دە وزدەرى تەزگە سالىپ الاتىن.

سىناپتاي سىرعىپ، ۋاقىت وتە بەردى. بۇل جاقتا دا وكىمەت بار ەكەن. ءجون-جوسىقسىز كوشىپ كەلگەن قايمانا جۇرتقا قىر كورسەتكەنى مە، الدە وزگە سەبەبى بولدى ما، تۇرتپەك كوبەيە باستاعان. بەرگى بەتكە وتكەلى تيەسىلى الىم-سالىعىن مالىمەن تولەپ كەلگەن ەلدىڭ جايىلىمى مەن قونىسىنا تىنىشتىق بەرمەي ۇرى-قارى، سويقان-سودىرىن ساڭىلاۋدان سىعالاتا باستاعان جەرگىلىكتى وكىمەتتىڭ ايتارى كوپ كورىنىپ، ءبىرتىن-ءبىرتىن بۇل جاقتاعى “ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ” تىرلىك تە تارىلا تۇسكەن. كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ سوقپا-سوقپاسىندا قاجى اۋىلىنا ات باسىن بۇرۋشىلاردىڭ قاراسى كوبەيىپ، اۋىل اراسىندا “وسپان باتىر بالەن جەردە قول جيناپ جاتىر ەكەن” دەگەن الىپ قاشپا داقپىرت تا تاراي باستاعان. شارۋا باققان اۋىل ادامدارى ونىڭ نە ءسوز ەكەنىنە وي جۇگىرتىپ بويلاي قويماسا دا ءبىر تىقىردىڭ تاياپ قالعانىن ىشتەي سەزىنگەن. كوپ كەشىكپەي-اق اۋىل اراسىنداعى الىپ قاشپا ءسوز راسقا اينالعان.

وسپان باتىر

قۇمىرسقاداي قاپتاعان قالىڭ قىتايدىڭ تورىندە وتىرىپ، گوميندان وكىمەتىنە ات ويناتقان وسپان باتىر كىم ەدى؟ ەندى سوعان كەلەيىك. وسپان باتىر ءسىلامۇلى – شىعىس تۇركىستان ءۇشىن بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى، قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ تاعدىرىن قۇشقان، ەرلىگى ەل اۋىزىندا اڭىز بولىپ قالعان تاريحي تۇلعا. وسپان باتىردىڭ ءىس-اركەتى جايلى “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىنىڭ 2008 جىلعى 22-ءشى ناۋرىزداعى سانىندا “دالانىڭ سوڭعى نويانى” دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا مەن وسپان باتىر مەن ونىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى فوتودەرەك بەرىلگەن. اۆتورى بەكەن قايراتۇلى. وندا بىلاي دەلىنگەن: “…1940 جىلى كوتەرىلىس تىزگىنىن قولىنا العان وسپان باتىر 1944 جىلدىڭ قىسىندا قول استىنداعى ەلىن باستاپ موڭعولياعا اۋىپ باردى. ارينە، ەكىجاقتى كەلىسىمنىڭ ناتيجەسىندە. كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسى ءستاليننىڭ نۇسقاۋىمەن وسپان باتىرعا موڭعول ەلىنىڭ باسشىسى چويبالسان بارىپ جولىقتى. بۇل كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرۋ كەزىندە كگب گەنەرالى لانپانگ، اسكەري كەڭەسشىلەر گرەدنەۆ، پاحوموۆ، كەڭەس وداعىنىڭ ەلشىسى يۆانوۆ بولدى…

…كەلەسى 1945 جىلى وسپان باتىر التاي ايماعىن ازات ەتتى. بۇل ىسكە موڭعوليا جاعى اسكەر بەرىپ كومەكتەستى. قازاقستان تاراپىنان دا ادامدار باردى. ءدال وسىدان كەيىن وسپان باتىر مەن كەڭەس وداعى جانە موڭعول ەلى اراسىندا ارازدىق باستالادى. سەبەبى، ستالين مەن چويبالسان شىڭجانداعى قارسىلاستارىن وسپان ارقىلى “جۋاسىتىپ” العاننان كەيىن ولارعا ەندى كوتەرىلىسشىلەر كوسەمىن (وسپاندى) تىزگىندەۋ قاجەت بولدى. التاي ايماعى ازات ەتىلگەن سوڭ ايماقتىق بيلىك ورىندارىنا وسپاننىڭ كەلىسىمىنسىز قازاقستان ادامدارىن اكەلىپ وتىرعىزدى.. بەس جىل ۇيقى كورمەي قان كەشىپ ءجۇرىپ جەتكەن جەڭىسى بوگدەنىڭ يگىلىگىنە اينالىپ كەتكەنىن اڭعارعان وسپان باتىر اسكەرىن باستاپ تاۋعا شىعىپ كەتتى. وسىلايشا 1946 جىلدان باستاپ ۇلى وتان سوعىسىندا شىڭدالعان، كەڭەستىك ارناۋلى قۇرىلىمداردان جاساقتالعان، بىراق شىعىس تۇركىستان اسكەرلەرىنىڭ فورماسىن كيگەن اسكەرلەرمەن، موڭعوليانىڭ قارۋلى كۇشتەرىمەن، كوممۋنيستىك قىتاي ساربازدارىمەن قاتار سوعىستى. ءسويتىپ، جاڭا ءبىر جويقىن مايدان اشىلدى. بىراق وسپان دا قاراپ قالعان جوق. بۇرىنعى جاۋى قىتايلىق گوميندان كۇشتەرىمەن وداقتاسۋعا ۇمتىلدى. ماوعا قارسى تۇرعان چان-كاي-ءشيدى قولدادى. ءارى كوممۋنيستەردىڭ كۇشەيىپ كەتۋىنە مۇددەلى ەمەس ەلدەر اقش پەن ۇلىبريتانيا ەلشىلىكتەرىمەن بايلانىستا بولدى” دەپ جازادى. بۇل دەرەكتەر وسپاننىڭ باتىر عانا ەمەس، ساياساتكەر كوسەم دە بولعانىن ايعاقتايدى. ءارى قاراي ماقالادا: “…اقىرى 1951 جىلى اقپان ايىنىڭ 1-ءى كۇنى قىتاي اسكەرى وسپاندى قولعا تۇسىرەدى. باتىردىڭ ءىسىن حالىق سوتى مەن اسكەري تريبۋنال قاتار قارايدى. وعان جۇزدەگەن ادام ءولتىردى، مىڭداعان مال تونادى دەگەن ايىپتار تاعىلادى. سونىڭ ىشىندە “امەريكا مەن اعىلشىنداردىڭ تىڭشىسى بولدى” دەيتىن جالعان ايىپ تا بار. ونى وسپان مويىنداماعان. “مەن تىڭشىلىق ىستەپ كومەكتەسەتىندەي ولار مەنىڭ قۇدام با ەكەن. وداقتاس بولعانىم راس. قازاق ءۇشىن سايتانمەن دە ءتىل تابىسۋعا ءازىرمىن” دەيتىن اتاقتى ءسوزىن ايتقان.

باتىر 1951 جىلدىڭ 28-ءشى ءساۋىرى كۇنى ۇرىمشىدە اتىلعان. وسپان باتىردىڭ مۇردەسىن ەلى ۇكىمەتتەن سۇراپ الىپ كوكتوعاي اۋدانىنىڭ كۇرتى دەگەن جەرىندەگى تامىردى قورىمىنا جەرلەگەن” دەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلگەن.

شىرىن تىرلىكتىڭ شىرىشتى شۋاعىنان گورى سوڭىنا ەرگەن ەلىنىڭ ەركىندىگىن جوعارى قويعان وسپان باتىر وسىلايشا مەرت بولعان. كوبىمىزگە ەسىمى بالا كەزدەن تانىس، “قاشقىن” اتانعان داۋىلبايدىڭ ومىرىنە ارنالعان سادىق سماعۇلوۆتىڭ “33 جىل وقتان قاشقان ادام” اتتى كىتابىندا داۋىلبايدىڭ تارباعاتاي تاۋلارىن بوكتەرلەي التاي اسىپ، وسپان باتىردىڭ قولىنا قوسىلعانى جايلى ايتىلادى. كىتاپتا: “قىتايعا ءوتىپ كەتكەن ءور التايدىڭ كەرەي، ۋاق رۋلارىنىڭ ورتاسىنا ءبىر جەتسەم، قانىمىز ءبىر ورتا ءجۇزدىڭ بالاسىمىز عوي، توسكە تەۋىپ، تەنتەك مىنەز كورسەتپەس، ءسىڭىپ تە كەتەرمىن” دەپ ماقساتىن انىقتاپ العان داۋىلبايدىڭ وسپان باتىردىڭ قولىنا بارىپ قوسىلعان تۇسىن اۆتور بىلايشا باياندايدى: “..ەرەنقابىرعا تاۋىنىڭ تەرەڭ سايلى اڭعارلارىندا مىڭنان اسا قول جيعان وسپان باتىر جاڭا قوسىلعان ساربازدارىنا ات ۇستىندە مىلتىق اتۋدى ۇيرەتىپ جاتقان جەرىنە جالعىز كەلدى. تانىمايتىن ادامعا تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، ساربازداردىڭ اراسىندا تۇنەتىپ، ەرتەڭىنە وسپان باتىردىڭ الدىنا اكەلدى. سالەمنەن سوڭ قايدان جۇرگەن قازاق ەكەنىن تاپتىشتەي سۇراپ، بىلگەن سوڭ جەكە باسىنىڭ قارىم-قابىلەتىن كوسەتىپ جاۋىنگەرلىك سىننان ءوتىپ، وسپان باتىردىڭ ريزاشىلىعىن الادى. بىرنەشە قاقتىعىستارعا قاتىسادى. سەنىمگە يە بولعان داۋىلباي وسپان باتىردىڭ قاسىنداعى وندىقتا قالادى. داۋىلبايدىڭ مەرگەندىگىنە كوز جەتكىزگەن وسپان باتىر بەس قارۋى بويىنداعى جىگىت اعاسىن مەيىرباندىقپەن اسكەري كەڭەستەرگە قاتىستىرادى… ساتقىندىقتىڭ سالدارىنان قورشاۋدا قالىپ، وسپان باتىر قولعا تۇسكەننەن كەيىن داۋىلباي اتتىڭ باسىن كەرى بۇرادى” دەپ اياقتايدى اۆتور ءسوزىن.

دەمەك، بۇل كەز وسپان باتىردىڭ بۇرىنعى “جاقتاستارىنىڭ” وزىنە كوز الارتا باستاعانىن، پىيعىلدارىنىڭ بولەكتىگىن بايقاپ قالعاننان كەيىن اسكەرىن ەرتىپ تاۋعا شىعىپ كەتكەن كەزى، ياعني، موڭعوليا، قىتاي جانە كەڭەستەر وداعىنىڭ مۇزداي قۇرسانعان اسكەرىنە قارسى جالعىز ۇرىس سالىپ جاتقان تۇسى. مىنە، تاپ وسى تۇستا سارىارقانىڭ سايىن دالاسىنان ساياق قۇرلى سايا تاپپاي التاي اسقان داۋىلباي التاي تاۋىنا بەكىنىپ، قول جيناعان وسپان باتىرعا جولىققان. ۇلان دالانىڭ قوس ۇلىن تالايلى تاعدىر وسىلايشا از ۋاقىتقا تابىستىرىپ قايتا ايىرىپتى. تاريحي دەرەكتەردى وقىپ وتىرىپ، بالا كەزىمىزدەن سانامىزعا “قاشقىن” دەگەن اتپەن ءسىڭىپ قالعان داۋىلباي جايلى تۇسىنىكتىڭ قاتە ەكەنىنە قۋاندىق. قۋانا تۇرىپ، شىعىس تۇركىستان ءۇشىن بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى وسپان باتىرمەن تىزە قوسىپ كورسەتكەن ەرلىگىن ەلى بىلە جۇرسە ەكەن دەپ تىلەدىك.

وسپان باتىردىڭ كەلىنى كاليماشتىڭ اڭگىمەسى

“وسپان باتىردىڭ كەلىنى اقادىردا تۇرادى ەكەن” دەگەن ءسوز شىعىسىمەن ىزدەپ باردىق. كاليماش شەشەي قۇرمەتبەك دەگەن بالاسىنىڭ قولىندا ەكەن. كەلگەن شارۋامىزدى ايتقان سوڭ وڭالىپ وتىرعان شەشەي: “توقساننىڭ ۇشەۋىنە اياق باستىم. قۇلاعىم مەن كوزىمنەن باسقا ازىرگە كىنارات جوق. اللانىڭ مۇنىسىنا دا شۇكىر” دەپ قويدى. توقساننان اسسا دا ءسوزى شيراق. سىرى كەتسە دە سىنى كەتپەگەن، كەشەگى اتا جۇرتتان اۋا كوشكەندە موجان بايدىڭ قاسىنداعى اتاسىنا سۇراق قويعان نەمەرەسى وسى كاليماش شەشەمىز. اڭگىمەسىن ارىدەن باستادى. “ۇلى اكەم موجان اجەپتاۋىر مال بىتكەن اۋقاتتى ادام ەدى. جارىقتىق، 104 جاسقا كەلىپ قايتتى. مەنىڭ اكەم قۋانعاننان 7-8 بالا بولدىق. قازىر كوزى ءتىرىسى 3-4-ەۋ-اق. ەكى ءسىڭىلىم مەن ءبىر ءىنىم بار. ءىنىمنىڭ اتى جولبارىس. تۋعان جەردى اكەلەرىمىز تاستاي قاشقاندا مەن 10-11-لەردەگى ويىن بالاسى ەدىم. “باسقا تۇسسە – باسپاقشىل” دەمەكشى، باسقا تۇسكەننەن كەيىن اۋا كوشتىك قوي. ءبىز نەنى ءبىلىپپىز. قىتايعا بارىپ پانالادىق. نە كورسەك تە ەلمەن بىرگە كوردىك قوي. شەشەمنىڭ سۇيەگى توقا، ونىڭ ىشىندە مولقى ەدى. مەن بوي جەتىپ، اركىم-اركىم ءسوز سالا باستاعاندا شەشەم ءوزىنىڭ اتالاسى زارقىن دەگەن كىسىنىڭ ابىلقاسىم دەگەن بالاسىنا بەرۋدى ءجون سانادى. بۇلار دا توقانىڭ مولقىسى بولادى. ءسويتىپ، ناعاشى جۇرتىما كەلىن بولىپ ءتۇستىم. اۋىلدان كەلىمدى-كەتىمدى كىسى ارىلمايتىن. ءبىر كۇنى ەنەم كۇلان “بۇگىن تەنتەك قاينىم كەلەدى” – دەپ ەرتە تۇرىپ قازان كوتەرتتى. بۇل كىسىنىڭ “تەنتەگى” كىم بولدى ەكەن دەپ مەن دە ەلەڭدەدىم. ساسكەگە قاراي اۋىلعا ءبىر توپ اتتى كەلىپ ءتۇستى. باياعىنىڭ باتىرلارى سياقتى قارۋ اسىنعان توپتىڭ الدىندا ورتا بويلى، دەمبەلشە كەلگەن، دوڭگەلەك ساقال-مۇرتتى ادامعا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلىپ جاتتى. كيىز ءۇيدىڭ جابىعىنان سىعالاپ تۇرعان مەنى قوناقتار ۇلكەن ۇيگە جايعاسقان سوڭ ەنەم شاقىردى. ۇلكەن كىسىلەر وتىرعان ۇيگە كىرىپ، سالەم جاسادىم. توردە وتىرعان ماناعى ساقالدى ادام ەنەمە قاراپ: “جەڭەشە، كەلىنىڭنىڭ كورىمدىگى موينىمدا” دەپ ورنىنان تۇرىپ كەلىپ ماڭدايىمنان ءسۇيىپ: “باقىتتى بول، اينالايىن” – دەدى. ەنەم: ء“يا، تەنتەگىم، كەلىنىم وسى” دەپ جاتتى. ەل اڭىزداي عىپ ايتاتىن وسپان باتىر وسى ەكەن. بۇل مەنىڭ وسپان باتىردى العاش كورۋىم ەدى. ودان كەيىن اۋىلعا كەلىپ جۇرگەندە سان رەت كوردىك قوي. كوزى وتكىر كىسى بولاتىن. جۇرە كەلە بىلسەم، باتىر مەنىڭ اتام زارقىنمەن نەمەرەلەس ەكەن. داكىلدەن ءسىلام، قالي تۋادى. سىلامنەن وسپان، قاليدان زارقىن تۋادى ەكەن. مەنىڭ شالىم ابىلقاسىم زارقىننىڭ بالاسى. سوندا وسپان باتىر ماعان ءبىر جاعى اتا، ءبىر جاعى ناعاشى بولىپ كەلەدى. ەنەم كۇلان وسپان قاينىسىن قاتتى سىيلاۋشى ەدى. وسپاننىڭ ۇلكەن بالاسى شەرديماندى دا اۋىلعا كەلىپ جۇرگەندە كوردىم. كەيىندە ءبىزدى موڭعوليانىڭ جەرىنە باستاپ بارىپ، شەگىرتاي وزەنىنىڭ بويىنا قونىستاندىرعان دا وسى وسپان باتىر عوي.

شەگىرتاي دەگەن وزەن باستاۋىن التاي تاۋلارىنان الاتىن ۇلكەن وزەن ەكەن. ەكى ەلدىڭ، قىتاي مەن موڭعوليانىڭ اراسىن ءبولىپ جاتقان وسى وزەننىڭ بويىن اتاجۇرتقا قايتقانشا مەكەن ەتتىك. وسپان باتىر قول جيناپ، تاۋعا بەكىنگەن كەزدە قالي اتامنىڭ 6 اۋىلى، ىشىندە ءبىز دە بارمىز، وسى شەگىرتايدىڭ بويىندا قالاتىنبىز. وسپان باتىر بالا-شاعاعا كەسىرى تيمەسىن دەپ سولاي ىستەدى-اۋ دەيمىن. ءوزىم 6-7 قۇرساق كوتەردىم، ءبارى سول شەگىرتايدىڭ بويىندا ءوسىپ، جەتىلدى. ۇلدىڭ ۇلكەنى قايتىس بولعان، مىنا قۇرمەتبەگىمنىڭ تىلەۋىن تىلەپ وتىرمىن. قىزدارىم بار، كەلىپ تۇرادى – دەپ اڭگىمەسىن اياقتاعان كاليماش شەشەي ءسوز سوڭىندا: – نەمەرەلەرىمنىڭ الدى تۇرمىستا، مىنا كۇشىك سولاردىكى – دەپ 2-3 جاستاعى جيەن-شوبەرەسىن اينالىپ-تولعانىپ جاتىپ، – بىرەۋى ويۋتىن، – دەپ قالدى. بۇرىن ەستىمەگەن بوتەن سوزگە ەلەڭدەي قالعانىمىزدى اڭعارعان ءۇي يەسى قۇرمەتبەك:

– اپام ءوزىن ءالى موڭعوليادا ەكەنمىن دەپ قالادى كەيدە. “ويۋتىن” موڭعولشا ستۋدەنت دەگەن ءسوز. ۇلىم جوعارعى وقۋ ورنىندا وقيدى، ستۋدەنت، سونى ايتقانى عوي، – دەپ ءتۇسىندىرىپ جاتىر. قۇرمەتبەك 1956 جىلى تۋىپتى. “اكەم ابىلقاسىم اقىت قاجىنىڭ وقۋىن تاۋىسىپتى. موڭعوليادا تۇرعانىمىزدا ماي زاۋىتىن باسقاردى. ءوزىمىز اتا جۇرتقا 1992 جىلى كەلدىك. ەلگە قايتار كەزدەن بىرەر جىل بۇرىن اۋىلعا حاليفا التاي اعامىز كەلىپ، مەكتەپ اشقان. قىزدارىم سول مەكتەپتەن دە شامالى ۋاقىت ءبىلىم الدى” – دەيدى قۇرمەتبەك. ءوزى جول بويىندا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. دوڭگەلەنگەن شارۋاسى بار.

وسپان باتىردىڭ كوزىن كورگەن كاليماش شەشەي جاساۋراعان كوزىن جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتىپ قويىپ بىزگە باتاسىن بەردى. ءبىز دە توقساننان اسقان كەيۋانامەن قيماي قوشتاستىق.

ءتۇيىن

تاۋبە ايتار تۇستارى كوپ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بەدەرلى بەتتەرىنىڭ ءبىرى كەڭەستىك كەزەڭ كەساپاتىنان اتاجۇرتىن تاستاپ، اۋا كوشكەن قانداستارىمىزدىڭ تۋعان توپىراققا قايتا ورالۋى دەسەك، سونىڭ كوزى ءتىرى كۋاسى كاليماش شەشەي ءوز عۇمىرىنىڭ الپىس جىلدان استامىن جات جەردە وتكىزگەن ەكەن. قايتا ورالعان قانداستارىمىزبەن قوسا قالتارىسى كوپ تاريحىمىزدىڭ بىزگە بەيمالىم بەتتەرى دە اشىلا تۇسۋدە. قالتارىس تاريحىمىزدىڭ ءبىر پاراعى وسپان باتىرمەن ۇشتاسىپ جاتىر. وكپەسىن سىز، وكشەسىن مۇز تىستەگەن قيىن كەزەڭدە سوڭىنا ەرگەن ەلىنە پانا بولسام دەپ ات جالىنا جارماسقان، كۇشى باسىم جاۋمەنەن قايسارلىقپەن ارباسقان ۇلان دالانىڭ سوڭعى باتىرى وسپاننىڭ تالايلى تاعدىرى تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. دەرەكتەردە كەلتىرىلگەندەي شىعىس تۇركىستان ءۇشىن بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى وسپان باتىر ءسىلامۇلى 1951-ءشى جىلى 1-ءشى اقپاندا ۇستالىپ،ۇرىمشىدە اتىلدى. ەلىم دەپ ەڭىرەپ وتكەن ەردىڭ ارۋاعى ريزا بولسىن. شاعىن ماقالامىزدا ءبىز باتىردىڭ كوزىن كورگەن كاليماش شەشەمىزدىڭ ايتقان اڭگىمەسىن قاز-قالپىندا وقىرمانعا جەتكىزۋدى عانا ماقسات ەتتىك.